Buyrak biokimyosi - Химия - Рефераты

Buyrak biokimyosi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47 KB

Buyrak biokimyosi Reja: 1. Buyrakning organizmda bajar a digan vazifalari. 2. Buyrakning regulyator-gomeostatik funktsiyasi. 3. Buyrak to’qimasida me’yorda va patologik holatlarda moddalar almashinuvi. 4. Siydikning kimyoviy tarkibi.

1. Buyrakning organizmda bajar a digan vazifalari. Katta odamlarda ikkala buyrakning og’irligi taxminan 300 g. Buyraklar muhim a’zolardan biri bo’lib, ularning asosiy vazifasi organizm ichki muhiti muvozanatini doimiy saqlashdir. Buyraklar suv-elektrolit balansini boshqarish, kislota ishqor muvozanatini saqlash, azot qoldiqlarini chiqarish, organizm suyuqliklari osmotik bosimini saqlash, qon bosimini boshqarish va boshqalarda qatnashadi. Buyrak to’qimasi 2 qismdan iborat: tashqi (po’stloq) va ichki (miya). Nefron buyrak parenximasining funktsional birligi hisoblanadi. Nefronning Baumen kapsulasidan qondagi suv hamda plazmaning boshqa past molekulali moddalari filtrlanib o’tadi; bu filtrlanishni harakatlantiruvchi kuchi koptokcha kapillyarlari bilan Baumen kapsulasi filtrati (birlamchi siydik) tarkibi va past molekulali moddalarni kontsentratsiyasi jihatidan qon plazmasidan farq qilmaydi. Nefronda 3 ta asosiy jarayon sodir bo’ladi: - koptokchalarda filtratsiya; - kanalchalarda reabsorbtsiya; - sekretsiya. Filtratsiya davrida koptokchalardan har ikkala buyrak orqali 1 daqiqada 1300 ml qon o’tadi. Buyrak koptokchalari umumiy filtrlanadigan yuzasi taxminan 1,5 m 2 ni tashkil etadi. Koptokchalarda qon kapillyarlaridan buyrak koptokchasiga qon plazmasini ultrafiltratsiyasi sodir bo’ladi, natijada birlamchi oqsilsiz siydik hosil bo’ladi. Kanalchalarda 99% suv, natriy, xlor, gidrokarbonat, aminokislotalar, 93% kaliy, 45% siydikchil reabsorbtsiyalanadi. Nefronlarda sutkada 180 l suyuqlik filtrlanadi va qaytadan so’riladi. Reabsorbtsiya natijasida birlamchi siydikdan ikkilamchi siydik hosil bo’lib, u kosacha va qovuqda to’planadi. Nefron proksimal qism hujayralari filtratga o’tgan glyukoza, aminokislota, vitamin, elektrolitlarni; birlamchi siydikdagi 6/7 suyuqlikni proksimal kanalchalarda reabsorbtsiyalaydi.

Distal kanalchalarda natriy qo’shimcha reabsorbtsiyalanadi, unda nefron bo’shlig’iga kaliy ionlari, ammoniy, vodorod ajralishi mumkin. Hujayradagi ATF ning 80% energiyasi natriy reabsorbtsiyasida faoliyat ko’rsatuvchi “natriy nasosi” ga sarflanadi. Proksimal qismda suvning so’rilishi natriyning faol so’rilishi hisobiga passiv amalga oshiriladi. Distal qismda natriy ionlari so’rilishga bog’liq bo’lmagan holda antidiuretik gormon yordamida boshqariladi. Natriydan farqli ravishda kaliy nafaqat reabsorbtsiyalanadi, balki sekretsiya ham qilinadi, bu “natriy-kaliy nasosi”ning ishi hisobiga boradi. Turli moddalarning reabsorbtsiya va sekretsiyasi MNS va gormonlar yordamida boshqariladi. 2. Buyrakning regulyator-gomeostatik funktsiyasi. Buyrakning siydik hosil qilish funktsiyasi ularning organizmning hujayra tashqi suyuqligi, jumladan qonda osmotik bosim, suv-mineral va kislota-ishqor muvozanatini boshqarish bilan uzviy bog’langan. Buyraklar suv-tuz gomeostazning neyroendokrin regulyatsiyasida efferent zveno vazifasini bajaradi. Ortiqcha miqdorda natriyning iste’mol qilinishi yoki suv yo’qotish natijasida qonda osmotik bosimning oshishida osmoretseptorlar ta’sirlanadi. Ularning qo’zg’alishi gipotalamusga boradi va vazopressin ajralishiga olib keladi. Vazopressin yig’uvchi trubkalarda reabsorbtsiyani kuchaytiradi va diurezni kamaytiradi. Organizmda suvning ushlab turilishi osmotik bosimni pasaytiradi. Shu bilan bir vaqtda chanqoq his etiladi. Qonda natriyning oshishi buyrak usti bezlaridan aldosteron sekretsiyasini kuchaytiradi, oqibatda natriyning distal kanalchalarda reabsorbtsiyasi va uning siydik bilan birga ajralishi tormozlanadi. Ortiqcha miqdorda suv iste’mol qilinganda aylanadigan qon miqdori oshadi va tomir sistemasining aylanuvchi suyuqlikka reaktsiya beruvchi volyumoretseptorlari qo’zg’aladi. Volyumoretseptorlardan impulslar gipotalamusga tushadi va vazopressin sekretsiyasi tormozlanib, buyrak usti bezlaridan aldosteron ajratadi. Bu bir tomondan yig’uvchi trubkalarda suvning reabsorbtsiyasini kuchaytiradi (vazopressin effektining pasayishi), ikkinchi tomondan esa buyrakning proksimal kanalchalarida natriyning reabsorbtsiyasi

