Kolloid sistemalar va sirt hodisalar haqida tushuncha - Химия - Рефераты

Kolloid sistemalar va sirt hodisalar haqida tushuncha

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

Kolloid sistemalar va sirt hodisalar haqida tushuncha Reja 1. Kolloid kimyo predmeti. 2. Kolloid sistemalar ahamiyati. 3. Kolloid kimyo taraqqiyotining qisqacha tarixi. 4. Diopers sistemalar va ularnnng turlari. Disperslik o’lchovi. 6. Diolerslik darajasining diopers sistema hossalariga ta‘siri. 7. Sirt yuza erkin energiyasi.

1. KOLLOID KIMYO PREDMETI. Kolloid kimyo bir vaqtlar fizikaviy kimyoning bir bo’lagi bo’lgan bo’lib, keyingi vaqtlarda texnikaning har xil sohalarida kolloid sisstemalar va kolloid- kimyoviy jarayonlar katta ahamiyat kasb etdi. Shuning uchun ham, xalq xo’jaliginnng rivojlanishiga katta hissa qo’shib, mustaqil fan bo’lib chiqdi. Kolloid kimyo ikki yoki ko’p fazali sistemalarni o’rganadi. Shuning uchun ham kolloid kimyoga quyidagicha ta‘rif berilgan. Kolloid kimyo - bu yuqori molekulyar birikmalar va geterogen yuqori dispersli sistemalarning fizikaviy kimyosidir. Dispers sistema deb, katta yoki kichik o’lchamda maydalangan moddalardan tarkiblangan sistemani boshqa moddada tarqalganiga aytiladi. Maydalangan modda dispers faza deyiladi. Dispers faza tarqalgan ikkinchi moddaga dispers muhit deyiladi. Masalan, dispers sistema hisoblanadigan tumanda mayda suv tomchilari dispers faza bo’lib, havo esa dispers muhitdir, «Disperslash» so’zi - maydalash, kukunlash, ezib tarqatish degan ma‘noni bildiradi. Kolloid sistemalarda dispers faza alohida molekulalardan emas, balki molekulalar to’plami /agregati/ dan iboratdir. 2. KOLLOID SISTEMALAR AHAMIYATI Sanoatning hamma tarmoqlarida kolloid sistema, kolloid-kimyoviy jarayonlar uchrab turadi. Ko’pchilik sanoat va oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda kolloidlar va kolloid-kimyoviy jarayonlar keng qo’llaniladi. Masalan, ovqat tayyorlashda moy, margarinlar, mayonezlar, sme tana, sut va boshqalar ko’plab ishlatiladi. Ular murakkab kolloid sistemalardir. Kolloid-kimyoviy jarayonlar muzqaymoq har xil konditer bushlari, sut mahsulotlari, non mahsulotlari, sharob va pivo ishlab chiqarishda keng qo’llaniladi. Sun‘iy tolalar, masalan viskoz, atsetat, kapron, lavsan va boshqalar ishlab chiqarishda kolloid-kimyoviy jarayon hisoblanuvchi bo’kish, erish, agregatsiya, koagulyatsiya, cho’kish, peptizatsiya, adsorbtsiya jarayonlari keng qo’llaniladi. Usimlik va hayvon tolalarini hamda sun‘iy tolalarni bo’yash ham kolloid-kimyoviy jarayonga asoslangan. Tolali materiallarning o’zi-yuqori polimerli moddalar bo’lib, ular kolloid-kimyoviy jarayonlar yordamida hosil qilingan va kolloid kimyo

