Galogenlar - Химия - Рефераты

Galogenlar

Загружено в:

25.11.2022

Скачано:

0

Размер:

88.498046875 KB

Galogenlar Reja: 1. Ftorni birikmalari va xossalari 2. Xlorni tabiatda uchrashi, olinishi va xossalari 3. Xlorning vodorodli va kislorodli birikmalari 4. Brom va Iod

VII- A guruhcha elementlariga umumiy tavsifnoma Ftor, xlor, brom, iod va astat (VII)- A guruhcha elementlarini tashkil etadi, bularni galogenlar (grekcha tuz hosil qiluvchilar) deyiladi. Galogen so’zini tipik tuzlar ftoridlar, xloridlar, bromidlar va iodidlar hosil qilgani uchun berilgan. Galogenlarni tashqi energetik pog’onasida ns 2 np 5 elektronlar, ya'ni 7 tadan elektron bo’ladi. Qavat to’lishiga bitta elektron yetishmaydi, shuning uchun ftor, xlor, brom va iod kuchli oksidlovchilardir. Galogenlar 1ta elektron biriktirib ns 2 np 6 elektron tuzilishga ega bo’ladilar. Shuning uchun galogenlar tipik metallmaslardir. Ftordan astatga tomon atom radiuslarini ortishi bilan, galogenlarni elektronga moyilligi kamayib boradi, shuning uchun iod va astat elementlarida metallik xossalari namoyon bo’ladi. Ftor o’zining birikmalarida faqat –1 oksidlanish darajasini namoyon qila oladi, chunki uning nisbiy elektromanfiyligi juda katta bo’lishi tufayli o’z elektronini boshqa elementlarga bermaydi. Qolgan galogenlar esa –1, +1, +3, +5, +7 oksidlanish darajalarini namoyon qiladilar. Oddiy sharoitda galogenlar ikki atomdan tashkil topgan molekula holida bo’ladilar. 1. Ftorni birikmalari va xossalari Ftorni shvetsiyalik olim Sheele va frantsiyalik A. Muassan kashf etgan. Tabiiy ftor 9 19 F izotopi holida bo’ladi. Uning uchta sun’iy izotoplari olingan. Litosferani 0,066%-ni ftor tashkil etadi. Ftorni kimyoviy faolligi yuqori bo’lgani uchun, tabiatda faqatgina metallar bilan hosil qilgan birikmalari uchraydi. Ftorni tabiatda eng ko’p uchraydigan minerallari: kalsiy flyuorit- CaF 2 , kriolit Na 3 AlF 6 va ftorappatitlar Ca 3 (PO 4 ) 2 · CaF 2 dir. Odatdagi sharoitda ftor yashil-sariq rangli zaharli gazdir, t q =–188,2 0 C, t c =–218 0 C . 1l suvda 0,8 mg ftor bo’ladi. O’simliklardan piyozda ftor eng ko’p miqdorda uchraydi. Ftor suyak va tish emalining tarkibiga kiradi. Ftorni olish uchun ozgina LiF qo’shilgan KF · 2HF aralashmasining suyuqlanmasini 100 0 C da po’latdan yasalgan elektrolizyorda grafit anodli qismida olinadi. Ftor hamma metallar bilan va ko’pchilik

