Jigar biokimyosi - Химия - Рефераты

Jigar biokimyosi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

45 KB

Jigar biokimyosi Reja: 1 . Jigarning moddalar almashinuvidagi boshqaruvchiligi. 2. Jigarning mochevina va o’t hosil qilish funktsiyasi. 3. Jigarda moddalarning zararsizlantirilishi. 4. Jigar xastaliklari va ulardagi biokimyoviy o’zgarishlar.

1. Jigarning moddalar almashinuvidagi boshqaruvchiligi. Jigar organizmning modda almashinuvida ishtirok etuvchi markaziy a’zolaridan birini tashkil etadi. U oshqozon-ichak yo’lida hazm bo’lgan moddalarni qopqa vena orqali qabul qilib, umumiy qon aylanish doirasiga o’tkazib berishda muhim vazifalarni bajaradi. Jigar quyidagi asosiy jarayonlarni amalga oshirishda qatnashadi: 1. Uglevodlar almashinuvida. 2. Oqsillar almashinuvida va ular almashinuvining oxirgi mahsuloti bo’lgan siydikchil sintezida. 3. Yog’lar almashinuvida va ularning hazm bo’lishida zarur omil bo’lgan o’t kislotalar sintezi va o’t hosil qilishda. 4. Boshqa a’zolar uchun zarur bo’lgan moddalar sintezida, ya’ni glyukoza, keton tanachalar va qon plazmasi oqsillarining sintezlanishida. 5. Organizmda modda almashinuvi jarayonlarida hosil bo’ladigan va tashqi muhitdan organizmga tushgan zaharli moddalarni zararsizlantirishda. 6. Metabolizm natijasida hosil bo’lgan ayrim moddalar (xolesterin, o’t kislotalari, o’t pigmentlari va boshqa moddalar)ni ichakka ajratib turishda. 7. Qon aylanishini boshqarishda, ya’ni qopqa vena sistemasini umumiy qon aylanish sistemasi bilan bog’lashda. 8. Qon yaratuvchi markaziy a’zo sifatida (embrionlarda). 9. Qonning ivish jarayonini fibrinogen, protrombin va geparin ishlab chiqarish yo’li bilan boshqarishda. 10. Provitaminlarni vitaminlarga aylantirishda. 11. Temirni tashuvchi transferrin va ferritinlarni sintezi va boshqa vazifalarni bajarishda ishtirok etadi. Jigar oziq moddalar - uglevodlar, lipidlar, oqsillar, vitaminlar va qisman suv- mineral moddalarning almashinuvida ishtirok etadi. Uglevodlar almashinuvining boshqarilishi – jigar hattoki ochlik vaqtida ham qonda glyukoza miqdorini doimiy saqlab turuvchi yagona organ hisoblanadi.

Jigardagi glikogenoliz va glyukoneogenez jarayonlarida ishlab chiqilgan glyukoza qonga o’tkaziladi va avvalo nerv to’qimasi faoliyati uchun sarflanadi, u ortiqcha miqdorda jigarga tushganda glikogen holatida to’planadi. Lipidlar almashinuvining boshqarilishi jigarda turli xil lipidlar (xolesterin, triatsilglitserin, fosfoglitserid, sfingomiyelin va boshqalar) biosintezi bilan shartlangan bo’lib, ular qonga tushadi va boshqa to’qimalarga taqsimlanadi. Jigarda ovqat bilan birga kirgan xolesteringa nisbatan ko’p xolesterin sintezlanadi: har kuni ovqat bilan birga 0,3-0,5 g xolesterin iste’mol qilinadi, jigarda esa sutkasiga 2-4 g xolesterin hosil bo’ladi. Lipidlarning organ va to’qimalarga taqsimlanishi jigar orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari jigarda yog’ kislotalarning parchalanishi natijasida keton tanachalari hosil bo’lib, ular jigardan tashqari organlarda energiya manbai sifatida foydalaniladi. Oqsillar almashinuvining boshqarilishi jigarda oqsillarning jadal biosintezi va aminokislotalar oksidlanishi hisobiga amalga oshadi. Bir sutkada odam organizmida 80-100 g oqsil hosil bo’lib, shundan yarmisi jigarning faoliyatiga tog’ri keladi. Jigarda albumin, fibrinogen, protrombin, xolinesteraza, transport oqsillari – ferritin, serulloplazmin, transkortin kabilar sintezlanadi. Jigarda ayniqsa aminokislotalar almashinuvi faol kechadi: almashinadigan aminokislotalar biosintezi, aminokislotalardan oqsil bo’lmagan azotli birikmalar sintezi, aminokislotalarning ammiak hosil qilib oksidlanishi. Ochlik davrida jigar o’zining rezerv oqsillarini boshqa to’qimalarni aminokislotalar bilan ta’minlashga sarflaydi. Bunda jigardagi oqsilni yo’qotish 20% ni tashkil etadi, bu vaqtda boshqa to’qimalardagi yo’qotish esa 4% dan oshmaydi. Jigarning vitaminlar almashinuvidagi ishtiroki ularda asosan yog’da eruvchan vitaminlarning to’planishi, ayrim vitaminlar (nikotin kislota) va kofermentlarning sintezi, kaltsiferollarning 25-gidroksikaltsiferollarga aylanishidan iborat. Jigarning suv-mineral almashinuvida ishtiroki shundan iboratki, u suv-tuz muvozanatini saqlab turishda buyrakning faoliyatini to’ldirib turadi va organizmning ichki filtri hisoblanadi.