tomonidan o’rganiladi. Ko’pchilik bo’yoqlar, kolloid sistema holatida qo’llaniladi. Unda bo’yovchi modda dispers faza va suv asa dispers muhit rolini o’ynaydi. Teri oshlash jarayoni ham kolloid-kimyoviy jarayondir, chunki unda buktirish, gidratatsiya, piptizatsiya, adsorbtsiya, degidratatsiya jarayonlari qo’llaniladi. Usimlik va hayvon organizmlarining oziqlanishi va o’sishi ham kol-loid- dispers sistemalarga asoslangan. Kauchukni qattiq va elastik rezinaga aylantirish maqsadida qora qurum ishlatiladi. Bu yerda kauchuk dispers muhit va qurum esa dispers faza rolini o’ynaydi. Shu sababli rezinaning mustahkamligi 10-20 mar ta oshadi. Kolloid-kimyoviy jarayonlar metallurgiyada, keramik buyumlar, tse ment, plastik massalar, qimmatbaho sun‘iy toshlar, rangli shishalar. Sun‘iy teri, qog’oz, karton, sovun, surkov moylari, bo’yoqlar, pigmentlar, laklar, har xil emulsiyalar, metall qotishmalar ishlab chiqarishda juda katta ahamiyatga ega. 3. KOLLOID KIMYO. TARAQQIYOTINING QISQACHA TARIXI. Kolloid moddalar qadim zamonlardan beri inson tomonidan ishlatilib kelingan va olimlarning e‘tiborini jalib qilgan. Asrlar davomida insoniyat tarixida kolloid sistemalar to’g’risida juda ko’p ma‘lumotlar to’plangan. Kolloid sistemalar xossalarini o’rganish uchun mahsus tadqiqot uslublari yaratilgan, masalan ultramikroskopiya, nefelometriya, ultrafiltratsiya, elektron mikroskopiya, osmometriya, viskozimetriya va boshqa tadqiqot metodlari yaratilgan. Kolloid-kimyoviy jarayonlar chadimgi markaziy Osiyo, Xitoy, Hindiston, Misr, Yunonistonda, Qadimgi Rimda qo’llanilib kelingan. O’sha davrlarda ovqat tayyorlashda, terini qayta ishlashda, to’qimalarni bo’yashda bu jarayonlar ishlatilgan. Bundan ming yillar ilgari yashab tadqiqot ishlari bilan shug’ullangan buyun allomalar Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy va boshqalar, dori- darmonlar tayyorlashda, kristallar xossalarini o’rganishda kolloid-kimyoviy jarayonlardan foydalanishga va bu uslublarni takomillashtirganlar. 1752 yilda M.V.Lomonosov rangli shishalar ish lab chiqarishda, oltinning kolloid eritmasini tayyorlab ishlatgan. Rossiya olimlaridan T.Ye.Lovitsning 1789 yili faollantirilgan

ko’mirning yutish xususiyatini aniqlashi, adsorbtsiya hodisasini kashf etishi, A.Musinning 1797 yilda simob metalining suvdagi kolloid eritmasini hosil qilishi, I.G.Borshchovning 1869 yili kolloid eritmalardagi zarrachalarning kristall tuzilishga ega ekanligi va kolloid mitsella haqida tushuncha berishi va boshqalar, kolloid kimyoning har tomonlama rivojlanishiga yo’l ochib berdi. Kolloid kimyoni rivojlantirishda chet ellik olimlarning ham xizmati katta. Italiyalik kimyogar F.Selmi 1845 yilda turli xil eritmalarning (sut, zardob, qon, yelim, jelatina, kraxmal va boshqa) xossalarini o’rganib, ularning xususiyatlari chin eritmalardan tubdan farq qilishini aniqladi. 1861 yildan boshlab ingliz kimyogari T.Grem qon, yelim, kraxmal va boshqa eritmalar xossalarini batafsil. o’rganib, ularning yomon diffuziyalanishi, o’simlik hamda hayvon membranalaridan o’tmasligi, undagi moddalar kristallanmasdan amorf cho’kmaga tushini aniqladi. Bu eritmalarni T.Grem birinchi bo’lib kolloidlar deb atadi. Kolloid so’zi yunoncha bo’lib, «kolla» yelin va «eydos» simon ma‘noni bildirib, yelimsimon moddalar demakdir. CHin eritmalar esa (masalan, osh tuzi, shakar, glyukoza va boshqalar) yaxshi diffuziyalanadi, membranalar orqali o’tadi va oson kristallanadi. SHunday qilib, T.Grem eritmalarni xususiyatlariga ko’ra ularni tashkil qilgan moddalarni ikkiga: kolloidlar va kristalloidlarga bo’ldi, T.Gremning kolloid kimyo sohasida qilgan ishlarini hisobga olib va bi rinchi bo’lib kolloid atamasini kiritganligi uchun uni shu fanning «otasi» deb ham atashadi. 4. DISPERS SISTEMALAR VA ULARNING TURLARI Kolloid kimyo yuqori molekulyar va yuqori dispers sistemadarning fizikaviy va kimyoviy xossalarini fizika konun-qoidalari asosida o’rganadigan mustaqil fandir. Dispers so’zi lotincha bo’lib, tarqalmoq ma‘nosini bildiradi. Dis pers sistema deganda, bir modda zarrachalarining ikkinchi modda zarrachalari orasida bir tekis tarqalishiga aytiladi. Dispers sistema eritmalar kabi ikki qimmdan iborat. Eritmacharda ko’p qismi

