logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Химия
  4. Genetik injeneriya va biotexnologiya

Genetik injeneriya va biotexnologiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

166 KB
Скачать
Genetik injeneriya va biotexnologiya Reja: 1. Genetik injeneriya va biotexnologiya tushunchalarni shakllantirish metodikasi. 2.G.Mendelning irsiyat qonunlarini o‘rganish metodikasi. 3. Biotexnologiya va uni inson hayotidagi tutgan o‘rni. Monoduragay, diduragay chatishtirish, gametalar soflik gepotizasi, komplementar irsiylanish, epistaz, genlarning polimer irsiylanishi, jins genetikasi. Darsning identiv maqsadlari: a) genetik bilimlarni puxta o‘zlashtirish; b) genetik masalalarni echish ko‘nikmasini hosil qilish. Birinchi asosiy masalaning bayoni. Respublikamizda amalga oshirilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlari, mamlakatimiz iqtisodiy qudrati oshib borishi natijasida jamiyat ijtimoiy sohasining markaziy bugini hisoblangan xalq ta’limida ham tub o‘zgarishlar ruy bermoqda. Asrimiz ta’limi xalqchil, insonparvar, demokratik, adolatli bo‘lish bilan birga sermazmun, samarali, ibratli, maqbul va takomillashgan ta’lim tizimi bo‘lishi kerak. Bu omillar asosida o‘quvchilarni bilim olishga bo‘lgan xohishlarini rivojlantirish, ular ongida milliy mafkurani shakllantirish, uni hayotga tatbiq etish yotadi. Genetika fani barcha tirik organizmlarga xos bo‘lgan irsiyat, o‘zgaruvchanlik qonuniyatlarini o‘rganadi. Irsiyat va o‘zgaruvchanlikni o‘rganadi. Irsiyat va o‘zgaruvchanlik birga yirik organizmlarga xos xususiyatlardan biri. Irsiyat va o‘zgaruvchanlikni o‘rganish nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Shu bois jamiyatning har bir a’zosi genetikadan zarur bilimga ega bo‘lmog‘i kerak. Umumiy biologiyadan dars berayotgan o‘qituvchilar ushbu fanning mazmuni «murakkab» deb uyladilar. Shu sababli uni o‘zlashtirishda o‘quvchilar qiynaladilar degan fikrni bildiradilar. Ko‘pchilik o‘qituvchilar bilan qilingan suhbatlar, ularning darslarini ko‘zatishlar, ular faoliyatida quyidagi muammolar borligi aniqlangan. -genetikaga bag‘ishlangan barcha darslarni oldingi boblardagi mavzular mazmuni bilan bog‘lab o‘tmaslik; -mavzularni tayyor ko‘rgazma qurollar yordamida tushuntirish bilan chegaralanib, o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi, mantiqiy tafakkurini rivojlantirishga etarli e’tibor bermaslik, -nazariy bilimlarni amaliyot bilan ayniqsa masalalar echish bilan bog‘lamaslik; -o‘qituvchilarning genetik bilimlari yuzaki ekanligi. Ularning kuchiligi, fenotip, genotip, gomozigota, geterozigota, gameta, zigota, xromosomalarning gaploid, diploid to‘plami qaysi hujayrada uchrashi, genlarning o‘zaro ta’sir tiplarini yaxshi ajrata olmasliklari; -genetik bilimlarning yuzaki bo‘lishiga asosiy sabab dars jarayonida o‘quvchilarning fikrlash doirasini rivojlantirishga e’tibor bermaslikdir. 1. Biologiyadagi «Genetika asoslari» bobi mazmunan «Sitologiya asoslari» dagi yadro, xromosomalar, mitoxondriya, ribosomalarning to‘zilishi, funkstiyasi, «Hayotiy jarayonlarning kimyoviy kislotalar, gen, gentik pod, oksil biosintezi, hujayra metobolizmi, «Organizmlarning ko‘payishi va individual rivojlanishi» dagi ish va individual rivojlanishi» dagi mitoz bo‘linish, meyoz bo‘linish, spermatogenez, ovogenez, gametalar, urug‘lanish, zigota, xromosomalarning gaploid va diploid to‘plami, ularning biologik ahamiyati kabi tushunchalar bilan uzviy aloqador ekanligini ko‘rsatadi. Binobarin genetikadan o‘quvchilarga puxta bilim berishga tayyorgarlik ana shu bilimlarni o‘tish davridan boshlanishi lozim. 2. Genetika bo‘limini o‘qitish davomida o‘qituvchi, o‘quvchilarning shu bo‘limlardan o‘zlashtirgan bilimlariga asoslanishi kerak. Shu bilan birga o‘quvchilarda mustaqil fikrlash yaxshi rivojlanganligini e’tiborga olib, genetik bilimlarni tayyor ko‘rgazma qurollar yordamida emas, balki fragmentlar ajratib sinf taxtasiga yozib tushuntirmog‘i maqsadga muvofik. 3. o‘quvchilar sinf doskasida fragmentlarga ajratib tushuntirilayotgan bilimlar bilan aloqador yozuvlarni, izohlarni o‘zlashtirish uchun faol bo‘lishlari, daftarlariga yozib borishlari joizdir. Ko‘rgazma qurollar esa mavzuni mustahkamlash jarayonida o‘zlashtirilgan bilimlarning to‘g‘ri ekanligini isbotlash uchun namoyish etilmog‘i lozim. 4. Genetik bilimlarni puxta o‘zlashtirish uchun kuchli xotiragina emas balki barqaror diqqat bilan mustaqil fikrlashdagi mantiqiy tafakkurning rivojlanganligi kerak. Shuning uchun o‘qituvchi oldida to‘rgan vazifalardan biri o‘quvchilarning mustaqil fikrlashdagi mantiqiy tafakkurini rivojlantirish, ya’ni o‘rganilayotgan o‘quv materiallarni analiz, sintez qilish, taqqoslash, umumlashtirish va xulosa chiqarishga o‘rgata borishdan iborat bo‘lmog‘i kerak. 