kuchayishi va siydik tarkibida kaliyning yo’qotilishi (aldosteron effekti). Shu bilan aylanadigan qon hajmi va osmotik bosim me’yorga keltiriladi. Kislota-ishqor muvozanatiga buyraklar sezilarli ta’sir ko’rsatadi, lekin u qon bufer sistemasidagi o’pka ta’siriga nisbatan uzoqroq muddatdan keyin namoyon bo’ladi. Opkalarga qondagi vodorod ionlari kontsentratsiyasini me’yorlashtirish uchun taxminan 1-3 daqiqa talab etiladi, buyraklarga o’zgargan kislota-ishqor muvozanatini tiklash uchun 10-20 soat zarur. Organizmda vodorod ionlari kontsentratsiyasini saqlab turishning asosiy mexanizmi bo’lib buyrak kanalchalari hujayralarida natriyni reabsorbtsiyasi va vodorod ionlarini sekretsiyasi hisoblanadi. Bu mexanizm bir necha kimyoviy jarayonlar yordamida amalga oshadi. Ulardan birinchisi – difidrofosfatlarning monogidrofosfatlarga aylanishidagi natriyni reabsorbtsiyasi. Koptokchalarda hosil bo’luvchi buyrak filtrati yetarli miqdorda tuzlar, shuningdek fosfatlar saqlaydi. Lekin monogidrofosfatlarni miqdori birlamchi siydikni buyrak kanalchalari bo’ylab harakatlanish davrida asta-sekin kamayadi. Qonda digidrofosfatlarni monogidrofosfatlarga nisbati 1:4, koptokcha filtratida 9:1, nefron distal segmentidan o’tuvchi siydikda 50:1. buni natriy ionlari kanalcha hujayralari orqali tanlab so’rilishi bilan tushuntirish mumkin. Ular o’rniga kanalga hujayralardan buyrak kanalchasi bo’shlig’iga vodorod ionlari ajratiladi. Shunday qilib monogidrofosfat Na 2 HPO 4 digidrofosfatga NaH 2 PO 4 aylanadi va shunday holda siydik bilan ajraladi. Kanalcha hujayralarida karbonat kislotadan bikarbonat hosil bo’ladi, natijada qonning ishqoriy zahirasi ortadi. Natriyning organizmda ushlab qolinishini va ortiqcha vodorod ionlarini chiqarilishini ta’minlovchi ikkinchi kimyoviy jarayon – bu kanalcha bo’shlig’ida bikarbonatlarni karbonat kislotaga aylantirish. Kanalcha hujayralarida karboangidaraza ta’sirida suvni karbonat angidrid bilan birikishi natijasida karbonat kislota hosil bo’ladi. Karbonat kislotaning vodorod ionlari kanalcha bo’shlig’iga chiqadi va u yerda bikarbonat anionlari bilan bog’lanadi; bu anionlarga teng miqdordagi natriy buyrak kanalchalari hujayralariga tushadi.

