Главная страница
Рефераты
Химия
Kompleks birikmalarning qo’llanishi
Kompleks birikmalarning qo’llanishi
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
63.5 KB
Скачать
Похожие
Kompleks birikmalarning eritmadagi muvozanatlari va ularning asosiy qoidalari
Kompleks birikmalar
Kompleks birikmalar
Koordinasion birikmalarning turlari
Koordinatsion birikmalarning konfiguratsiyalari
![- o r g a n i z m d a u c h r a y d i g a n e n g o d d i y b i r i k m a l a r e s a m е t a l l a r n i n g - a m i n o k i s l o t a l a r b i l a n x o s i l q i l g a n k o m p l е k s l a r i d a n i b o r a t . B u x i l d a g i k o m p l е k s l a r n i n g b a r q a r o r l i g i m е t a l l t a b i a t i g a q a r a b q u y i d a g i t a r t i b d a o ’ z g a r a d i : C a + 2 < M g + 2 < M n + 2 < F e + 2 < C o + 2 < Z n + 2 < N i + 2 < C u + 2 A n a s h u n d a y a m i n o k i s l o t a l i k o m p l е k s l a r o r g a n i z m d a o d d i y t u z l a r b i l a n b i r g a l i k d a m е t a l l a r n i n g o r g a n i z m q i s m l a r i d a g i h a r a k a t i d a v a m u r a k k a b m o d d a l a r h o s i l b o ’ l i s h j a r a y o n i d a i s h t i r o k e t a d i . P o r f i i r i n p r o t е i n t a r k i b i g a k i r u v c h i g е t е r o t s i k l i k b i r i k m a . U n i n g m a r k a z i y a t o m i F e + 2 b o ’ l g a n i d a b u m o d d a g е m o x r o m o g е n d е b a t a l a d i . G е m o x r o m o g е n o q s i l m o l е k u l a l a r i b i l a n b i r g a l a s h i b g е m o g l o b i n x o s i l q i l a d i . G е m o g l o b i n o q s i l m o d d a g l o b i n v a p r o s t е t i k g r u p p a – g е m d a n i b o r a t . G е m e s a p r o t o p o r f i r i n b i l a n k o o r d i n a t s i o n b o g ’ v o s i t a s i d a b o g ’ l a n g a n t е m i r ( I I ) i o n i n i t u t g a n k o m p l е k s b i r i k m a d i r . G е m o g l o b i n C O t a s i r i d a o ’ z a m a l i y o t i n i t o ’ x t a t a d i , c h u n k i C O b i l a n j u d a b a r q a r o r k o m p l е k s x o s i l q i l a d i . - t u r l i f е r m е n t l a r t a r k i b i g a b o s h q a m е t a l l a r n i n g h a m k o m p l е k s b i r i k m a l a r i k i r a d i . F е r m е n t l a r x a y o t d a k o ’ p c h i l i k j a r a y o n l a r d a ( o z i q o v q a t t a y y o r l a s h d a , n o n p i s h i r i s h , v i n o s o z l i k , p i v o , p i s h l o q t a y y o r l a s h , c h o y n i f е r m е n t a t s i y a s i d a , s i r k a s p i r t t a y y o r l a s h d a ) m i k r o b i o l o g i y a , f a r m a t s е v t i k a v a t i b b i y o t d a k е n g q o ’ l l a n i l a d i . Xalq xo’jaligida katta ahamiyatga ega bo’lgan ko’pgina organik moddalar ham kompleks birikmalardan iboratdir. Ular jumlasiga gemoglabin, xlorofil, ferment, vetaminlar va boshqa moddalar kiradi. Kompleks birikmalar turli sohalarda keng qo’llaniladi. 1. Ular ionlarni (Fe 2+ , Fe 3+ , Ni 2+ , Co 3+ ) aniqlash uchun analitik kimyoda ishlatiladi. Masalan: 3FeCl 2 +2K 3 [Fe(CN) 6 ]→Fe 3 [Fe(CN) 6 ]↓+6KCl 4FeCl 3 +3K 4 [Fe(CN) 6 ]→Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3 ↓+12KCl](/data/documents/8461aa6b-aabc-42b7-ba9d-48d294b831eb/page-2.png)