5. Genetikadan masalalar echish uchun o‘quvchilar «Sitologiya asoslari», «Hayotiy jarayonlarning kimyoviy asoslari», «Organizmlarning ko‘payishi va individual rivojlanishi» bo‘limlaridagi bilim zaxiralaridan foydalanishlari, genetikadan esa fenotip, genotip, dominant, restessiv, gomozigota, geterozigota, allel, noallel genlar kabi atamalarning tub mazmunini puxta o‘zlashtirgan bo‘lishlari hamda genetik simvollardan foydalana olishlari shart. Ikkinchi masala bayoni. Dars genetikaning rivojlanish tarixi, tadqiqot metodlari, genetik simvollar bilan o‘qituvchilarni tanishtirishdan boshlanadi. G.Mendel uz tadqiqotlarida no‘xat o‘simligining bir-biridan keskin tafovut qiluvchi formalarini chatishtirish va duragay organizmlarda ota-ona formalarining ayrim belgilari irsiylanishini o‘rganib, irsiyat qonunlarini kashf etdi. Tajribalarida gultoj barglari qizil va gultoj barglari oq rangda bo‘lgan no‘xat o‘simligini chatishtiradi deb o‘qituvchi sinf doskasiga: R qizil X oq deb yozadi. Hosil bo‘lgan F1 duragaylar guli tekshirilganda ular qizil rangda ekanligi ma’lum bo‘ldi. Olingan natijani xulosalab o‘zining birinchi qonunini kashf etdi. Mendel olgan irsiyatning birinchi qonuni birinchi avlod duragaylarining «Bir xillik» yoki «Dominantlik» qonuni deyiladi. G‘olib kelgan belgini Mendel dominant belgi rivojlanmagan, ya’ni mag‘lub bo‘lgan belgini esa restessiv belgi deb atagan. Shundan so‘ng sinf doskasiga quyidagini yozadi: R qizil x oq 1) F 1 – qizil Mendel ikkinchi avlod duragaylarni o’rganib irsiyatning ikkinchi qonunini ixtiro qildi. Bu qonun F 2 duragaylarning o’rganilayotgan belgi b o’ yicha xilma-xillik berishi va uning 3:1 nisbatda bo’lishi to’g`risidadir deb uni yozib olishni taklif etadi. F 1 – qizil x qizil F 2 qizil: qizil: qizil oq . Mendelning II qonuni «ajralish» qonuni deyilishini ta’kidlaydi. Taxliliy chatishtirish. Mendel nima sababdan birinchi avlod duragaylar o‘zaro chatishtirilganda, ikkinchi avlod F 2 da xilma-xillik beradilar va ularning nisbati 3:1 holatda bo‘ladi degan masalani oydinlashtirish maqsadida birinchi avlod F1 duragayni restessiv gomozigota forma (oq gulli no‘xat o‘simligi bilan kayta chatishtirdi), ya’ni taxliliy – bekkros natijasida olingan avlod Fv tarzida yoziladi va ularda hosil bo‘lgan duragaylarning 50% ga yakini qizil gultoji bargga, 50% ga yakini oq gultoji bargga ega ekanligini aniqladi. Uni quyidagicha yozdi. F 1 – qizil x oq F v qizil : oq deb. Gametalar soflik gipotizasi va uning stitologik asoslari. Nima sababadan F 1 avlod duragaylar o‘zaro chatishtirilganda ikkinchi F 2 avlodda 3:1 nisbatda, F 1 dagi duragay – oq gulli o‘simliklar bilan chatishtirilganda 50% qizil, 50% oq gultoji bargli o‘simliklar hosil bo‘ladi. Bu muammo. Muammoni o‘quvchilar mustaqil echa olmaydilar. Mazkur muammoni echish uchun gametalar soflik gipotizasini bilish kerak. Ma’lumki bu gipotizaga binoan ota-ona belgilarini nasldan-naslga o‘tishi irsiy omillarga bog‘liq bo‘lib Mendel irsiy omillarni lotin alifbosidagi harflar bilan, restessiv belgining omilini kichik harf bilan atash kerakligini aytdi. Demak, har bir organizmda belgi – xossalar nasldan-naslga berilmaydi, balki jinsiy hujayralar orqali ana shu belgilarning rivojlanishini ta’minlovchi irsiy omil genlar beriladi. Odatda har bir organizmdagi belgi xossalarning majmuasini fenotip, irsiy omillar ya’ni genlar yigindisini esa genotip deb nomlanadi. Gametalar soflik gipotizasiga binoan biz yuqoridagi muammoni echishga harakat qilamiz. -Ota-ona organizmlardagi gultoji barglarning qizil va oq barglari fenotipik belgi. Genotipini A va V bilan belgilaymiz. Qizil va oq rang bir belgi, ya’ni gultoji barg rangining har xil holati. Shunga binoan ular har xil harflar bilan emas, balki bir xil harflar bilan ifodalanadi. Qizil belgining omili – A. Oq belgining omili – a. Shularga asoslanib quyidagini yozamiz: fen:  qizil oq R x gen:  AA aa A ham a ham ikkitadan yozilishi kerak. Chunki ularning ikkalasi ham ota-ona organizmlarning chatishishidan hosil bo’lgan. Bir xil gametalarda AA va aa da genlar tok holatda bo’ladi. Birinchi avlod F 1 Aa genotipida esa juft holatda bo’ladi. fen qizil oq R x gen AA aa /\ /\ A A a a fen qizil F 1 gen Aa Endi F 1 genotipni taxlil qilish uchun uni oq gulli no’xat bilan chatishtirib ikkinchi avlodda qanday natija olamiz. Ya’ni: F 1 - Aa x aa F v - Aa Aa aa aa. ya’ni 50% qizil yoki Aa va aa dan 50% oq gameta olib ularni Pinet katagiga joylashtiramiz. a A A Aa Aa a aa Aa Endi F 1 duragaylarni o’zaro chatishtirish natijasida hosil bo’lgan F 2 duragaylarning fenotip va genotipini yozamiz. F 