Kanalcha bo’shlig’ida hosil bo’lgan H 2 CO 3 oson CO 2 va H 2 O ga parchalanadi va organizmdan chiqariladi. Natriyni organizmda saqlanishini ta’minlovhci uchinchi jarayon – buyraklarda ammiakni hosil bo’lishi. U boshqa kationlar o’rniga teng miqdordagi nordon moddalarni neytrallash va chiqarib yuborish uchun sarflanadi. Buning asosiy manbai bo’lib glutaminni dezaminlash jarayoni, shuningdek aminokislotalarni, asosan glutamatni oksidlanishi bilan boruvchi dezaminlanishi hisoblanadi. Glutaminni parchalanishi glutaminaza fermenti ishtirokida borib, bunda glutamat va erkin ammiak hosil bo’ladi. Glutaminaza odamni turli a’zo va to’qimalarida topilgan, lekin uning eng yuqori faolligi buyrak to’qimasida aniqlangan. Siydik va qondagi vodorod ionlari kontsentratsiyasini nisbati 800:1 bo’lib, buyrakni organizmdan vodorod ionlarini chiqarish qobiliyatini juda yuqori ekanligini ko’rsatadi. Organizmda vodorod ionlari to’planishiga moyillik bo’lgan holatlarda bu jarayon kuchayadi. 3. Buyrak to’qimasida me’yorda va patologik holatlarda moddalar almashinuvi. Buyrak to’qimasida kechuvchi murakkab fiziologik jarayonlar metabolik jarayonlarda hosil bo’luvchi energiyani doimo ko’p sarflash bilan boradi. Tinch holatda organizmga qabul qilinayotgan kislorodning 8-10% buyrakdagi oksidlanish jarayonlariga sarflanadi. Boshqa a’zolarga qaraganda buyrak massasiga nisbatan sarflanadigan energiya ko’pdir. Buyrak po’stloq qismida aerob, mag’iz qismida anaerob jarayonlar kechadi. Buyrakda boshqa a’zolarda uchraydigan fermentlar mavjuddir, lekin buyrak to’qimasida uning uchun xos fermentlar ham bor. Bunday fermentlarga glitsin-amidinotransferaza (transamidinaza) kiradi. U quyidagi reaktsiyani boshqaradi: L-arginin + glitsin → L-ornitin + glikotsiamin Bu kreatin sintezidagi boshlang’ich reaktsiyadir. Bu ferment oshqozon osti bezida ham bo’ladi. Mazkur fermentning qonda paydo bo’lishi shu a’zolarda o’zgarish borligidan dalolat beradi. Buyrak po’stloq qismida LDG 1 va LDG 2 ,

mag’iz qismida esa LDG 5 va LDG 4 uchraydi. Buyrakning o’tkir yetishmovchiligida qon zardobida LDG 1 va LDG 2 faolligi ortadi. Alaninaminopeptidaza (AAP) izofermentlarini faolligini aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. AAP ning 5 ta izofermenti mavjud bo’lib, AAP 3 buyraklarda uchraydi. Buyrak to’qimasi jarohatlanganda qonda va siydikda bu ferment mavjudligi aniqlanadi. Buyrak kasalliklarini tashxis qilishda siydikdagi fermentlar faolligini tekshirish ham muhimdir. Buyrakni o’tkir yallig’lanish jarayonlarida koptokcha membranalarini o’tkazuvchanligi ortadi. Bu hol oqsil, shuningdek, fermentlarni siydik bilan chiqarilishiga olib keladi. Umuman, buyrak to’qimasida modda almashinuvini o’zgarishi koptokchada qon aylanishini blokadasi, filtratsiya va reabsorbtsiyani buzilishi, siydik chiqarilishini blokadasi, sekretsiyani buzilishi va boshqalar bilan chaqirilishi mumkin. 4. Siydikning kimyoviy tarkibi. Siydik tarkibidagi quruq moddalar (sutkalik miqdori taxminan 60 g) organik va anorganik moddalardan tarkib topgan. Hozirgi vaqtda siydikda jami 150 dan ortiq kimyoviy moddalar aniqlangan. Siydikdagi azotli organik moddalar Siydikchil (mochevina) – siydik tarkibidagi organik moddalarning katta qismini tashkil etadi. Katta odam siydigi bilan o’rtacha bir sutkada 30 g ga yaqin siydikchil chiqariladi. Bir sutkada siydik bilan chiqariladigan azotning umumiy miqdori 10 dan 18 g gacha bo’lishi mumkin, aralash ovqatlanganda siydikchilning azoti 80-90% ni tashkil etadi. Siydikda siydikchilga to’g’ri keladigan azotning miqdori oqsillarga boy bo’lgan ovqat iste’mol qilinganda, to’qima oqsillarini parchalanishi bilan boruvchi kasalliklar (isitmalaganda, saraton, gipertireoz, diabet va boshqalar), shuningdek, ba’zi dorilar iste’mol qilganda (masalan, qator gormonlar) ko’payadi. Siydik bilan ajraladigan siydikchil miqdori jigar og’ir jarohatlanganda, buyrak kasalliklarida (ayniqsa, buyrak filtratsiya qilish qobiliyati buzilganda), shuningdek insulin va boshqalar qabul qilinganda kamayadi. Kreatinin ham azot almashinuvining oxirgi mahsuloti hisoblanadi. U mushak to’qimasida fosfokreatindan hosil bo’ladi. Har bir odam uchun kreatininni sutkalik miqdori doimiy bo’lib, asosan mushak massasining holatini aks ettiradi.

