Karbon kislotalar - Химия - Рефераты

Karbon kislotalar

Загружено в:

25.11.2022

Скачано:

0

Размер:

2541.4951171875 KB

Karbon kislotalar Reja: 1. Karbon kislotalarning sinflanishi 2. Karboksil guruhni tuzilishi 3. To’yinmagan va ikki asosli karbon kislotalar 4. Murakkab efirlar, amidlar, angidridlar va galogenangidridlar hosil qilinishi

Tayanch iboralar : karboksil guruh; karbon kislotalar; kislota amidlari; kislota xlorangidridlari; kislota angidridlari; pivazifasiz; «quruq haydash»; to’yingan ikki asosli kislotalar; to’yinmagan bir asosli kislotalar; gerbitsidlar. 1. Karbon kislotalarning sinflanishi, nomlanishi, tuzilishi Karbon kislotalarning f u n k s i o n a l hosilalari deb, karboksil guruhdagi gidroksil guruhi hisobiga hosil bo’ladigan birikmalarga aytiladi. Eng muhim karbon kislota hosilalariga tuzlar, murakkab efirlar va tioefirlar, amidlar, gidrazidlar, galogenangidridlar, angidridlar kiradi. Bu birikmalar barchasi gidrolizlanganda karbon kislotalarga aylanadi. Karbon kislotalarn ing sinflanishi

Molekuladagi karboksil guruh soniga qarab karbon kislotalar quyidagicha sinflanadi: B i r a s o s l i (m o n o k a r b o n) kislotalar: HCOOH chumoli (metan) kislota H 3 C – COOH sirka (etan) kislota H 3 C – CH 2 – COOH propion (propan) kislota I k k i a s o s l i (d i k a r b o n) kislotalar: HOOC – COOH oksalat (etandikarbon) kislota HOOC – CH 2 – COOH malon (propandikarbon) kislota HOOC – CH 2 – CH 2 – COOH qahrabo (butandikarbon) kislota U ch a s o s l i (uchkarbon) kislota: HOOC–CH 2 –C(OH)(COOH)–CH 2 –COOH limon kislota. Radikal tabiatiga qarab karbon kislotlar alifatik to’yingan, to’yinmagan, aromatik va geterotsiklik bo’ladi: Alifatik to’ y i n g a n kislotalar: H 3 C – CH 2 – CH 2 – COOH moy (butan) kislota H 3 C – CH 2 – CH 2 – CH 2 – COOH valerian (pentan) kislota; Alifatik to’ y i n m a g a n kislotalar: H 2 C = CH – COOH akril kislota CH 3 – CH=CH– COOH kroton kislota; T o’ y i n g a n y u q o r i m o l e k u l y a r (yog’) kislotalar: C 15 H 31 COOH palmitin kislota C 17 H 35 COOH stearin kislota C 23 H 47 COOH lignostirin kislota T o’ y i n m a g a n y u q o r i m o l e k u l y a r kislotalar: C 17 H 33 COOH olein kislota (bitta qo’sh bog’) C 17 H 31 COOH linol kislota (ikkita qo’sh bog’) C 17 H 29 COOH linolen kislota (uchta qo’sh bog’) C 23 H 45 COOH nervon kislota (bitta qo’sh bog’) ; B i r a s o s l i va i k k i a s o s l i a r o m a t i k kislotalar: C 6 H 5 COOH benzoy kislota

HOOC– C 6 H 4 –COOH ftal kislota; G e t e r o ts i k l i k kislota: C 5 H 4 NCOOH nikotin kislota. Karbon kislota molekulasida karboksil guruhning uglerod atomi sp 2 - gibridlangan holatda bo’lib, qo’shni atomlar bilan uchta σ -bog’ bilan bog’langan. Karbonil guruhidagi kislorod atomi bilan uglerod π -bog’ bilan bog’langan. Gidroksil guruhning kislorod atomi bo’linmagan juft p- elektronlarga ega. Karbonil guruh kislorod atomining elektromanfiyligi yuqori bo’lganligi sababli elektron bulutni o’ziga tortib qisman manfiy zaryadga ega bo’ladi. Uglerod esa o’zidan elektronlar bulutini kislorod tomon uzatib, qisman musbat zaryadlanadi. π - bog’da kuchli qutblanish kuzatiladi. Gidroksil guruhdagi kislorod atomining p- elektronlari uglerod tomon siljishi hisobiga O–H bog’ qisman qutblanadi. Vodorod harakatchanligi ortib uning proton sifatida ajralishi osonlashadi. Bu esa karbon kislotalarning umumiy xossalarini belgilaydi. rasmda karboksil guruhning tuzilishi keltirilgan. Karboksil guruhni tuzilishi Karbon kislotalar kuchsiz elektrolitlar bo’lib, ularning P k qiymati 4,7-4,9 ga teng. Lekin spirt va fenollarga nisbatan kislotali xossasi yuqoriroq. Karbonil guruhning M-effekti hisobiga gidroksil guruhidagi H atomi harakatchanligi ortadi. Karbon kislotalardan proton uzilganda karboksilat ion hosil bo’ladi.