1 Aa x Aa /\ /\ A a A a F 2 A A Aa Aa aa A a A AA Aa a Aa aa Demak, Mendel o’zining gametalar soflik gipotizasi bilan duragaylarning ikkinchi avlodida xilma-xillik berish va uning 3:1 nisbatda bo’lish sabablarini tushuntirib: qizil gulli ona organizm bilan qizil F 1 no’xat o’simligi fenotip ji ha tdan uxshashsa ham genotip jihatdan far q qiladi. Ona organizmi genotipi AA, F 1 niki esa Aa genlardan tashkil topgan. Bir xil organizmlarning chatishishidan hosil bo’lgan va kelgusida xilma-xillik bermaydigan organizmlarni gomozigota, har xil organizmlarni chatishtirishdan hosil bo’lgan va kelgusida xilma-xillik beradigan organizmlarni geterozigota organizmlar deyiladi. Gametalarning soflik gipotizasining stitologik asosini tushunish uchun biz dominant genlarga ega bo’lgan xromosomalarni tayokchasimon q ora, restessiv genlarga ega xromosomalarni esa oq rangdagi tayo q chasimon xromosomalar bilan ifodalaymiz. fen. qizil oq R x gen. A A a a fen. qizil qizil F 1 x gen. A a A a fen. qizil qizil qizil oq F 2 gen. A a A a A a a a Monoduragaylarning ikkinchi b o’g` inida fenotip 3:1, genotip buyicha 1:2:1 nisbatda xilma-xillik ruy beradi. Orali q irsiylanish. Mendel ta’limoti bilan tanishganingizda ota-onaning bir belgisi ikkinchi q arama- q arshi belgi ustidan t o’ li q dominant holatda berilish xodisasini ko’zatdik. Ba’zi vaqtlarda q arama- q arshi belgili organizmlar chatishtirilsa ota-ona organizmlarning bir belgisi ikkinchi belgisi ustidan t o’ li q dominantlik q ilmay chala dominantlik yoki chala irsiylanish amalga oshadi. Nomozshom gulining qizil va oq gultoji bargli pusht rang gultoj bargli F 1 avlodda pusht rang gultoj bargli duragaylar rivojlanadi. R fen. qizil oq AA aa F 1 Aa (pushti) F 2 qizil: pushti pushti oq ya’ni 25% qizil 50% pushti 25% oq. Ma’lumki xuddi shu tajriba no’xat o’simligida o’tkazilganda F 2 da ajralish fenotipik 3:1, genotip ji h atdan 1:2:1 bo’ladi. Demak, orali q yoki chala dominantlik va to’liq dominantlikda fenotip jihatdan ajralish har xil bo’lib, no’xat – 3:1, nomozshomgul 1:2:1, genotip jihatdan bir xil bo’ladi. No’xat 1:2:1, nomozshomgul 1:2:1. Duragay chatishtirishda belgilarning irsiylanishi. Mendelning irsiyat qonuni. Agar o’quvchi monoduragay chatishtirishdagi bilimlaridan diduragay chatishtirishda foydalana olsa, mantiqiy tafakkurini rivojlantira olsa, o’qituvchi tomonidan Mendel o’z tadqiqotlarida faqat bir belgi bilan emas, ikki, uch belgisi bilan farq qilgan o’simliklarni ham chatishtirib duragaylarning bir necha avlodida shu bilimlarning irsiylanishi o’rganilganligi ta’kidlanib, doni sariq tekis va yashil, bujur bo’lgan ota-ona, ularning gametalari F 1 ning fenotip va genotip, ularning gametalari va nihoyat F 2 ning fenotip va genotipini doskaga yoziladi. fen. sarik, tekis yashil bujur R x gen. AA ВВ aa ВВ Ona o’simlik gametasi AV, ota o’simlik gametasida irsiy faktorlar av bo’ladi. Birinchi avlod F 1 genotipi Aa ВВ . fen. sarik tekis sarik tekis F 1 x gen. Aa ВВ Aa ВВ gam. AV Av aV av AV Av aV av Endi olingan gametalarni Pinnet katagiga qo’ yib t o’ ldiramiz. ♂ ♀ AV Av aV Aa A V Av aV av Duragaylarning ikkinchi buginidagi 9:3:3:1 nisbatdagi xilma-xilligi monoduragaylardagi 3:1 nisbatning kvadrati sanaladi. Endi biz duragaylarning genotipik sinflarini taxlil qilishga utamiz. Monoduragaylarning ikkinchi buginida genotip buyicha xilma-xilik 1:2:1 nisbatda edi. Diduragaylarning ikkinchi buginida genotipik buyicha xilma-xillik 1:2:2:4:1:2:1:2:1. Diduragaylarda sari q belgi tekis belgidan, yashil belgi bujur belgidan mustaqil irsiylanadi. Bu dalillarga asoslanib Mendel irsiyatning uchinchi – belgilarning diduragay va poliduragaylarda bir-biridan mustaqil irsiylanish qonunini kashf etganligini. Genlarning belgilarga ta’sir etish xillari. Ba’zan bir belgini rivojlanishi 2 ta, ayrim h ollarda esa uchta genga bog`liq bo’ladi. K o’ p gen ta’sirida bir belgining rivojlanish h odisasi komplementar, epistez, polimeriya degan yunalishda bo’ladi. Genlarning belgilarga ta’sir etish xillari: Belgilar: 1 2 3 1 2 1 2 3 4 5    Genlar: A V S A V S D E A V Ta’sirot xili I II III Genlarning belgilarga ko’rsatgan birinchi ta’sir xilida bir gen ishtirokida bir belgi ikkinchi gen ishtirokida ikkinchi belgi rivojlanadi. Ikkinchisida bir belgi ikki va uch gen igshtirokida rivojlanadi. Uchinchi holda bir gen 2 ta, 3 ta belgining rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Komplementar irsiylanishning o’ziga xos tomoni shundaki bunda genlarning o’zaro ta’siri tufayli ota-onada uchramagan yangi belgi duragaylar avlodida rivojlanadi. (bir xil fenotipli lekin genotipi har xil q ovo q lar chatishtirilganda ikkin avlodda yangi belgi – gardishsimon va uzuncho q qovoqlar rivojlanishi). Epistaz. Ba’zan bir noallel gen ( ВВ – ВВ ) birinchi allel gen (AA) ustidan dominantlik qilishi mumkinligini ko’rsatadi. Bunday h odisalar epistaz holat deb yuritiladi. Polimer ta’sir deyilganda ikki va undan orti q noallel genlarning bir xil yunalishdagi belgilarga ko’rsatgan ta’siri tushuniladi. Ta’sir kuchi bir xil yunalishdagi genlar genetilarga o’xshash simvollar bilan ifodalanadi. Lekin ana shu noallel genlarni farklantirish uchun har xil indeks q uyiladi. A 1 A 2 A 3 , a 1 a 2 a 3 Jins genetikasi Ц itologlar ota-ona organizmlar xromosomalarini mikroskop ostida ko’zatganlarida juft xromosomalar bir-biridan tafovut qilishi drozofila sut emizuvchilarning ur g` ochi organizmida XX, erkak organizmida XU xromosoma borligi ma’lum bo’ldi. Drozofila sut emizuvchilarning urg`ochi organizmi gomogameta, erkaklari esa geterogameta sanaladi. Qushlar, suvda va quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, kapalaklarda aksincha urg`ochi organizm geterogameta, erkak organizmi esa gomogametadir. Ba’zi bir h asharotlar: kandala, ninachilarda urg`ochi organizmlarda XX xromosoma erkak organizmda esa bitta X xromosoma bor bo’lib, u xromosoma uchramaydi. Arilarda otalangan tuxum hujayradan urg`ochi – ishchi arilar, otalanmagan tuxum hujayradan erkak organizmlar – trutenlar rivojlanadi. Jins bilan bog`liq irsiylanish. Jins bilan bog`liq irsiylanishni T.Morgan va uning shogirdlari kashf qildilar. M: oq ko’zli urg`ochi drozofila, qizil erkak drozofila bilan chatishtirilsa, F 1 duragaylarning 50% qizil k o’ zli urg`ochi, 50% oq k o’ zli erkak bo’ladi. F 1 dagi drozofilalar o’zaro chatishtirilsa F 2 dagi duragaylarning 50% urg`ochi va erkagi qizil ko’zli 50% urg`ochi va erkagi oq ko’zli bo’ladi. Agar qizil ko’zli urg`ochi drozofila – oq ko’zli erkak drozofila bilan chatishtirilsa, u holda F 1 dagi barcha duragaylar jinsidan q at’iy nazar qizil ko’zli bo’ladi va urg`ochisi o’zaro chatishtirilsa ya’ni F 2 da urg`ochi organizmlarning h ammasi qizil ko’zli, erkaklarning yarmisi qizil ko’zli, yarmisi esa oq ko’zli bo’ladi , o’tkazilgan tajribada birinchidan: -ko’zning qizil rangga nisbatan dominant; -ikkinchidan – ko’zning rangini belgilovchi genlar jinsiy xromosomalarda joylashganligi ma’lum bo’ldi. Biz drozofila pashasida urg`ochi organizm gomonameta erkagi drozofilada jinsiy xromosomalar XX, erkaklarida XU bo’lishligi ta’kidlangan edi. Ularga asoslanib qizil va oq ko’zli drozofila ustida o’tkazilgan har ikki tajriba natijalarini quyidagicha izohlash mumkin. Birinchi tajribaning izohi. fen. oq ko’z qizil ko’z R x gen. x a x a x A U fen. qizil oq ko’z F 1 x gen. x A x a x a U fen. qizil oq qizil oq F 2 gen. x A x a x a x a x A U x a U Ikkinchi tajribaning izohi. fen. qizil ko’z qizil ko’z R x gen. x A x A x a U fen. qizil qizil F 1 x gen. x A x a x A U fen. qizil qizil qizil oq F 2 gen. x A x A x A x a x A U x a U Shunday q ilib T.Morgan va uning shogirdlari autosomlarda joylashgan genlar ta’sirida rivojlanadigan belgilar jinsga bog`liq emasligi, jinsiy xromosomalarda joylashgan genlar esa, aksincha jinsga bog`liq holda irsiylanishini ixtiro etdilar. T.Morgan va uning shogirdlari tomonidan olib borilgan tajribalar genlar xromosomalarda birikkan holda irsiylanishini, shu bilan birgalikdajinsiy xromosomalarda joylashgan genlar ta’sirida rivojlanadigan belgilar jins bilan bog`liq holda irsiylanishini ko’rsatdi. Genetikadan masalalar echish. 1. Gametalar olish. Masala: Tubandagi genotipga ega o’simliklar qanday gameta hosil qiladi. AA Aa aa Echish. Genotiplar. AA Aa aa A A a a Sharx. Birinchi va uchinchi o’simliklar genotipi gomozigota bo’lgani sababli, ular bir xil gameta, ikkinchi o’simlik genotipi geterozigota bo’lgani uchun ikki xil gametani hosil qiladi. 2. Fenotipga asoslanib genotipni aniqlash. Masala. No’xat o’simligining ikkita qizil gultoji bargli navi oq gultoji bargli navi bilan chatishtirilgan edi. Birinchi chatishtirishdan hosil bo’lgan duragaylarda gultoji barglar faqat qizil bargli, ikkinchi chatishtirishda esa 50% kikil gultoji bargli 50% oq gultoji bargli o’simliklarrivojlanadi. Birinchi va ikkinchi tajribadagi ota-ona va F 1 duragaylarning genotipini aniqlang. Berilgan: fen. qizil oq R x gen. AA aa gameta A a fen. qizil oq R x gen. Aa aa gameta A a a Echish. fen. qizil F 1 gen. Aa fen. qizil oq F 1 x gen. Aa aa Sharx. Birinchi chatishtirishda q atnashgan qizil gultoji bargli o’simlik glmlzigota bo’lgani uchun duragaylarning birinchi avlodida hamma o’simliklar qizil gultoji bargli bo’lgan. Ikkinchi chatishtirishda katnashgan qizil gultoji bargli o’simlik geterozigota bo’lgani sababli, u ikki xil