Erkaklar tanani har bir kg massasiga sutkada siydik bilan 18-32 mg kreatinin ajraladi, ayollarda esa 10 dan 25 mg gacha. Bu sonlar oqsil bilan ovqatlanishga ham bog’liq. Kreatin – katta odamlar siydigida amaliy jihatdan me’yorda bo’lmaydi. U siydikda kreatinni ko’proq miqdorda iste’mol qilganda yoki patologik holatlarda aniqlanishi mumkin. Qon zardobida kreatin miqdori 0,12 mmol/l ga yetganda u siydik bilan ajraladi. Ma’lumki, kreatinuriya jigar jarohatlanganida, qandli diabetda, endokrin o’zgarishlarda (gipertireoz, addison kasalligi, akromegaliya va boshqalar), yuqumli kasalliklarda kuzatilishi mumkin. Aminokislotalar – sutkalik siydikda 1,1 g atrofida bo’ladi. Qon va siydikdagi ayrim aminokislotalar miqdorini nisbati bir xil emas. Siydik bilan ajralayotgan u yoki bu aminokislotalarni miqdori uning qon plazmasidagi miqdori va kanalchalardagi reabsorbtsiya darajasiga bog’liq. Siydikda glitsin va gistidinni kontsentratsiyasi eng yuqori, keyin glutamin, alanin va serinning miqdori turadi. Giperaminoatsiduriya – jigar parenximasi kasalliklarida uchraydi. Bu jigarda dezaminlanish va transaminlanish jarayonlarini buzilishi bilan tushuntiriladi. Giperaminoatsiduriya, shuningdek, og’ir yuqumli kasalliklar saraton, katta jarohatlar, miopatiya, komatoz holatlar, gipertireoz, kortizon va AKTG bilan davolanganda kuzatiladi. Ayrim aminokislotalar almashinuvini buzilishlari ham ma’lum. Ko’pchilik bu buzilishlar tug’ma yoki irsiydir. Bularga fenilketonuriya, alkoptonuriya misol bo’lishi mumkin. Siydik kislota purin almashinuvining oxirgi mahsuloti hisoblanadi. Sutka davomida siydik bilan 0,7 g ga yaqin siydik kislota chiqariladi. Nukleoproteinlar saqlovchi ovqatni ko’p iste’mol qilganda ma’lum vaqtdan keyin siydik kislota chiqarilishi ko’payadi. Aksincha, purinlarni kam saqlovchi ovqat iste’mol qilinganda siydik kislotaning chiqarilishi sutkada 0,2 g gacha pasayadi. Siydik kislotaning ko’p chiqarilishida leykemiya, gepatit va podagrada ham kuzatiladi.

Atsetilsalitsil kislota va ba’zi steroid gormonlar qabul qilinganda ham siydik kislotaning siydikdagi miqdori ortadi. Siydikni azotsiz organik qismlari – bu shavel, sut va limon, shuningdek, moy, valerian, qahrabo(suktsinat), β-oksimoy, atsetosirka va boshqalar kislotalar. Sutkalik siydikda organik kislotalarni umumiy miqdori odatda 1 g dan ortmaydi. Siydikning anorganik (mineral) tarkibiy qismlari – qon va organizmni boshqa to’qimalari tarkibiga kiruvchi barcha mineral moddalar siydik tarkibida bo’ladi. Sutkalik siydik quritilganda hosil bo’lgan 50-65 g quruq modda 15-25 g anorganik moddalarga to’g’ri keladi. Bularga natriy, kaliy, xlor, kalsiy va magniy ionlari; bikarbonatlar, fosfatlar va sulfatlar kiradi. Siydikning patologik tarkibiy qismlari – keng foydalaniladigan bu tushuncha shartli bo’lib, siydik patologik tarkibiy qismi sifatida ko’riladigan ko’pchilik birikmalar, ko’p bo’lmagan miqdorda bo’lsa ham, me’yoriy siydikda doimo bo’ladilar. Boshqacha qilib aytganda, so’z analitik aniqlanadigan miqdorda uchramaydigan moddalar haqida boradi. Bularga oqsil, glyukoza, atseton (keton) tanachalari, o’t va qon pigmentlari kiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Pl e shkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g. 2. L e b e dov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g. 3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g. 4.Mustaqimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y. 4. Xo`jaev J. X O`simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004 5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g. 6. www.ziyon e t.uz

Похожие

Jigar biokimyosi

To’qima va a’zolarning funktsional biokimyosi. Qon biokimyosi

Ovqatlanish va ovqat hazm qilish biokimyosi. Uglеvodlarning biologik ahamiyati

Biologik kimyo faniga kirish, uning vazifalari va ahamiyati. Oqsillarning tuzilishi

Biokimyo fani va uning vazifasi