![Analitik kimyoda metallarni aniqlashda, kompleksonlar ta’sir ettirib, kompleks birikmalar hosil qilinadi. Hosil bo’lgan kompleks birikma eritma holida(fotometrik usulda) cho’kma holida (tortma analiz) o’rganiladi. Kuchsiz ishqoriy muhitga ega bo’lgan nikel (II) –sulfat eritmasiga 3-4 tomchi dimetilglioksim qo’shilganda ko’k- qizil kristal hosil bo’ladi: CH 3 - C = NOH + NiSO 4 + 2NH 4 OH → (NH 4 ) 2 SO 4 + 2H 2 O + [NiC 4 H 6 N 2 O 2 ] CH 3 - C = NOH Bu reaksiya Chugayev reaksiyasi nomi bilan yuritiladi. Nekilni modda tarkibida bor yo’qligini aniqlash uchun natriy giksonitrokobaltiat (III) ishlatiladi. 3KCl+Na 3 [Co(NO 2 ) 6 ]→K 3 [Co(NO 2 ) 6 ]+3NaCl 2. Ba’zi metallarni bir-biridan ajratish va yuqori darajada toza metallar (oltin, kumush va hakozolar) olish uchun kompleks birikmalardan foydalaniladi. Masalan: Kvars va qumdan oltinni ajratib olishda ko’pincha oltinning kislorod ishtirokida natriy sianit bilan kompleks tuz hosil qilishdan foydalaniladi. Chunki oltin kislorod ishtirokida NaCN bilan suvda yaxshi eriydigan kompleks birikma hosil qiladi. 4Au+8NaCN+O 2 +2H 2 O→4Na[Au(CN) 2 ]+4NaOH Eritmaga o’tgan kompleks tarkibidagi oltinni rux yordamida erkin holda ajratib olish mumkin. 2Na[Au(CN) 2 ]+Zn→Na 2 [Zn(CN) 4 ]+2Au 3. Kompleks birikmalardan bo’yoq moddalar sifatida foydalaniladi. Tarkibida temir tuzlari bo’lgan zangori bo’yoq 1704-yilda Dispax tomonidan qora mol qonini potash (K 2 CO 3 ) bilan qizdirish natijasida hosil qilingan. Zangori bo’yoq K 4 [Fe(CN) 6 ]+Fe 3+ →KFe[Fe(CN) 6 ]+3K + tarkibli kompleks birikmadir. Bu modda lak bilan aralashtirib ishlatiladi. Hozirgi vaqtda xrom, kobalt va misning organik moddalar bilan hosil qilgan bo’yoqlari ko’p ishlatilmoqda. 4. Kompleks birikmalar o’simlik va hayvonot olamida muhim rol o’ynaydi. Uzoq vaqt mobaynida o9’simlik, hayvonot va odam organizmida kimyoviy jihatdan biologik sistemalar bunyodga kelgan. Bularning ko’pchiligini metal](/data/documents/8461aa6b-aabc-42b7-ba9d-48d294b831eb/page-3.png)
![organik birikmalar tashkil qiladi. Tirik organizmlarda uchraydigan eng sodda komplekslar metallarning aminokislotalar bilan hosil qilgan komplekslaridan iboratdir. Ular tarkibidagi aminokislota ikki dentalli ligand vazifasini bajaradi. Ularning formulalarini quyidagicha yozish mumkin: R O C H C O N M e 2 + O C O C HN H 2 RH 2 Bu birikmada ligand o’zining tabiati jihatidan besh a’zoli qilib, bidentat birikma yotganligi yuqoridagi formuladan ko’rinib turibdi. Bu kompleks birikmalarning barqarorligi quyidagi tartibda