Azotli asoslarning almashinuvida jigarning ishtirok etishi ularning oddiy moddalardan sintezlanishi va siydik kislotagacha oksidlanishida namoyon bo’ladi. Azotli asoslar boshqa organlar tomonidan nukleozidlar, nukleotidlar va nuklein kislotalar sintezida foydalaniladi, siydik kislotasi esa modda almashinuvining oxirgi mahsuloti sifatida chiqarib yuboriladi. 2. Jigarning mochevina va o’t hosil qilish funktsiyasi. Jigar- ammiakdan mochevina hosil qilish siklining hamma fermentlari bo’lgan yagona organ. Boshqa to’qimalarda hosil bo’lgan ammiak jigarda zararsiz mahsulot – mochevinaga aylanadi va qonga ajratiladi. Oqsillar, oqsil bo’lmagan azotli birikmalar (aminokislotalar, purin, pirimidin, biogen aminlar)ning jadal katabolizmidan jigarda mochevina hosil bo’lishi oshadi, uning qonda va siydik tarkibida ajralish miqdori ortadi. Jigar maxsus suyuq modda – o’t ishlab chiqaradi va bu suyuqlik ingichka ichakka quyiladi. Faqatgina jigarda o’t kislotalar va ularning komyugatlari hosil bo’ladi hamda ular ichakda lipidlarning hazm bo’lishi va so’rilishida foydalaniladi. O’t tarkibiga quyidagilar kiradi: o’t kislotalari, oqsillar (albuminlar, globulinlar), xolesterin va uning efirlari, mineral moddalar (Ca, K, Na), suv, pigment almashinuvi mahsulotlari (bilirubinglyukuronidlar), gormon va vitaminlar almashinuvining faol bo’lmagan mahsulotlari, organizmga tushgan yot moddalar va hokazolar. O’t ajralishi buzilishi lipidlarning hazm bo’lishi va so’rilishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi va pigmentlar almashinuvining zaharli mahsulotlari hamda yot moddalarning to’planishiga olib keladi. 3. Jigarda moddalarning zararsizlantirilishi. Jigar o’zining bizga ma’lum bo’lgan ko’pdan-ko’p vazifalaridan tashqari, modda almashinuvida hosil bo’luvchi oxirgi mahsulotlarni yoki tashqaridan organizmga tushgan zaharli moddalarni, dori-darmonlarni zararsizlantirishda ham qatnashadi. Organizmda “qurilish materiali” yoki energiya manbai bo’lib foydalanilmaydigan yot moddalar ksenobiotiklar deyiladi. Bular organizmga oziq-ovqat, nafas yo’llari, teri orqali tushadi. Ksenobiotiklardan tashqari organizmning o’zida hosil bo’ladigan ba’zi