Karboksilat ionida bog’lar uzunligi va zaryadlari tenglashadi. Bu ta’sirlar karbon kislotalarning kislotaligi spirtlarga nisbatan yuqori bo’lishini belgilaydi. Karbon kislotalarning kislotaligi radikal tabiatiga bog’liq. M u s b a t i n d u k t i v t a’ s i r (+I) k o’ r s a t u v c h i o’rinbosarlar kislotalikni kamaytiradi. Karbon kislotalarning gomologik qatorida uglevodorod radikali ortishi bilan kislotalik xossasi kamayadi, chunki, alkil radikal musbat induktiv ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun, chumoli kislota eng kuchli kislotadir. HCOOH>CH 3 COOH>C 2 H 5 COOH>C 3 H 7 COOH K i s l o t a l i k k a m a y a d i Manfiy induktiv ta’sir (–I) k o’ r s a t u v c h i o’rinbosarlar kislotalikni oshiradi. Masalan, karbon kislota molekulasiga manfiy induktiv ta’sir korsatuvchi xlor kiritilsa kislotalilik ortadi. CH 3 COOH<CH 2 ClCOOH< CHCl 2 COOH<CCl 3 COOH

K i s l o t a l i k o r t a d i Bunda o’rinbosar karboksil guruhdan uzoqlashgani sari uning ta’siri susayadi. Karbon kislotalar molekulasida quyidagi reaksion markazlar mavjud: • Elektrofil markaz; • Asosli markaz; • C–H kislotali markaz; • Potensial ketuvchi guruh– X. 2. Fizikaviy va kimyoviy xossalari Har bir markaz o’ziga xos reaksiyalar bergani uchun karbon kislotalarda boradigan reaksiyalar bir qancha turlarga bo’linadi: • Gidroksil guruhdagi vodorod harakatchanligiga asoslangan reaksiyalar; • Karboksil guruhidagi C-OH bog’i uzilishi hisobiga boradigan reaksiyalar; • Radikaldagi C–H guruh hisobiga boradigan reaksiyalar. Gidroksil guruhdagi v o d o r o d h i s o b i g a boradigan reaksiyalarda karbon kislotalar anorganik kislotalar kabi metallar, metall oksidlari, ishqorlar, karbonatlar, gidrokarbonatlar bilan reaksiyaga kirishadi va t u z l a r hosil qiladi.

Karbon kislota tuzlari suvli eritmada gidrolizlanib ishqoriy muhit hosil qiladi. Karbon kislotalar molekulalari orasida spirtlardagi kabi molekulalarning assotsilanishi sodir bo’ladi. Har ikki molekula orasida ikkita vodorod bog’i hosil bo’ladi. Uchta qutblangan bog’lar hisobiga molekula qutbli bo’lib, shu bog’lar hisobiga quyi molekulyar kislotalar (C 1 –C 4 ) suvda cheksiz eriydi. –COOH guruh gidrofil, radikal esa gidrofob bo’lib, radikal kattalashishi bilan birikmalarining suvda erishi qiyinlashadi. Yuqori molekulyar alifatik birikmalarning (C 10 dan boshlab) gidrofobligi ortib, suvda deyarli erimaydi. K a r b o k s i l g u ru h d a g i - OH h i s o b i g a n u k l e o f i l o’ r i n o l i sh S N r e a k s i y a l a r i boradi. Karboksi ion RCOO – mezomer ta’sirlashuv hisobiga turg’un bo’ladi. Shuning uchun, karbon kislotalar uchun nukleofil o’rin olish reaksiyasi xosdir. Nukleofil o’r i n olish reaksiyalarning mexanizmi quyidagicha: Reaksiya kuchli nukleofil va oson ketuvchi guruh ishtirokida yoki kislotali katalizator ishtirokida boradi. Karbonil guruhi kislorodining protonlanishi uglerod atomida to’liq musbat zaryad paydo bo’lishiga olib keladi, bu esa nukleofil hujumini osonlashtiradi.