gameta hosil qiladi va ana shu gametalar oq gulli o’simliklar gametasi bilan qo’shilishi natijasida 50% o’simliklar qizil gulli 50% oq gulli bo’lgan. 3. Genotipga asoslanib fenotipni aniqlash. Masala. Quyidagi genotipli no’xatlar chatishtirilganda birinchi avlodda qanday fenotipli o’simlik rivojlanadi. Berilgan: 1) AA x aa 2) Asa x aa 3) AA x Aa 4) aa x aa 1) fen. qizil oq R x gen. AA aa A a 2) fen. qizil oq R x gen. Aa aa A a a 3) fen. qizil qizil R x gen. AA Aa A A a 4) fen. oq oq R x gen. aa aa a a Izoh. Birinchi chatishtirishda qizil no’xat gomozigota bo’lganligi sababli birinchi avlod qizil gulli, ikkinchi chatishtirishda qizil gulli o’simlik geterozigota bo’lganligi uchun birinchi avloddagi o’simliklar 50% qizil gulli, 50% oq gulli bo’lgan. Uchinchi chatishtirishda katnashgan o’simliklarning biri gomozigota, ikkinchisi geterozigota bo’lganligi uchun birinchi avlodda faqat qizil gulli o’simliklar rivojlangan. 4. Ham genotip, ham fenotipni aniqlash. Masala. Qizil gultoji bargli no’xat o’simligini oq gultoji bargli no’xat bilan chatishtirishda hosil bo’lgan duragaylarning birinchi va ikkinchi avlodining fenotipini va genotipi qanday bo’ladi? Echish: fen. qizil oq R x gen. AA aa gameta A a fen. qizil qizil F 1 x gen. Aa Aa A a A a fen. qizil qizil qizil oq F 2 gen. AA Aa Aa aa 2) fen. qizil oq R x gen. Aa aa gameta A a a fen. qizil oq F 1 x gen. Aa aa fen. qizil oq F 2 x gen. Aa aa Izoh. Masalada ikki xil chatishtirishda katnashgan no’xat gul tojbargning fenotipi ko’rsatilgan bo’lsa ham genotipi q ayd qilinmagan. Belgilarning to’liq irsiylanishida dominant belgi gomozigota va geterozigota holatida bo’lishini e’tiborga olib masala ikki xil natija bilan tugallanadi. Oraliq irsiylanishga doir masalalar echish. Masala. Ma’lumki g`o’za o’simligida tolaning malla rangi, oq rangi ustidan chala dominantlik qiladi. malla tolali g`o’za navi oq tolali g`o’za bilan chatishtirildi. Hosil bo’lgan duragaylarning birinchi avlodi ikki xil chatishtirildi. Bir gal birinchi avlod duragaylari o’zaro chatishtirildi. Ikkinchi gal birinchi avlod duragaylari oq tolali g`o’za bilan chatishtirildi. Ota-ona, birinchi va ikkinchi avlod duragaylarning fenotip va genotipini aniqlang. fen. malla oq R x gen. AA aa A a F 1 - Aa 1) fen. noВВot rang noВВot rang F 1 x gen. Aa Aa fen. malla noВВot noВВot oq F 2 gen. AA Aa Aa aa 2) fen. noВВot oq F 1 x gen. Aa aa fen. noВВot oq F 2 x gen. Aa aa Izoh. Duragaylarning birinchi avlodi uz-o’zi bilan chatishtirilganligi sababli, ikkinchi avlodda fenotip va genotip b o’ yicha 1:2:1 nisbat ko’zatildi. Duragaylarning birinchi avlodi oq tolali g`o’za bilan chatishtirilganda duddi-to’liq irsiylanishi kabi fenotip va genotip buyicha 1:1 nisbat hosil bo’ladi. Diduragaylarga doir masalalar echish. Pomidor mevasining yumalok shakli – N, noksimon shakli – a, qizil rangi – V, sarik rangi – v ustidan dominantlik qiladi. Quyidagi genotipli pomidorlar qanday gametalar hosil qiladilar. 1. Aa ВВ 2. Aa ВВ 3. AA ВВ 4. AA ВВ Echish: 1) Aa ВВ 2) AV aV 3) AA ВВ 4) Av Turli yunalishdagi masalalar echish Biologiya o’qituvchilari bilan qilingan suhbatlar, ularning darslarini ko’zatish natijasi tubandagi kamchiliklarga yo’l kuyilayotganligini ko’rsatmokda. 1. Genetikaga bag`ishlangan barcha darslarni oldingi boblardagi mavzular mazmuni bilan bog`lab o’tmaslik. 2. Yangi mavzuni tayyor ko’rgazma q urollar yordamida tushuntirish bilan chegaralanib, o’quvchilarning mustaqil fikrlashi, mantiqiy tafakkurini rivojlantirishga etarli e’tibor bermaslik. 3. Nazariy bilimlarni amaliyot bilan, ayni q sa masalalar echish bilan bog`lamaslik. Bu kamchiliklarni bartaraf qilish uchun nima qilish kerak? 1) Maktablarda o’tkazilgan tajribalar, darslikdagi «Genetika asoslari» bobi mazmunan – Stitologiya asoslaridagi yadro, xromosomalar, mitoxondriya, ribosomalarning to’zilishi, funkstiyasi, «Hayotiy jarayonlarning kimyoviy asoslari»dagi oksillar, nuklein kislotalar, gen, genetik kod, oksil biosintezi, hujayra metobolizmi, «Organizmlarning k o’ payishi va individual rivojlanishi»dagi mitoz bulinish, meyoz bulinish, spermatogenez, ovogenez, gametalar, Aa Vv AA ВВ uru g` lanish, zigota xromosomalarning gaploid va diploid to’plami, ularning biologik ahamiyati kabi tushunchalar bilan uzviy aloqador ekanligini ko’rsatadi. Binobarin genetikadan o’quvchilarga puxta bilim berishga tayyorgarlik ana shu bo’limlarni o’ tish davridan boshlanishi lozim. 