oshib boradi: Ca 2+ < Mg 2+ < Mn 2+ < Fe 2+ < Co 2+ < Zn 2+ <Ni 2+ <Cu 2+ Bu metallardan organizmning boshqa murakkab birikmalari xlorofil va gemoglabinlar hosil bo’ladi. Vitaminlarning ba’zilari kompleks birikmalar tarkibiga kiradi. Ular tirik organizm hayotida muhim ahamiyatga ega. Akademik A. A. Grenberg tashabbusi bilan professor M. A. Azizov rahbarligida Toshkentda biologik jihatdan faol bo’lgan kompleks birikmalar o’rganishga kirishildi. Ligandlar sifatida aminokislotalar markaziy atom sifatida kobalt, temir, rux kabi metallardan foydalanildi. Sintez qilingan kompleks birikmalarning ko’pchiligi tibbiyot uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan dorivor priparatlardir. Masalan: nikotin kislota va kobalt (II) xloriddan hosil qilingan modda ,,koalid“ va [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ] tarkibli kompleks birikmasi sariq qon kasalligini davolashda zaruriy dori sifatida ishlatilmoqda. Analitik kimyoda kompleks birikmalarning ahamiyati katta. Bunday birikmalar elementlarning modda tarkibida bor-yo’qligini bilishda (sifat analizi), modda tarkibining qancha foizini tashkil etishini aniqlashda (miqdoriy analiz) va elementlarni bir-biridan ajratish (ekstraksiya) maqsadida ishlatiladi. Ko’pchilik kationlar tuzlari aralashmasiga etarli miqdorda ammiak eritmasi ta’sir ettirilganda kationlar gidroksidlar holida cho’kmaga tushadi. Bunda Cu 2+ , Ag + , Zn 2+ , Ni 2+ , Co 2+ kabi ionlarning gidroksidlari mo’l ammiak eritmasida erib](/data/documents/8461aa6b-aabc-42b7-ba9d-48d294b831eb/page-4.png)
![ketib, [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ , [Ag(NH 3 ) 2 ] + , [Zn(NH 3 ) 4 ] 2+ , [Ni(NH 3 ) 6 ] 2+ ga o’tadi, Co 2+ esa kislorod ishtirok etmaganda [Co(NH 3 ) 6 ] 2+ tarkibli kompleks ionlarini hosil qiladi. Co 2+ kislorod ishtirok etganda esa Co 3+ ionining bir necha ammiakatlari hosil bo’ladi. Bazi kompleks ammiakatlar o’ziga xos rangga ega bo’ladi:bu rangga qarab ayni kompleksni hosil qilgan metallarning miqdorini aniqlash mumkin. Masalan, rangsiz yoki suvda erimaydigan asoslar hosil qiluvchi tuzlar aralashmasida mis bor-yo’qligini aniqlash uchun shu eritmaga mo’l miqdorda ammiak eritmasi qo’shilganda cho’kma hosil bo’ladi. Uni filtrlab ajratilganda yashil zangori rangli filtrat hosil bo’ladi. Bu filtratga [Cu(NH 3 ) 4 )] 2+ tarkibli kompleks ioni o’tadi; uni kolorimetrik usulda tekshirib aralashmada bo’lgan mis miqdorini aniqlash mumkin. Kaliy ionini aniqlash uchun Na 3 [Co(NO 6 )] tarkibli, temir Fe 2+ ionini aniqlashda K 4 [Fe(CN 6 )], Na + ioni uchun UO 2 (CH 3 COO) 2 . Mg(CH 3 COO) 2 , Zn 2+ uchun (NH 4 ) 2 [Hg(CNS) 4 ] tarkibli kompleks tuzlaridan reaktiv sifatida foydalaniladi. Hozirgi vaqtda metall ionlarini aniqlash uchun tarkibida maxsus atomlar gruppasi bo’lgan reaktivlar qo’llaniladi. Metallarni aniqlashda, asosan tarkibida bir necha