Karbon kislota angidridlari hosil bo’lish reaksiyasi, murakkab efirlar, tioefirlar, amidlar hosil bo’lish reaksiyalari n u k l e o f i l o’ r i n o l i sh S N mexanizmida boradi. Kislota karboksilidagi gidroksil guruhning galogenga almashinishi uchun odatda karbon kislotalar yoki ular tuzlariga fosfor galogenidlari PCl 5 , PCl 3 , yoki tionil xlorid SOCl 2 reagentlari ta’sir ettiriladi. Hosil bo’lgan mahsulotlar g a l o g e n a n g i d r i d l a r deb ataladi. Galogenangidridlar karbon kislota hosilalari ichida eng kuchli atsillovchi reagentlardir. Masalan, atsetilxlorid suv bilan oson gidrolizlanadi (suvni atsetillaydi), bunda sirka kislota hosil bo’ladi. Galogenangidridlar ishtirokida boradigan reaksiyalar deyarli qaytmasdir. Galogen angidridlar juda aktiv moddalar bo’lib, organik sintezlarda keng qo’llaniladi. Karbon kislotalar spirtlar bilan reaksiyaga kirishib m u r a k k a b e f i r hosil qilish reaksiyasi ham nukleofil o’rin olish mexanizmi bilan boradi. Bu reaksiya e t e r i f i k a ts i ya reaksiyasi deyiladi. Karbon kislotalardagi karbonil guruhning faolligi past bo’lgani uchun eterifikatsiya reaksiyasi katalizatorsiz sekin sodir bo’ladi. Lekin mineral kislotalar (sulfat va xlorid kislota) ishtirokida reaksiya tezlashadi.

Katalizatorning vodorod ioni H + karbonil guruh kislorodining bo’linmagan elektron jufti bilan ta’sirlashadi. Protonlangan kislota spirt molekulasidagi gidroksil guruh kislorodining bo’linmagan elektron jufti bilan (nukleofil reagent) birikish reaksiyasiga kirishib, oksoniy ionini hosil qiladi. Oksoniy ionidan suv hamda vodorod ajraladi va murakkab efir hosil bo’ladi. Shunday qilib, eterifikatsiya reaksiyasi natijasida karbon kislotaning karboksil guruhidagi OH – gidroksil ion oson ketadigan suv molekulasiga o’tkazilib qiyin ketadigan C 2 H 5 O – ionga almashadi. Murakkab efirlar gidrolizlanadi. Gidroliz ham kislotali, ham ishqoriy muhitda amalga oshiriladi. Kislotali gidroliz qaytardir. Ishqoriy muhitdagi gidroliz esa qaytmas bo’lib, ekvimolekulyar miqdordagi ishqorni talab qiladi. Karbon kislotalar o’zaro reaksiyaga kirishganda kislota angidridlari hosil bo’ladi (molekulalararo degidratlanish reaksiyasi). Karbon kislota angidridlari oddiy R–CO–O–CO–R yoki aralash R– CO– O– CO– R * bo’lishi mumkin. O d d i y a n g i d r i d l a r R–CO–O–CO–R bir hil kislota qoldig’idan tashkil topgan. Ularni olish uchun kislotalar o’ziga suv tortuvchi vositalar, masalan, P 2 O 5 bilan qizdiriladi (molekulalararo degidratlash).