erituvchi va kam qismi zruvchi, dispers sistemalarda esa ko’p qismi dispers muhit, kam tarqalgan qismi dispers faza deb yuritiladi. Masalan, tuproq zarrachalarining suvda tarqalib, loyqa suv hosil qilishi, bunda suv dispers muhit, tuproq. zarrachalari dispers faza hisoblanadi. Dispers faza zarrachalarining katta kichikligiga qarab, dispers sistemalar uchga bo’linadi. 1. Chin dispers sistema, bunda faza zarrachalarining kattaligi 1 mik (millimikrondan kichik bo’ladi 1 mik = 10 -7 sm). Agar faza elektrolitmas moddalar (mochevina, qand, glyukoza, spirt va boshqalar) dan iborat bo’lsa, molekulyar dispers sistema deyiladi. Agar faza elektrolit moddalardan (tuzlar, asoslar, kislotalar) iborat bo’lsa, ionli-dispers sistema deyiladi. 2. Kolloid, dispers oistemada dispers faza zarrachalarining o’lchami 1 mmk dan 100 mmk gacha bo’ladi (masalan, jelatina, oltin, kumush va boshqa eritmalar). 3. Dag’al dispers siotemada dispers faza zarrachalarining o’lchami 100 mmk dan katta bo’ladi (masalan, suspenziya va emulsiyalar). DISPERSLIK O’LCHOVI Har qanday dispers sistemaning maydalanganlik o’lchovini aniqlashda zarrachalarning ko’ndalang o’lchami (a), ya‘ni yumaloq zarrachalar uchun-diametr d, kub shakliga ega bo’lganlari esa - kub kirrasi l, yohud uning teskari kattaligi D = 1/a, odatda disperslik yoki solishtirma yuza S deyiladi. Hamma bu kattaliklar o’zaro bog’liq bo’ladi. Zarracha lar o’lchami qancha kichik bo’lsa, disperslik yoki solishtirma yuza shuncha katta bo’ladi. Zarrachalar ulchami /a/ 1-100 nn / 10 -7 –10 -5 sm/ oralig’ida bo’lgan sis - temalar, kolloid sistemalarga to’g’ri keladi. Kolloid zarrachalarning eng yuqori dispersligida zarrachalar molekulalar to’dasi (agregatlangan molekulalar) shaklida emas, alohida molekulalar holida bo’lib, ular o’lchami 0,1 nm atrofida bo’ladi. Disperslikning quyi chegarasida zarrachalar o’lchami 100 nm atrofida bo’lib, ular dag’al dispers siste ma bilan kolloid zarrachalar chegarasini tashkil qiladi. Kolloid zarrachalar o’lchami turlicha bo’ladi. Dispers sistema solishtirma