metabolitlar ham zaharli bo’lib, zararsizlantirilishi lozim. Masalan, bilirubin, steroid gormonlar, katexolaminlar va boshqa moddalar jigarda zararsizlantiriladi. Turli zaharli moddalarning jigarda zararsizlantirilishi o’ziga xos yo’llar bilan ikki bosqichda boradi. Birinchi bosqich endoplazmatik to’rda (EPT) boradi, reaktsiyalarni oksidazalar va gidroksilazalar katalizlaydi, ularning kofermenti sitoxrom P-450, b 5 , gem va vitaminlar hisoblanadi. Sitoxrom P-450 ning bir qancha o’xshash shakllari bo’lib, ular substratlarga monandligi, spetsifikligi bilan farqlanadilar. Gepatotsitlarda bu jarayonlar endoplazmatik to’r (EPT) da ro’y beradi. Jigarning bu faoliyatini o’rganish yaponiya olimlari T.Omuza va S.Sato (1964) jigardan EPT ni ajratib olishga muyassar bo’lganlaridan so’ng rivojlangan. EPTning donador va silliq turlari tafovut qilinadi. Donador EPT oqsil sintezida faol ishtirok etadi. Silliq EPT organizmga tushgan begona moddalarni zararsizlantiradi (dori-darmonlar, zaharlar, ba’zi endogen substratlar, xolesterin, o’t kislotalari, to’yinmagan yog’ kislotalar, steroid gormonlar, prostaglandinlar). Silliq EPT ning donador EPT dan asosiy farqi unda NADFH-sitoxrom P- 450-reduktaza fermenti faollikka ega bo’lib, gidroksillanish reaktsiyalarini amalga oshiradi. Sitoxrom P-450 bilan ro’y beradigan reaktsiyalar oraliq va oxirgi zaharli moddalar hosil bo’lishi bilan o’tadi (H 2 O 2 , OH, O 2 - , CO va boshqalar). Bu moddalarni zararsizlantirishda hujayra membranasi tarkibiga kiruvchi antioksidant vitaminlar (A,C,E va boshqalar), erkin radikallarga qarshi aktivlikka ega bo’lgan mikroelementlar (Zn, Cu, Ni, Se va boshqalar) va fosfolipidlar himoya vazifasini bajaradi. Zaharli moddalar zararsizlantirilishining ikkinchi bosqichi konyugatsiyalanish, ya’ni glyukuron yoki sulfat kislotasini biriktirish bilan borib, reaktsiyalarni jigar endoplazmatik to’rining fermentlari katalizlaydi. Glyukuron kislota glyukozaning oksidlanishidan hosil bo’ladi. U UTF bilan birikib, UDF glyukuronatni hosil qiladi. Sulfat kislota ATF bilan birikib, FAFS –

fosfoadenozinfosfosulfatni hosil qiladi. Bu jarayonlarni quyidagi misollarda ko’rib o’tamiz: 1. Ksenobiotiklar birinchi bosqichda oksigenazalar ishtirokida oksidlanadilar. 2. Oksidlangan moddalar ikkinchi bosqichda UDFGK yoki FAFS- transferazalari ishtirokida konyugatsiyaga uchraydilar. Konyugatsiya yo’li bilan aminokislotalar almashinuvini natijasida hosil bo’lgan fenol, krezol, skatol kabi moddalar va boshqa zaharli moddalar zararsizlantiriladi. Konyugatsiyaga uchragan moddalarning molekulalarida gidrofil guruhlar hosil bo’ladi va moddaning suvda eruvchanligi ortadi. Natijada organizmdan chiqarib yuborilishi osonlashadi. Yo’g’on ichakda triptofan aminokislotasidan hosil bo’lgan skatol, indol, indoksil va indoksilsulfatning kaliyli tuzlari, hayvon indikani miqdorini tekshirish amaliyotda ichakda chirish jarayonining borishi, jigarning zararsizlantirish vazifasi haqida ma’lumot beradi. Turli dori moddalar ham jigarda metabolik o’zgarishlarga uchraydi. Masalan, lyuminal (fenobarbital) yuqorida ko’rsatilganidek, oksidlanishga va konyugatsiyaga uchrab, oksifenobarbitalglyukuronid shaklida zararsizlantirilsa, atsetilsalitsilat kislotasi (aspirin) esa o’ziga xos o’zgarishlarga uchraydi. Dastlab aspirin deatsillanish reaktsiyasi natijasida salitsilat hosil qilib, so’ng UDFG ishtirokida salitsilatglyukuronidga aylanadi. Hosil bo’lgan moddani oksidlanishi, gomogentizinat kislotasini glitsin kislotasi bilan birikishi salitsilpiruvat kislotasini hosil bo’lishiga va organizmdan chiqarib yuborilishiga olib keladi. Ayrim moddalarning zararsizlantirilishi metillanish yoki demetillanish bilan ham boradi. Vitamin PP (nikotinamid) metilnikotinamid holatida zararsizlantirilib chiqariladi. Nitrozaminlar zararsizlantirilishining buzilishi turli a’zolarda xavfli o’smalar hosil bo’lishiga olib kelishi mumkin.