2) Genetika bo’limini o’qitish davomida o’qituvchi o’quvchilarning shu bo’limlardan o’zlashtirgan bilimlariga asoslanishi kerak. Shu bilan birga o’quvchilarda mustaqil fikrlash yaxshi rivojlanmaganligini e’tiborga olib, genetik bilimlarni tayyor ko’rgazma kurollar yordamida emas, balki, fragmentlar ajratib, sinf taxtasiga yozib tushuntirish maqsadga muvofik. O’ quvchilar esa izohlarni o’zlashtirish uchun faol bo’lishlari, daftarlariga yozib borishlari joizdir. Ko’rgazma kurollar esa mavzuni mustahkamlash jarayonida o’zlashtirilgan bilimlarning to’g`ri ekanligini isbotlash uchun namoyish etilmogi lozim. Genetik bilimlarni puxta o’zlashtirish barkaror dikkat bilan mustaqil fikrlashdagi mantiqiy tafakkurning rivojlanganligiga bog`liq. Shu bois o’qituvchi oldida to’rgan vazifalardan yana biri suhbat davomida o’quvchilarning mustaqil fikrlashdagi mantiqiy tafakkurini rivojlantirish, ya’ni o’rganilayotgan o’quv materiallarini analiz, sintez qilish, taqqoslash, umumlashtirish va xulosa chiqarishga o’ rgata borishdan iborat bo’lmog`i kerak. Afsuski biz «o’qituvchining bosh vazifasi o’ q uvchilarda mustaqil fikr yuritish ko’nikmalarini hosil qilishdan iboratligini kupincha yaxshi tushunamiz-u, afsuski amalda, unga rioya q ilmaymiz. 3) Genetikadan masalalar echish uchun o’quvchilar « Ц itologiya asoslari», «Hayotiy jarayonlarning kupayishi va individual rivojlanishi», - bo’limlaridagi bilim zaxiralaridan foydalanishlari, genetikadan esa fenotip, genotip, dominant, restessiv, gomozigota, geterozigota, allel, noallel genlar kabi atamalarning tub mazmunini puxta o’zlashtirgan bo’lishlari, h amda genetik simvollardan foydalana olishlari shart. Quyida genetik ayrim masalalar va ularning echilishi ko’rsatilgan. 1-masala. Biror kasallik restessiv bo’lib x xromosomada joylashgan. Onasi tashuvchi, otasi soglom bo’lganda bolalarning necha % ida kasallik uchraydi? Echish: Ona tashuvchi, uning genotipi quyidagi X n X h bilan ifodalanadi. Ota soglom bo’lsa quyidagi genotipga ega bo’ladi X n U ya’ni R X n X h x X n U. Dastlab ota-ona formalardan gametalar olinadi. Ona formadan quyidagi gametalar olinadi. X n X h Otadan quyidagi gametalar olinadi. X n U. Olingan gametalar Pinet katagiga joylashtiriladi. Ota gametalarni yu q orida, ona gametalarni yon tomonda joylashtiriladi va jadval t o’ ldiriladi. ♂ ♀ X N U X n X H X N soglom 25% X N U soglom 25% X h X H X h tashuvchi fenotip 25% soglom X h U kasal 25% 100 : 4 = 25% Demak: 25% bolalar kasal bo’lib to’g`iladi. 2-masala. Quyidagicha genotipga ega organizmlar AaВВ x AaВВ o’zaro chatishtirilganda F 1 da qanday genotipli organizmlar hosil bo’ladi. Echish: Dastlab ota-ona formadan gameta olamiz. ♀Aa ВВ x ♂Aa ВВ Av AV Av aV av Olingan gametalar Pinet katagida joylashtiriladi. F 1 ♂ ♀ AV Av aV av Av AAВВ AAВВ AaВВ AaВВ Demak: F 1 da AAВВ, AaВВ, AaВВ, AaВВ genotipli organizmlar hosil bo’ladi. 3-masala. Sigirlarda qora rang oq rang ustidan, shoxsizlik shoxlilik ustidan, dominant bo’lib chatishtirish natijasida 3 ta qora shoxli va 1 ta oq shoxli sigirlar olindi. Ota ona genotipini aniqlang. Echish: AA – qora rang. aa – oq rang. ВВ – shoxsizlik. ВВ – shoxli. ♀ Aa ВВ x ♂Aa ВВ gametalar: Av av Av av Pinet katagiga gametalarni kuyamiz. ♂ ♀ Av av Av AaВВ qora shoxli AaВВ qora shoxli av AaВВ qora shoxli aaВВ oq shoxli Demak: 3 ta qora shoxli va 1 ta oq shoxli sigirlarning ota-ona genotipi Aa ВВ va Aa ВВ . 4-masala. Odamda gemofiliya kasalligini keltirib chiqaruvchi gen X – xromosomada joylashgan. Otasi soglom, onasi gemofiliya bilan kasallangan yigit, otasi gemofiliya bilan kasallangan, onasi genotip va fenotip jihatdan soglom qizga uylandi. Ularning nikoxidan gemofiliya bilan kasallangan u g` il va gemofiliya genini tashuvchi q iz tu g` ildi. Niko h langan q iz va yigitning genotipini aniqlang . ♂ ♀ X N U X h X H X h gemofiliyani tashuvchi qiz X h U gemofiliya bilan kasallangan o’g`il X h X H X h gemofiliya tashuvchi qiz X h U gemofiliya bilan kasallangan o’g`il Echish: R ♀ X h X h x ♂ X H Y Gameta X h X h X H Y gametalar Pinet katagiga olgan gametalarimizni joylashtirib – uni t o’ ldiramiz. G` 2 Demak ota-ona genotiplari X h X h va X H U ekan. 5-masala. Namozshomgulning qizil va oq gultojibargli navlari chatishtirilganda 400 ta o’simlik olindi. G` 2 da necha foiz qizil va necha foiz oq gultojbargli o’simlik bor. Echish. fenotip qizil oq Genotip AA x aa Gameta A a G` 1  Aa Olingan G` 1 natijalarni ya’ni birinchi avlodni o’zaro chatishtirib G` 2 ni olamiz. G` 2 ♀ Aa x ♂ Aa Gameta A a A a Olingan gametalarni Pinet katagiga kuyib uni tuldiramiz. G` 2 ♂ ♀ A a A AA qizil Aa qizil a Aa qizil aa oq Demak, G` 2 da 75%, ya’ni 300 ta o’simlik qizil, 25% ya’ni 100 ta o’simlik oq. 6-masala. Ipak qurti urug`ining qoramtir rangi A, oq rangi a, ustidan dominantlik qiladi. Geterozigotali urg`ochi kapalakning xuddi shunday erkak kapalak bilan chatishishidan qanday genotipli organizmlar hosil bo’ladi? Echish. R gepotip AA x aa Fenotip qoramtir oq G` 1 Aa geterazigotali organizm hosil bo’ladi, ammo fenotip jihatdan bir xil bo’ladi, ya’ni qoramtir urug`lar kelib chiqadi. Olingan Aa formani xuddi shunday Aa geterozigota bilan chatishtiramiz, buning uchun dastlab gametalar olamiz. G` 2 ♀ Aa x ♂ Aa A a A a Gametalarni Pinet katagiga joylashtiramiz. G` 2 ♂ ♀ A a A AA Aa a Aa aa Demak, G` 2 da AA, Aa, Aa, aa genotipli organizmlar hosil bo’ladi. Genotip jihatdan ajralish 1: 2: 1, fenotip jihatdan: 3: 1. 