A r a l a sh a n g i r i d l a r R–CO–O–CO–R * moleklasida har hil kislota qoldig’i bo’lib, bir kislotaning galogenangidridiga ikkinchi kislotaning tuzi ta’sir etib olinadi. Karbon kislota angidridlari oson gidrolizlanib karbon kislota hosil qiladi. Karbon kislotalar ammiak va uning hosilalari bilan nukleofil o’rin olish reaksiyaga kirishib, k i s l o t a a m i d l a r i n i hosil qiladi. Bunda avval ammoniy tuzi hosil bo’ladi. Qizdirganda suv ajralib kislota amidi hosil bo’ladi. Kislota amidlari kislota yoki ishqorlar ishtirokida gidrolizlanadi va karbon kislota bilan ammiak hosil qiladi. Kislota amidlari gipoxlorit va gipobromidlarning ishqordagi eritmasi ta’sirida parchalanib birlamchi a m i n l a r hosil qiladi. Amidlarni degidratlanishi yoki alkilgalogenidlarga ishqoriy metall sianidlari ta’sir ettirish orqali karbon kislotalar n i t r i l l a r i olinadi.

Nitrillar amidlarga nisbatan kuchsiz asosdir, ular deyarli asoslik xossalarni namoyon qilmaydi. Nitrildagi azot atomi sp-gibridlangan holda bo’lganligi tufayli boshqa azotli birikmalardan elektromanfiyroqdir. Shuning uchun, undagi ozod elektron jufti mustahkamdir. Ochiq zanjirli karbon kislotalar o r g a n i k r a d i k a l d a g i C– H g u r u h h i s o b i g a reaksiyaga kirishadi. Karbon kislota radikalidagi vodorod atomlari, ayniqsa, karboksil guruhga yaqin turgan uglerod atomidagi vodorod atomlari ya’ni, α -holatdagi uglerod atomida joylashgan vodorod atomlari harakatchandir. Shuning uchun, karbon kislotalarga fosfor ishtirokida galogen ta’sir etganda radikaldagi bir yoki bir nechta vodorod atomi galogenga almashib g a l o g e n a l m ash i n g a n kislota hosilalari hosil bo’ladi. Masalan, sirka kislotaga fosfor ishtirokida brom ta’sir etganda brom sirka kislota hosil bo’ladi, propion kislotaga fosfor ishtirokida brom ta’sir ettirilsa α -brom propion kislota hosil bo’ladi. Galogen ortiqcha qo’shilsa qolgan vodorod atomlari ham galogenga almashadi. Galogen karbon kislotalar aminokislotalar, gidroksikislotalar sintezida xomashyo sifatida keng qo’llaniladi. Ch u m o l i kislota - HCOOH tuzilishi boshqa kislotalardan farq qiladi. Uning molekulasida karboksil ham aldegid guruh borligi sababli chumoli kislota aldegidlarga xos reaksiyalarga kirishadi. U kumush oksidning ammiakdagi eritmasi va mis (II) gidroksid ta’sirida oksidlanadi.

In vitro karbon kislotalarning β -oksidlanishi 3%- li vodorod peroksid ishtirokida amalga oshadi. 3. To’yinmagan va ikki asosli karbon kislotalar M o l e k u l a s i d a i k k i t a k a r b o k s i l g u r u h – COOH bo’lgan va faqat birlamchi bog’ tutgan birikmalarga to’yingan i k k i a s o s l i k a r b on (dikarbon) kislotalar deyiladi. Ularning eng oddiy vakili HOOC– COOH oksalat kislotadir. Oksalat kislota eng oddiy ikki asosli kislotadir. Uning tuzlari oksalatlar deyiladi. Ularning ba’zilari qiyin erib buyrak va siydik qopida toshlar hosil qiladi (oksalat toshlari). Bunday tuzlarga kalsiy oksalat kiradi. To’yingan ikki asosli karbon kislotalar bir asosli karbon kislotalarga nisbatan kuchliroq, ular oson dissotsialanadi. Ular bir asosli kislotalarga xos barcha kimyoviy reaksiyalarga kirishadi. Bundan tashqari, faqat ikki asosli kislotalar uchun xos bo’lgan reaksiyalar ham mavjud. Ular bir asosli kislotalarga nisbatan turg’un emas. Qizdirilganda dekarboksillanish, yoki degidratlanish reaksiyalariga uchraydi. Masalan, oksalat kislota qizdirilsa birinchi bosqichda dekarboksillanib karbonat angidrid va chumoli kislota hosil bo’ladi.