karboksil gruppalari bor α- aminokislotali reaktivlar ishlatilmoqda. Ana shunday birikmalardan biri sifatida imin-di-sirka kislota HOOCCH 2 -NH- CH 2 COOH ni aytib o’tish mumkin. Ana shu kislotaning hosilasi etelendiamintetrasirka kislota va uning 2ta vodorod atomi natriyga almashingan tuzi NaOOCCH 2 -NaOOCCH 2 -N-CH 2 -CH 2 -N- CH 2 COOH-CH 2 COOH trilon-B nomi bilan ataladi. Bu birikma, masalan, kalsiy bilan reaksiyaga kirishganda o`zidagi ikkita natriy atomini kalsiy atomiga almashtiradi, natijada xelat koordinatsion birikma hosil bo`ladi. U uch valentli kationlar bilan ham shunga o`xshash tuzlar hosil qiladi [12]. Trelon-B kompleksonlar nomi reaktivlar jumlasiga kiradi. Trelon-B eritmada bo`lgan metall ionning hammasi bilan mustahkam birikma hosil qila oladi. Bunday reaksiyalarni o`rganishda indikator sifatida mureksid va qora erioxrom ishlatiladi.](/data/documents/8461aa6b-aabc-42b7-ba9d-48d294b831eb/page-5.png)
![Kimyo laboratoriyalarida metallarni aniqlash uchun ko`p qo`llaniladigan reaktivlar jumlasiga kupferon H-O-NC 6 H 5 -N=O, 8-oksixinolin C 9 H 6 NOH va ditizon C 6 H 5 -NH-NH-CS-NH-NH-C 6 H 5 lar kiradi [19]. Koordinatsion birikmalar galvanik qoplamalar hosil qilishda ishlatiladi. Oddiy tuzlarning eritmalari galvanik qoplamalar hosil qilishda ishlatilganda yirik kristall cho’kmalar hosil bo’lib, qoplama oson ko’chib ketadigan bo’ladi. Lekin bu maqsad uchun kompleks tuzlarning eritmalari ishlatilsa, mayda kristalli juda zich qoplamalar hosil bo’ladi. Galvanik qoplamalar hosil qilish uchun ishqoriy metallarning sianitlari eritmalariga mis, rux, oltin va boshqa metallarning sianidli komplekslari K 2 [Cu(CN) 3 ], Na 2 [Zn(CN) 4 ], K[Au(CN 4 ] qo`shiladi. Sianli elektrolitlar zaxarli bo’lganligi uchun ularni boshqa tuzlarga almashtirish zaruratu tug’ulgan. Masalan, K 2 [Cu(CH) 3 ] o’rnida misning etanolaminli kompleks tuzi K 2 [Cu(H 2 NCH 2 CH 2 OH 4 )] qo’llanilmoqda. Metallarni koorroziyadan saqlashda kompleks birikmalarning ahamiyati. Metall sirtiga yaxshi yopishadigan (ya’ni kuchli adgeziyaga ega bo’lgan) koordinatsion birikma metallini eritmada va atmosferada (ochiq havoda) koorroziyadan saqlashga imkon beradi. Masala, po’lat buyum, natriy benzoat C 6 H 5 COONa eritmasi ichiga solib qo’yilsa, temir buyum sirtida ko’zga ko’rinmaydigan himoya parda hosil bo’adi. Uning tarkibi Fe[(C 6 H 5 COOH) 6 ] . (OH) 3 dan iborat. Uning borligini elektronogeafik va kimyoviy usullar bilan isbotlash mumkin: 4Fe+24C 6 H 5 COONa+30H 2 O+3O 2 →24NaOH+4[Fe(C 6 H 5 COOH) 6 ](OH) 3 Benzitriazol kadmiy, rux va mis ionlari bilan suvda kam eriydigan cho’kmalar hosil qilishi sababli metallarni koorroziyadan himoya qiladi. Eritmadagi pH o’zgarganida metall sirtida hosil bo’lgan kompleks birikmaning barqarorligi o’zgaradi; buning natijasida koorroziya tezligi ham o’zgaradi. Kumush va qo’rg’oshin metallari sirtiga kaliy uch yodid (Kl 3 ) ning suyultirilgan eritmasi ta’sir etganida suvda erimaydigan qavat hosil bo’lib, bu](/data/documents/8461aa6b-aabc-42b7-ba9d-48d294b831eb/page-6.png)