7-masala. Quyidagi genotipli organizmlar o’zaro chatishtirilsa, qanday genotipli organizmlar hosil bo’ladi. R ♀ aaBbCc x ♂ aabbcc Echish. Dastlab ota-ona formalardan gametalar olamiz. So’ngra olingan gametalar o’zaro Pinet katagiga joylashtirilgan holda chatishtiriladi. ♀ aaBbCc – ona forma bo’lib, undan quyidagi gametalar olinadi. aVS aVs abC abc ♂ aabbcc – ota forma bo’lib undan quyidagi gametalar olinadi. abc Demak, ona formadan 4 xil, ota formadan 1 xil gameta olindi. Olingan gametalarni Pinet katagiga joylashtiramiz. Bu quyidagicha bo’ladi  G` 1 ♂ ♀ abc aBc aBbcc abc aabbcc aBC aaBbCc abC aabbCc Demak, ♀ aaBbCc x ♂ aabbcc genotipli organizmlar chatishtirilsa, aaBbcc, aabbcc, aabbcc, aabbCc genotipli organizmlar hosil bo’ladi. 8-masala. Niko h langan qizning kipriklari uzun, yigitning kipriklari kalta bo’lsa, ularning farzandlarining kipriklari qanday bo’ladi. Echish. Ma’lumki odamlarda kiprikning uzunligi to’liq dominant belgi. Shunga kura ularning farzandlarining kipriklari uzun bo’ladi. Xulosa q ilib aytganda «Genetik» bilimlarni puxta o’zlashtirish uchun o’qituvchi tinmay adabiyotlar ustida ishlashi, musho h adali bo’lishi kerak. Irsiyat va o’zgaruvchanlikni g е n е tika fani urganadi. Irsiyat – organizmning b е lgi va xususiyatlarini nasldan – naslga b е rish xossasidir. O’zgaruvchanlik - organizmlarning tasho`i va ichki omillar ta’sirida o’zgargan b е lgi va xususiyatlarni xosil bulishidir. Ular bir – biriga o’arama – qarshi, l е kin uzviy boliq bulgan xossalardir. Irsiyatda organizmdagi b е lgi va xususiyatlar «g е n» d е b ataluvchi irsiy birlik orqali b е riladi. Organizmdagi barcha g е nlarni yiindisi uning g е notipini xosil qiladi. Organizmni individual rivojlanishida xosil bulgan b е lgi va xususiyatlar yigindisi – uning f е notipi d е yiladi. G е n е tika fani biologiyani qator nazariy va amaliy muammolarini xal qiladi. Nazariylardan – irsiyatni moddiy asoslari – g е nlar, DNK, RNK mol е kulasi funktsiyasini t е kshirishdir. Irsiyatni k е lgusi avlodga o’tish qonuniyatlari, o’zgaruvchanlikni xosil bo’lish qonuniyatlarini, amaliy tomondan urganish yangi madaniy o’simliklar navlari, uy xayvonlarini yangi zotlarini, mikroorganizmlarning yangi shtamlarini yaratish, odamlarga irsiy kassaliklarni paydo bo’lishini o’rganish, ekologik muxitni irsiyatga tasirini urganish va bu muxitni solomlashtirish m е todlarini ishlab chiqadi. G е n е tika fanini asoschisi ch е x olimi G.M е nd е l (1822-1884) bo’lib,uning yaratgan qonuniyati 1900 yildan boshlab biologiya tarixida yangi davr boshlandi. G е n е tika atamasi gr е kcha «g е n е tikos» - k е lib chiqish d е makdir. Irsiyatni qonunlarini yaratilishida G.M е nd е l duragaylash m е todining moxiyati juda kattadir. Duragaylash m е todi. Tajribada ota – ona o’simligining irsiy toza (gomozigota) va alpt е rnativ (k е skin farq qiluvchi) o’simlik navlari olinadi. Masalan, nhxatni guli o`izil - oq, urug’i sariq – yashil, uruning shakli t е kis burishgani olingan. Ular o’zaro chatishtirilib, bir n е cha avlodlarga ota – ona b е lgilarning irsiylanishi o’rganilgan. M е nd е lp oldin bitta b е lgisi, k е yin ikkita, uchta va undan ortiq b е lgisi bilan farq qiluvchi navlarini chatishtiradi va bu duragaylarni bir n е cha avlodga (1,2,3) t е kshiradi. Agar bir juft b е lgisini olsa monoduragay chatishtirish, u ikki juft b е lgisi bilan farq qiladiganini diduragay chatishtirish, uch va undan ortiq b е lgilarini olsa, poliduragay chatishtirsh d е yiladi. Chatishtirish o`uyidagicha ifodalanadi: R x R – 1 (1 - avlod) 2 (2 - avlod). Monoduragay chatishtirish – M е nd е lp tajribasida no’xatning guli qizil va oo` rangini oldi. Unda bir avlod (1) da xamma gul qizil rangli bo’lib, oq ranglisi esa rivojlanmaydi. U rangni r е ts е ssiv d е b ataladi. M е nd е lpni bu birinchi qonuni bir xillik (dominantlik) qonuni d е b ataladi. So’ngra 1 dagi o’simliklarnit o’zaro chatishtirib 2-avlod (2)da 3:1 xolatda (qizil-3, oo`-1) o’simliklar paydo bo’ldi, ya’ni ikkinchi qonun (2) ajralish o`onuni paydo bo’ldi. 3da oq rangli b е lgilar o’zgarmay saqlanib qoldi. Unda 2dagi oq rangli r е ts е ssiv b е lgilar irsiy toza b е lgi bo’lib chiqdi. 