Sog’lom hujayralarning o’sma hujayralariga aylanishiga sababchi bo’lgan modda kanserogen deb ataladi. Benzantratsen va zamburug’lardan hosil bo’ladigan aflotoksinlar kanserogen moddalar bo’lib, jigarda epoksidlanish yo’li bilan zararsizlantiriladi. Jigarda turli xildagi biologik aktiv moddalar (adrenalin, noradrenalin, gistamin, serotonin, tironin) aminooksidazalar ta’sirida oksidlanib zararsizlantiriladi, estrogen, androgen, kortikosteroid gormonlar esa oksidlanib ketosteroidlar holatida siydik bilan chiqarib yuboriladi. Yangi tug’ilgan bolalarda jigarning ksenobiotiklarni zararsizlantirish qobiliyati yetilmagan bo’ladi. Masalan, bir oylik bolalarda konyugatsiyalovchi glyukuroniltransferaza, atsetillovchi va deatsetillovchi fermentlarning faolligi katta yoshdagilardagiga nisbatan to’rt-besh marotaba past bo’ladi. Shuning uchun bolalar organizmida hosil bo’lgan zaharli moddalarning va berilgan dorivor moddalarning metabolizmi sust boradi. Shuning uchun bolalarga tavsiya etiladigan dorilarning miqdori ularning yoshiga qarab belgilanadi. Jigarning pigmentlar almashinuvidagi ishtiroki jigardagi RES hujayralarida xromoproteidlarni bilirubingacha parchalashda namoyon bo’ladi. 4. Jigar xastaliklari va ulardagi biokimyoviy o’zgarishlar. Infektsiyalar va kimyoviy moddalar ta’sirida jigar zararlanadi, uning funktsiyasi butunlay yoki qisman buziladi. Gepatotsit qobig’i butunligining buzilishi, o’tkazuvchanligining ortishi quyidagi o’zgarishlarga olib keladi: 1. Jigarga xos bo’lgan fermentlarning qonda paydo bo’lishi va faolligining ortishi. Me’yorda AlaT (alaninaminotransferaza), AsAT (aspartataminotransferaza) deyarli qon zardobida bo’lmaydi yoki ularning miqdori juda kam. Fermentlarning nisbati AsAT/AlaT de Ritis koeffitsiyenti deb nomlanadi va sog’lom odamda 1 dan yuqori bo’ladi. Jigar xastaligida keltirilgan koeffitsiyent 1 dan kamayadi. Shu bilan bir qatorda qon zardobida aldolaza, LDG 4 va LDG 5 , glutamatdegidrogenaza, fruktozo-1-fosfataldolaza faolliklari ortishi kuzatiladi. 2. Bevosita bilirubin hisobiga giperbilirubinemiya yuzaga keladi. 3. Qon zardobida temir, B 12 vitamini miqdorlarining ortishi yuz beradi.

O’t to’planishi yoki jigarni ekskretor qobiliyati buzilishi bilan boradigan holatlarda: 1. Qonda γ-glutamiltranspeptidaza faolligi ortadi. 2. Qon zardobida ishqoriy fosfataza faolligi ortadi. 3. Giperbilirubinemiya kuzatiladi. 4. Giperxolesterinemiya, qonda ZPLP miqdori ortadi va ZYLP miqdori kamayadi. 5. Jigarning ekskretor funktsiyasi buzilganda o’t bilan ajraladigan moddalar organizm ichki muhitida ushlanib qoladi. Gepatotsitlar yetishmovchilik sindromida, jigarning regulyator-gomeostatik funktsiyasi buzilganda: 1. Qonda xolinesteraza faolligi pasayadi. 2. Gipoproteinemiya va qonda albuminlar miqdori kamayishiga bog’liq disproteinemiya. 3. Qonda protrombin va boshqa qon ivish omillari miqdorining kamayishi, qon ivish jarayonini buzilishi. 4. Giperxolesterinemiya, xolesterinni efirlanish koeffitsiyenti kamayishi. 5. Giperbilirubinemiya. Jigar retikulo-endoteliyasining yallig’lanish sindromida: 1. Qon zardobida globulin miqdorining ortishi. Oqsil cho’ktiruv testlar natijalarining o’zgarishi (timol, Veltman, sulema, rux, sulfat, geparin va boshqa testlar)

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Pl e shkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g. 2. L e b e dov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g. 3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g. 4.Mustaqimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y. 4. Xo`jaev J. X O`simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004 5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g. 6. www.ziyon e t.uz

Похожие

Buyrak biokimyosi

To’qima va a’zolarning funktsional biokimyosi. Qon biokimyosi

Ovqatlanish va ovqat hazm qilish biokimyosi. Uglеvodlarning biologik ahamiyati

Biologik kimyo faniga kirish, uning vazifalari va ahamiyati. Oqsillarning tuzilishi

Biokimyo fani va uning vazifasi