yuzasi Ssol quyidagi tenglama bilan ifodalanadi S sol = S 1,2 / V (1) bu yerda S 1,2 – 1 va 2 faza orasidagi yuza (fazalararo yuza); V – dispers fazaning yig’indi hajmi. Agar zarrachalar o’lchami va shakli ma‘lum bo’lsa dispers sistemaning solishtirma yuzasiii hisoblash qiyin zmas. Kolloid siotemalar dispersligini oshishi bilan ularning solishtir ma yuzasi keskin oshadi. 6. DISDERSLIK DARAJASINING DISPERS SISTEMA XOSSALARIGA TA‘SIRI Dispers sistemaning ko’pchilik xossalari, uning dispersligiga juda kuchli bog’liq bo’ladi. Dag’al dispers sistemadai yuqori dispers sistemaga utilganda, dispers sistemaning diffuziyalanish va osmotik bosim xossalar paydo bo’lib kuchaya boshdaydi. Yuqori dispers sistemadan quyi dispers sistemaga o’tilganda, ayrim boshqa xossalar, masalan sedimentatsiya (zarrachalarning cho’kish) xosoasi kuchayadi, ayrim xossa lar o’rtacha disperslik darajasida (kolloid zarrachalar o’lchamida) namoyon bo’ladi. Masalan, bu-yorug’lik taratish, kolloid sistemalar ranglanishi va boshqalar. Qotishmalar qattiqligi, kristall zarrachalar o’lchami, kolloid zarrachalar o’lchamiga teng bo’lganda yuqori bo’larkan. Keyin, katalizatorlar ta‘siri ham kolloid zarrachalar o’lchamiga to’g’-ri keladigan sistemalarda yaxshi amalga osharkan. Kolloid sistemalar xossalarini tushuntirishda nafaqat kolloid zarrachalar o’lchamiga, balki fazalararo yuzaga ham e‘tibor berish kerak. Chunki bu yuzada har xil adsorbtsiya hodisalari, hamda har xil kimyoviy reaktsiyalar amalga oshadi. 7. YUZA ERKIN ENERGIYASI Suyuqliklar yuza qatlami molekulalari to’yinmagan, foydalanilmagan

ortiqcha energiyaga zga bo’ladi. Bu ortiqcha energiyaga erkin yuza energiyasi deyiladi. Kolloid zarrachalar yuzasida vujudga keladigan sirt taranglikni kattaligi bilan fazalar yuzasining yig’indisi bilan aniqlanadi va quyidagi tenglama bilan hisoblanadi. Е = 0' · S (2) bu yerda, Ye - erkin yuza energiyasi; 0 – sirt taranglik; S - fazalar chegarasining yuza maydoni. Har qanday kolloid eritmada juda ko’p kolloid zarrachalar mavjud bo’lib, ular fazalar chegarasi yuzasining yig’indisi o’ta katta bo’ladi. Shuning uchun ham kolloid eritmalar o’ta katta yuza energiya yig’indisiga ega bo’ladi. SHunday, yuqori ortiqcha energiyaga ega bo’lgan sistemalarda o’z-o’zicha jarayonlar amalga oshib, energiyaning kamayishiga olib keladi. Sirt taranglik 0 kamayganda yoki yuzaning kamayishida ham energiya kamayishi kuzatiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Ктрелев В.А. Краткий курс физической химии. М. 1989 Г. 2. Стромберг А.Г. Семченко Д.П. Физическая химии. М. 1973 Г. 3. Воюцкий С.Е. Курс коллоидной химии. М. 1973 Г. 3. Усмонов Х.У. Рустамов Х.Р. Рахимов Х.Р. «Физик кимё» Тошкент O’qитувчи. 1963-1975 йил. 4. Рахимов Х.Р. «Физик ва коллоид химия» Тошкент. O’qитувчи 1978 йил. 5. Герасимов Я.И. «Курс физической химии» Москва 1970 Г. 6. Эмануэл Н.М. «Кнорре» Курс химической кинетики. Москва 1974 Г . 7. Физическая химия. Под. П.В.никольского М.: Химия. 1988 школа, 1984. 8. Эммануэль Н.М., Д.Г. Курс химической кинетики. М.: Высщая школа, 1984. 9. Статистик термодинамика: Ўқув қўлланма. Тузувчи Б.У.Сагдуллаев, Тошкент, 1990. 10. Дамаскин Б.Б., петрий О.А. Электрохимия: Учеб. Пособие М: Высшая школа, 1978.296 с. 11. Смирнова Е.А. Курс статистической термодинамики и физической химии: Учеб. Пособие 2-е изд. М: Высшая школа, 1982. 456 с. 12. Еримин Е.Н. Основы химической термодинамик: Учеб.пособие М: Высшая школа, 1978. 383 с. 13. www.ziyonet.uz

Похожие

Sathdagi hodisalar sirt taranglik tushunchasi

Kolloid tizimlar holatining o’zgarishi. Fazalar chegarasida sirt xodisalari

Liofob zollarni barqarorligi

Kolloid eritmalarning olinish va tozalash usullari. Kolloid eritmalarning xossalari

Kvant sonlari haqida tushuncha