HOOC– COOH ↦ CO 2 + HCOOH Ikkinchi bosqichda chumoli kislota suv va uglerod (II) oksidga ajraladi. HCOOH ↦ H 2 O + CO Malon kislota qizdirilganda dekarboksillash reaksiya sodir bo’lib, sirka kislota bilan karbonat angidrid hosil bo’ladi. Qahrabo kislota qizdirilganda suv ajralib besh a’zoli siklik angidrid hosil qiladi. Dekarboksillash reaksiyasi in vitro holatda qizdirganda amalga oshadi, in vivo holatda dekarboksilaza fermenti ishtirokida amalga oshadi. Y u q o r i m o l e k u l y a r to’ y i n g a n k a r b o n k i s l ot a l a r C 15 H 31 COOH – palmitin kislota, C 17 H 35 COOH – stearin kislotalar karbon kislotalarda xos bo’lgan barcha xossalarni namoyon qiladi. Ular ko’p atomli spirt glitserin bilan reaksiyaga kirishib yog’lar hosil qiladi. T o’ y i n m a g a n y u q o r i m o l e k u l y a r k a r b o n k i sl o t a l a r C 17 H 33 COOH – olein kislota, C 17 H 31 COOH –linol kislota, C 17 H 29 COOH – linolen kislotalari karbon kislotalarning barcha xossalarini namoyon qiladi. Glitserin bilan reaksiyaga kirishib moylar hosil qiladi. Karbon kislotalar va ularning hosilalari tibbiyotda keng qo’llanadi. Sirka kislotaning kaliyli tuzi CH 3 COOK kuchsiz siydik haydovchi xossaga ega. Qo’rg’oshin atsetatning suyultirilgan eritmasi teri va shilliq pardalar yallig’langanda ishlatiladi. Izovalerian kislota (CH 3 ) 2 CH–CH 2 –COOH valerian nastoykasi, validol va bromizoval kabi moddalar tarkibiga kiradi va tinchlantiruvchi xususiyatga ega.

Natriy benzoat C 6 H 5 COONa kuchsiz dezinfeksiyalovchi va balg’am ko’chiruvchi vosita. 4. Murakkab efirlar, amidlar, angidridlar va galogenangidridlar hosil qilinishi Biz o’rganib chiqgan tarkibida karbonil guruh tutgan boshqa birikmalar atsil galogenidlar, angidridlar, efirlar va amidlarda karbonil guruhdagi bo’g’lar bir tekislikda joylashgan. Atsil galoidlarning tuzilishini muhim xususiyati angidridlarda, efirlarda, amidlarda, shundan iboratki atom atsil guruhga bo’g’langan bo’lib u karbonil π tizim bilan ta’sirlashadi. Bu elektronlarni delokalizasiyasi quyidagi tuzilishda ko’rsatilgan. Elektronlarning ajralib chiqishi karbonil guruhni muvozanatlshtiradi va elektrofil xususiyatini kamaytiradi. Bu elektronlarni delokallanish darajasi X- o’rinbosarlarning elektrodonorlik xususiyatiga bo’g’liq. Asetalxlorid Sirka angidrid Etilasetat

Etilatsetat Atsetamid Atsetonitril Karbon kislotalar reaksiyalari. Atsil xloridlarning karbon kislotalar bilan raeksiyalar natijasida kislota angidridlari hosil bo’ladi. Bu reaksiya uchun kuchsiz organik asos piridin yordamchi reagent sifatida ishlatiladi. Piridin katalizator sifatida vodorod xloridning neytrallaydi. Asil xlorid Karbon kislota Kislota angidridi Vodorod xlorid Gepnon xlorid Geptan kislota Geptan kislota angidridi (78-83%) Spirtlar bilan reaksiyasi. Atsil xloridlar spirtlar bilan reaksiyaga kirishib efirlarni hosil qiladi. Bu reaksiya odatda piridin ishtirokida olib boriladi. Asil xlorid Spirt Efir Vodorod xlorid Benzoy kislota Uchlamchi butil Uchlamchi butil xloridi spirti benzoat (80%) Ammiak va aminlar bilan reaksiyalari. Atsil xloridlar ammiak va aminlar bilan amidlar sifatida reaksiyaga kirishadi. Vodorod xlorid bilan raksiyasida asos sifatida natriy gidroksid qo’shiladi.