![qavat metallarning yanada koorroziyalanishdan himoya qiladi. Lekin bu qavat Kl ning konsentrasiyalangan eritmasida erib ketadi: AgJ+KJ=K[AgJ 3 ]; PbJ 2 +KJ=[PbJ 3 ] Ko’p hollarda metallar ishqor ta’siridan koorroziyaga uchraydi. Buning sababi shundaki, metall ishqor ishtirokida suvda yaxshi eruvchan komplekslar hosil qiladi, masalan: Fe+2NaOH+2H 2 O→Na 2 [Fe(OH) 4 ]+H 2 Havo kislorodi ishtirokida esa suvda yaxshi eriydigan Na 4 [Fe(OH) 7 ] va Na 5 [Fe(OH) 8 ] tarkibli komplekslar paydo bo’lib, temirning zanglashi tezlashadi. Ishqor konsentratsiyasi kamaytirilganda kompleks yemirilib, koorroziya sustlashadi: [Fe(OH) 7 ] 4- →Fe(OH) 3 +4OH - Po’lat zanglashini kislotali muhitda susaytirish uchun urotopin bilan kaliy yodid aralashmasi qo’shiladi. Bunda [Fe{(CH 3 ) 2 NH} 6 ]I 2 . I 2 tarkabli, kislotada erimaydigan kompleks hosil bo’ladi. Porfirining markaziy atomi temir (Fe 2+ ) bo’lganida bu modda gemoxromogen deb ataladi. Gemoxromogen oqsil molekulalari bilan birgalashib, gemoglobin hosil qiladi. Qizil qon tanachalari tarkibiga kiruvchi gemoglobin o’pkadan hujayralarga kislorod va aksincha, to’qimalardan CO 2 ni o’pkaga olib boruvchi transport vositasidir. Gemoglabin oqsil modda-globin va prostetik gruppa-gemdan iboratdir. Gem esa protoporfirin bilan koordinatsion bog’ vositasida bog’langan Fe(II) ionini tutgan kompleks birikmadir. Metall-fermentlar (enzimlar). Fermentlar tirik organizmda sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalarni tezlashtiruvchi biologik katalizatorlardir. Hozirgacha ma’lum bo’lgan fermaentlar soni ikki mingdan ortiq. Ularning hammasi oqsil tabiatli va boshqa turdagi moddalar kofermerlaridan tarkib topgan o’zaro kimyoviy bog’larsiz birlahgan komplekslardan iboratdir. Fermentlarda unumli va tanlab ta’sir qilish xususiyati yuqori, ularda sharoitga qarab aktivligi o’zgaruvchan xususiyatlar mavjud. Fermentlar ta’sir qiladigan modda(substarat) larning kimyoviy o’zgarishi oddiy reaksiyalarga nisbatan 10 8 -10 12 marta tezlashishi mumkin. Fermentlarning tanlab ta’sir etishini odam sulak bezida ishlab](/data/documents/8461aa6b-aabc-42b7-ba9d-48d294b831eb/page-7.png)
![organic yoki element organik moddalarning molekula yoki ionlari bajaradi. Markaziy zarracha va u bilan bevosita birikkan ligandlar birga qo’shilib kompleksning ichki sferasini tashkil etadi. Tipik markaziy ionlar jumlasiga d- va f-elementlarning ionlari kiradi. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari eng kuchsiz kompleks hosil qiluvchi hisoblanadi. Kompleks hosil qiluvchi elementlar D.I.Mendeleev davriy jadvalining IV-VI qo’shimcha gruppalariga joylashgan d-elementlar hamda lantanoid va aktinoidlardir. Barcha ligandlar o’zining molekular tuzilishiga muofiq: anionlar (yoki atsidoligandlar), molekular ligandlar (H 2 O,NH 3 ,CO), sikl hosil qiluvchi (xelat) ligandlar (NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 ), siklik (masalan,C 5 H 5 ) ligandlar va makrosiklik liganlar nomi bilan yuritiladi. Ligandlarning tabiatiga muofiq koordinatsion birikmalar turli sinflarga bo’linadi. Markaziy zarrachaning koordinatsion soni deganda ayni zarracha (ligand)lar soni tushuniladi. Agar markaziy zarracha bilan ligand orasida ikki markaziy bog’lanish mavjud bo’sa, uning koordinatsion soni δ -bog’lanishlar soniga teng bo’ladi. Koordinatsion sferada har qaysi ligand egallagan o’rinlar soni –ayni ligandning koordinatsion sig’imi yoki uning dentatligi deb ataladi. Bir dentatli ligand yadro atrofida faqt birgina o’rin oladi (Br - , I - , CN - ,SCN - ,CO, H 2 O,NH 3 lar bir dentatli ligandlardir). Oksalat ion C 2 O 4 2- va etildiamin H 2 N-CH 2 -CH 2 -NH 2 -ikki dentatli ligandlar jumlasiga kiradi. Etilendiamin tetrasirka kislota anioni esa polidentatli ligand hisoblanadi. Ligandning dentatligi va markaziy atomning koordinasion soni doimiy (o’zgarmas) qiymatlar emas. Ularning qiymatlari zarrachalarning katta-kichikligiga, ular orasidagi bog’lanishning turiga va hokazolarga bog’liq; 2,4,6 ga teng koordinasion sonlar juda ko’p uchraydi. Eritmalarda koordinasion birikmalar hosil bo’lganida erituvchining molekulalari ichki sfera tarkibiga kirishi mumkin. Masalan, HgCl 2 ning organik moddadagi eritmasiga LiCl qo’shilganda [HgCl 3 L] - tarkibli tetraedrik koordinasion ion hosil bo’lganligi nurning kombinasion yoyilishiga asoslangan spektroskopik tekshirishlar natijasida isbot qilingan (L – organik erituvchi molekulasi).](/data/documents/8461aa6b-aabc-42b7-ba9d-48d294b831eb/page-9.png)
![Koordinasion birikmalarning kimyoviy reaksiyaga kirishish kinetikasi asosida ularni ”inert” va ”labil” komplekslar deb ikki gruppaga ajratiladi. Labil kompleks ion reaksion muhit bilan dinamik muvozanatda turadi. Ularda ligandlararo almashinish reaksiyalari tez sodir bo’ladi. Inert kompleks ionida bunday reaksiyalar sust boradi. Lekin cho’kma hosil bo’ladigan, ligand parchalanadigan reaksiyalar va assosiyalanish hamda oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari-inert komplekslarda ham tez sodir bo’lishi mumkin. Inert va labil tushunchalarini kompleksning barqaror va beqaror tushunchalari bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Barqaror va beqaror tushunchalarni ionning termodinamika jihatidan mustahkamligini ifodalaydi. Masalan, [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ tarkibli inert koordinasion ion kislotali muhitda termodinamik jihatdan beqaror bo’lib, uning turg’unlik konstantasi K=3,2 . 10 10 ga teng. Lekin, [HgJ 4 ] 2- tarkibli labil koordinasion ionning eritmada juda barqaror, uning turg’unlik konstantasi juda katta (K=2,4 . 