2da qizil gulli hsimliklar 3da 3:1 nisbatli bo’lib chiqdi. Unda M е nd е lp gam е talar sofligi gipot е zasini ilgari surdi. D е mak, organizmni b е lgi va xususiyatlarini avlodga tashuvchi moddiy asos bor d е b dominant omillarni katta A, r е ts е ssiv omillarni kichik a bilan b е lgilanadi. M е nd е lp tajribasida 1da g е notipini Aa g е nli zigota rivojlanib g е t е rozigota d е b aytiladi. (50%-A, 50%-a) natijada bir xil, yaoni qizil gulli o’simlik bo’ladi. 2da AA (1G`4 qism), Aa (2G`4 qism), aa (1G`4 qism) bo’ldi, yaoni 1AA : 2Aa : 1aa bo’ldi. 3da g е t е rozigota o’simliklar yana 1AA : 2Aa : 1aa xolida ajralish b е rdi. Tajribada uruning sariq va yashil b е lgisi, t е kkiz va burishgan b е lgilari xam shunday natija b е rdi. Ko’ncha g е t е rozigota formalar oraliq ominantlikni xam nomoyon qiladi. Masalan, nomoshom gul, paxtani malla va oq rangli tolasi (novvot rang b е radi). D е mak thliq dominantlikda 2da ikkita f е notipik gurux (3:1 nisbatda) thliqsiz dominantlikda uchta f е notipik gurux (qizil, pushti, oq) xosil bo’ladi. (1 : 2 : 1) organizmdagi bir b е ogisini tanlab olinsa uni all е lp g е nlar d е yiladi, gomologik xromosomalarda joylashgan. Ular jinsiy xujayralarda ayrim- ayrim bo’lib k е tadi. Zigotada esa all е lp g е nlar (gomologik xromosomalar) juftligi tiklanadi. M е nd е lp k е yingi tajribasida ikkita b е lgisi bilan farqlanuvchi no’xat o’simliklarini oldi, yani sariq rangli t е kkiz yuzali nhxat urui va yashil rangli burushgan urug’li no’xatni. 1da sariq rangli t е kkiz donli no’xatlar paydo bo’ladi. 2da sariq va yashil, silliq va burishgan urular 3:1 nisbatda bo’ladi. Uni to’rt guruxga bo’lish mumkin: 1. Uru g’ i sari q tеkkiz o’ simliklar. 2. Uru g’ i sari q burishgan o’ simliklar. 3. Uru g’ i yashil tеkkiz o’ simliklar. 4. Uru g’ i yashil, burishgan o’ simliklar. Mio`doriy nisbati 9:3,3:1 da namoyon bhladi. Uni M е nd е lp b е lgilarining mustao`il xolda irsiylanish o`onuni d е b ataladi. AAVv x aavv. Av Av aV vv av gam е talar, ularni o’zaro chatishtirish 9ta sariq silliq, 3ta sariq burishgan, 3ta silliq yashil va yashil burishgan k е lib chiqadi. Uni qoramolda yaoni qizil shoxli va qora shoxsizni chatishtirganda xam kuzatish mumkin. Poliduragay chatishtirishda xam 2da xilma-xillik yanada murakablashadi. Uni taxlil qilishda M е nd е lpni birinchi qonuni (monoduragay chatishtirishdagi 2dagi 3:1) qo’llash lozim. D е mak diduragay uchun (3:1), triduragay uchun (3:1), poliduragay uchun (3:1) shaklida ifodalanadi. Chala dominantlikda (1:2:1), (1:2:1), (1:2:1) xolida ifodalanadi. O’zgaruvchanlik. Mutatsion o’zgaruvchanlik. Hzgaruvchanlik va irsiyat organizmlar evolyutsiyasini tamin etuvchi omildir. Hzgaruvchanlik xromosomalar, g е nlarning xar xil tao`simlanishidan, krossingov е r tufayli, mutag е n е z natijasida (irsiylanuvchi hzgaruvchanlik) paydo bhladi. Ular irsiy hzgaruvchanlikdir. Yana modifikatsion hzgaruvchanlik bhlib unda g е notip hzgarmaydi. D е mak, mutatsion hzgaruvchanlikda organizmni g е notipi hzgaradi. Mutatsiya ota-ona organizmida uchramagan yangi irsiylanuvchi hzgarishdir. Mutatsiyalarda g е n mutatsiyasi xromosomaning juda bir kichik o`ismida DNK mol е kulasini hzgarishidan xosil bhladi. Xromosoma mutatsiyasida xromosomalarning ayrim o`ismi uzilib tushib o`olishi natijasida yoki xromosomalarni kamayishi yoki khpayishi natijasida kuzatiladi. Bular tasho`i yoki ichki faktorlar taosirida yuz b е radi. Xromosoma mutatsiyasi bir turi poliplodiya-unda organizmning xromosomalari umumiy sonda khpayadi. Unda mitoz yoki m е yoz bhlinishda xromosomalar soni ikki marta khpayadi, l е kin sitok е n е z rhy b е rmaydi. Unda somatik xujayra t е traploid, gam е talarda diploid xujayralar xosil bhladi. Poliploid turlar hsimliklarda khp uchraydi. Madaniy hsimliklarda poliploidlar v е g е tativ organlarni yiriklashtiradi, ular s е rxosil bhladi. Masalan, O’zbekistonda 100% poliploid paxta ekiladi. Budoyni xam asosan poliploid navlari ekiladi. Modifikatsion hzgaruvchanlik. Hzgaruvchanlikni g е notipiga bolio` bhlmay, tasho`i sharoit oo`ibatida yuzaga k е ladigan hzgarish-modifikatsion hzgaruvchanlik d е yiladi. Masalan, tasho`i t е mp е raturaga o`arab xayvon yunglarini rangi hzgaradi, madaniy hsimliklar va xonaki uy xayvonlarining parvarish o`ilishga o`arab ularning xosildorligi hzgaradi.

Похожие

Genetik axborotning ko’chirilish turlari. Replikatsiya va transkriptsiya mexanizmlari
Oqsillar biosintezi - translyatsiya. Genetik kod va uning xossalari
O‘quv dasturlari va dars ishlari
Bioorganik fanining rivojlanishi
Nuklein kislotalar, oqsil sintezining stimulyator va ingibitorlari. Mutatsiya va uning turlari