Atsil xlorid Ammoniy Gidroksid Amid Suv Xlorid ioni yoki aminlar Benzoy xlorid Piperidin N-Benzoypiperidin (87-91%) Gidroliz. Atsil xloridlar suv bilan reaksiyaga kirishib karbon kislotalar hosil qiladi. Avval oraliq mahsulot sifatida karboksilat tuzlari hosil bo’ladi, reaksiya kam ahamiyatga ega chunki atsil xloridni har doim karbon kislotadan olish mumkin yoki uning teskarisi ham bo’lishi mumkin. Atsil xlorid Suv Karbon kislota Vodorod xlorid Ferilasetil Suv Ferilsirka Vodorod xlorid kislota xlorid Birinchi bosqich: karbonil guruhga nukleofil holatda suvni qo’shish yo’li bilan tetraedrik holatni hosil qilish. Suv Asil xlorid Tetraedrik holat Ikkinchi bosqich: degidrogalogenlash yo’li bilan tetraedrik holatdagi oraliq mahsulotni dissotsiatsiyasi.

Tetraedrik Suv Karbon Gidroksoniy Xlorid holat kislota ioni ioni Atsil xloridni gidrolizi natijasida to’rt qirrali oraliq mahsulot hosil bo’ladi. Tetraedrik oraliq mahsulot hosil bo’lishi qulay. Tetraedrik holat Benzoy sirka angirid Vodorod xlorid Atsil xloridlardagi nukleofil almashinish alkil xloridlardagiga nisbatan ancha tez boradi. Benzoy xlorid Benzil xlorid Xlor atsildagi uglerodning sp 2 gibridlanishi xlor alkildagi uglerodning gibridlanishidan osonroq bo’ladi chunki xlor atsil nukleofil hujumiga ko’proq moyildir. Bundan tashqari SN 2 mexanizmda oraliq karbokationlar SN 1 reaksiyadagi oraliq tetraedrik nukleofil almashinishdan kamroq energiya sarflanadi. Tarkibida karboksil guruh tutgan kislota hosilalari ichida kislota angidridlarining reaksiyaga kirishish xususiyatlari atsil galloidlardan keyingi o’rinlarda turadi. Ularning ichida uchtasi sirka kislota angidridi, ftal angidridi, malein kislota angidridi, kimyo sanoatida xomashyo sifatida boshqalarga nisbatan ko’p ishlatiladi. Ftal angidridi va malein kislota angidridi siklik angidrid bo’lib o’ziga xos kimyoviy xususiyatga ega. Sirka kislota Ftal Malein

angidridi angidri angidridi Laboratoriya sharoitida kislota angidridlari atsil xloridlarni karbon kislotalarni reaksiyasi natijasida sintez qilinadi. Atsil Karbon Piridin Karbon kislota Piridiniy xlorid kislota angidri xlorid Bunday usul simmetrik (R va R) va aralash angidridlar (R va R 1 ) olish uchun qulay. Vaholanki yuqori muvozanatlashgan karbonil guruhlar atsil guruhni nukleofil almashinishini tartibga solishi kerak. Chunki kislota angidridlari murakkab efirlar, amidlar va atsil xloridlarga nisbatan oson reaksiyaga kirishadi. Kislota angidridlarinig karbon kislota va uning hosilalariga o’zgarishi. Spirtlar bilan reaksiyasi. Kislota angidridlari spirtlar bilan reaksiyaga kirishib murakkab efirlar hosil qiladi. Reaksiyani piridin yoki kislotalar ishtirokida olib borish mumkin. Reaksiya tenglamasida faqat bitta sirka angidridini atsil guruhning efirga burilishi; boshqasida esa sirka kislota molekulasidagi atsetil guruhga o’tishi ko’rsatilgan. Kislota Spirt Efir Karbon angidridi kislota Sirka sis-Butil sis-Butil angidridi spirit asetat (60%) Ammiak va aminlarni kislota angidridlari bilan reaksiyalarida ammiak va aminlar bilan amidlar sifatida reaksiyaga kirishadi. Buning uchun 2 molyar ekvivalentdagi aminlar kerak bo’ladi. Misolda sirka angidriddagi faqat bitta atsetil