10 29 ). Ba’zi koordinasion birikmalar (masalan, Al va Cu ning asitelasetonatlari, ferrosen va boshqalar) qizdirilganda ham parchalanmay haydaladi. Bu va shunga o’xshash hodisalar gaz fazada ham koordinasion birikmalar hosil bo’lishidan darak beradi. Mass. spektrometriya usuli yordamida aniqlanishicha MgCl 2 650 0 C da sublimatlanganida gaz holda MgCl 2 dan tashqari Mg 2 Cl 4 , Mg 3 Cl 6 va nihoyatda oz miqdorda Mg 4 Cl 8 molekulasi ham bo’lar ekan. Gaz muhitida koordinasion birikmalar hosil bo’lishi zarrachalar orasida elektrostatik o’zaro ta’sirlashish eritmalardagiga qaraganda ancha kuchliroq namoyon bo’ladi (chunki gaz muhitda dielektrik holat bo’lishi bunday ta’sirlashish oson sodir bo’lishiga olib keladi). Gaz muhitda koordinasion birikmalar hosil bo’lishi yuqori temperaturada sodir bo’lganligi sababli, bu jarayonda entropiya o’zgarishi manfiy qiymatga ega: ∆S=∂G/∂T. Buning oqibatida jarayonning izobar potensiali ortib boradi, lekin kompleks birikmaning barqarorlik konstantasi temperatura ortgan sari kamayadi. Tashqi koordinasion sferaga ega bolgan koordinasion birikmalar qutbli erituvchi muhitda avval birlamchi dissotsiyalanishga uchraydi; bunda tashqi sferadagi ionlar kompleksdan batamom ajralib ketadi, masalan:](/data/documents/8461aa6b-aabc-42b7-ba9d-48d294b831eb/page-10.png)
![[Cu(NH 3 ) 4 ]Cl 2 = [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ +2Cl - So’ngra ikkinchi qatra (solvolitik) bosqichli dissotsiyalanish sodir bo’ladi, masalan: [Cu(NH 3 ) 4 ] +2 +L→[Cu(NH 3 ) 3 L] 2+ +NH 3 +L→[Cu(NH 3 ) 2 L 2 ] 2+ +NH 3 +L→[Cu(NH 3 )L 3 ] 2+ +NH 3 +L→[CuL 4 ] 2+ +NH 3 Bu yerda: L-qutbli erituvchi molekulasi [suv, spirt, DMFA, DMCO-(CH 3 ) 2 SO va hokazo]. Ichki koordinasion birikmalar (masalan, kompleksonatlar, ditizonatlar, porferinlar) dissotsiyalanganda solvo-protolitik (ya’ni ham erituvchi ham protonlar ishtirok etadigan) jarayon sodir bo’ladi. Komplekslarning tuzilishi endilikda valent bog’lanishlar, kristall maydon va molekulyar orbitallar nazariyalari asosida talqin qilinmoqda. Koordinasion birikmalar quyidagi jarayonlarda ko’p ishlatiladi: a) analitik kimyoda ko’pgina elementlar atomlari ionlarining yoki organik moddalarni tahlilida (asosan fotokolorimetrik usulda), b) ba’zi metallarni aralashmalaridan ajratib olish va ularni yuqori darajada tozalash, v) galvonostegiya va galvonoplastinkada mustahkam qoplamalar hosil qilish, g) bo’yoq moddalar tayyorlash (berlin siri va boshqalar), d) suvning qattiqligini aniqlash va uni bartaraf etish (polifasfatlar, poliaminokislotalar, kompleksonlar va boshqalar), e) tirik organizmning hayotiy jarayonida muhim bo’lgan birikmalar (gemoglabin, emzimlar, xlorofill va boshqalar) koordinasion birikmalar jumlasidandir.](/data/documents/8461aa6b-aabc-42b7-ba9d-48d294b831eb/page-11.png)