guruhning amid ko’rinishida qolgan atsetil guruhdan sirka kislotani aminli tuzi hosil bo’ladi Kislota Amin Amid Ammoniyli karbon angidridi kislota tuzi Sirka p-Izopropilanilin p-Izopropilsirka angidridi anilid (98%) Gidroliz. Kislota angidridlari suv bilan reaksiyaga kirishib bir asosli ikki molekula karbon kislotalarni hosil qiladi. Siklik angidridlar dikarbon kislotalarni hosil qiladi. Sirka Suv Karbon angidridi kislota Ftal angidridi Suv Ftal kislota Atsil nukleofil almashinish kislota katalizatorligida bo’ladi. Ko’rinib turibdiki kislotali katalizator kimyoviy reaksiyni tezlatishi nukleofil almashinish reaksiyasini kuchaytiridi, bunda kislota angidridining gidrolizlanish darajasi hisobga olinishi kerak. Tetraedrik tuzilishni hosil bo’lish tezligi kislotali katalizator ishtirokidagi bosqich hisoblanadi. Bunda bitta karbonil guruhning nukleofil bo’g’lanishida kislotra angidridi faollashadi. Asid angidrid Proton Kislota angidridini →

protonlangan shakli Kislota angidridi sifatida protonlanish kam darajada bo’ladi, lekin elektrofil holat uchun yetarli. Suv (va boshqa nukleofillar bilan) karbonil guruhning protonlashda neytral holatga nisbatan tezroq bo’ladi. Shunday qilib suvning nukleofil bog’lanishdagi ahamiyati tetraedrik oraliq mahsulotni hosil bo’lishda kislota ishtirokida suvsiz holatga nisbatan tezroq ketadi. Kislota katalizatorlari oraliq tetraedrik holatni buzadi. Karbonil guruhdagi kislorodning protonlanishi karbon kislota molekulalarini ta’siridan karbon kislota anioniga nisbatan kamroq asosli xususiyatga egaligini saqlaydi. Tetraedrik Ikkita karbon Proton oraliq holat kislota molekulasi Quyidagi berilgan reaktsiyalarni har shakllaridan to’rt hil oraliq tuzilishini yozing. Strelkalar yordamida, tegishli mahsulotlar qanday to’rt holat uchun oraliq dissotsiatsiyalanishini ko’rsatadi. Echish namunasi; (a) berilgan reaktsiya benzoy angidrid bilan metanol kislota-katalizatorligida efiri hosil bo’lishi. Birinchi bosqichda protonlanmagan holatdan nukleofil reagent hisobiga faol protonlangan angidrid hosil bo’ladi.

Karbonil guruhidagi proton metanol bilan nukleofil birikish hisobiga tetraedrik oraliq holatga o’tadi. Atsil xloridlar ishtirokida kislota angidridlari yanada barqaror va reaktiv kam sarf bo’ladi. Masalan, 25 °C da atsil xloridnning sirka angidridning gidroliziga nisbatan tezligi 100,000 marta ko’proq bo’ladi Kislotalarning hosilalari, masalan: sirka kislotaning rux va temir tuzlari turli hil bo’yoqlar ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Ikki asosli kislotalardan adipin kislota va gegsametilendiaminni polikondensatlanishi asosidagi poliamid sintetik moddalar, tereftal kislota va etilenglikoldan poliefirlar olinadi (kapron, dakron). To’yinmagan akril kislota va uning efirlaridan juda mustaxkam plastmassalar, organik shisha (pleksiglas) va lateksga o’hshash emulsiyalar xamda PVA kleylar ishlab chiqariladi. Bilasizmi? Ba'zi karbon kislotalar modda almashinish jarayonlarida juda ko’p miqdorda hosil bo’ladi va sarflanadi. Masalan, odam organizmida 1 sutkada 400 g sirka kislota hosil bo’ladi. Bu 8l oddiy sirka tayyorlash uchun yetarlidir. Yuqori molekulyar karbon kislotalarning (C 15 -C 17 ) natriyli va kaliyli tuzlari sovunning asosiy tarkibiy qismidir.

Izoamil spirti sirka kislota bilan reaksiyaga kirishganda nok xidi, fenil etil spirti chumoli kislota bilan reaksiyaga kirishganda xrizantema xidi, benzil spirti va chumoli kislotalar reaksiyaga kirishganda jasmin xidi keladi. Akril kislota amididan olingan poliakrilamid tuproq tuzilishini yaxshilaydi va tuproqni yemirishdan saqlaydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

Похожие

Karbon kislotalar

Aromatik karbon kislotalar

Bir necha asosli karbon kislotalar tsikli. Ikki va uch karbon kislotali sikl (biokimyo)

To‘yinmagan kislotalar

Nuklein kislotalar