metallmaslar bilan odatdagi sharoitda reaksiyaga kirishadi. Bu reaksiyalarda ko’p miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Masalan: 2Al + 3F 2 = 2AlF 3 + 2989 кДж 2Fe + F 2 = 2FeF 3 + 1974 кДж H 2 + 3F 2 = 2HF + 547 кДж Si + F2 = SiF4 + 1615 кДж Ftor o’zidan keyin turgan galogenlarni tuzlaridan siqib chiqaradi: F 2 + 2NaCl = 2NaF + Cl 2 F 2 + 2NaBr = 2NaF + Br 2 F2 + 2NaJ = 2NaF + J2 Ftor atmosferasida hatto suv va qum ham yonadi: 2H 2 O + 2F 2 = 4HF + O 2 ёки 3F 2 + 3H 2 O = F 2 O ↑+ 4HF + H 2 O 2 SiO 2 + 2F 2 = SiF 4 + O 2 qizdirilganda inert gazlar bilan ham reaksiyaga kirishadi: Xe + F 2 = XeF 2 ёки Xe + 3F 2 = XeF 6 Ftoridlarga konsentrlangan sulfat kislota ta'sir ettirilsa vodorod ftorid hosil bo’ladi: KF + H 2 SO 4 = HF + KHSO 4 CaF2 + H2SO4 = 2HF + CaSO4 Vodorod ftorid o’tkir qo’lansa hidli, rangsiz gaz, t c =–83 0 C, t q = 19,5 0 C ga teng. HF qutbli molekulalardan iborat bo’lgani uchun suyuq va qattiq holatda ham kuchli assotsilangan bo’ladi. Vodorod ftorid suvda erib, 40%- li ftorid kislotasini (plavik kislotasini) hosil qiladi. HF kuchsiz bir asosli kislota bo’lib, Au va Pt dan tashqari ko’pgina metallarni o’zida eritadi, hatto shisha oynasini ham eritadi: Na 2 O * CaO * 6SiO 2 + 28 Н F = 6SiF 4 + 2NaF + CaF 2 + 14H 2 O Plavik kislotani shu xossasidan foydalanib shisha oynalarga yozuvlar, har hil bezaklar beriladi. Na, K, Ag, Al va Sn ftoridlari suvda yaxshi eriydi. Bu kislotaning barcha tuzlari hayot uchun xavflidir. Ftorni kislorodli birikmalaridan F 2 O, F 2 O 2 , F 2 O 3 va F 2 O 4 lar ham ma'lumdir. Ftor (I)- oksidi 2%- li natriy gidroksid eritmasi orqali ftor gazi o’tkazib olinadi: 2F 2 + 2NaOH = F 2 O + 2NaF + H 2 O

F 2 O juda zaharli, rangsiz gazdir. Ftor va kislorod aralashmasi sovitilib, unga elektr zaryadi ta'sir ettirish yo’li bilan sariq kristall modda F 2 O 2 olinadi. 2. Xlorni tabiatda uchrashi, olinishi va xossalari 37 (24,6%) ва 1735Cl (75,4%) iboratdir. Sun'iy Tabiiy xlor ikki izotopdan 17 С l ravishda 5ta radioaktiv izotopi olingan. Xlor tabiatda birikmalar holida uchraydi. Uning birikmalari yer po’stlog’i massasini 0,25%- ni tashkil etadi. Xlorni tabiatda quyidagi birikmalari uchraydi: osh tuzi - NaCl , kaliy xlorid- KCl, silvinit- NaCl · KCl, magniy xlorid- MgCl 2 · 6H 2 O, karnalit- KCl · MgCl 2 · 6H 2 O, kainit- MgSO 4 · KCl · 3H 2 O va boshqalar. Xlor birikmalari okean, dengiz va ko’llarning suvlarida 0,8-3,5% gacha bo’ladi. O’zbekistonda 5ta tosh tuzi koni- Xo’jaikon, Tubaket, Boybichakon va Oqqala konlarida 90 milliard tonna xomashyo bor. Sanoatda dastlab xlor vodorod xloridni 400 0 C haroratda CuCl 2 katalizatori ishtirokida oksidlash orqali olinar edi: 4HCl + O2 = 2Cl2 + 2H2O Hozirgi vaqtda xlor osh tuzini suyuqlanmasini elektroliz qilib olinadi: Osh tuzini suvli eritmasini elektroliz qilinganda ham xlor hosil bo’ladi Laboratoriya sharoitida xlor quyidagi reaksiyalar orqali olinadi: 4HCl + MnO 2 = Cl 2 + MnCl 2 + 2H 2 O 4HCl + PbO 2 = Cl 2 + PbCl 2 + 2H 2 O

16HCl + 2KMnO 4 = 5Cl 2 + 2MnCl 2 + 2KCl + 8H 2 O 6KCl + K 2 Cr 2 O 7 + 7H 2 SO 4 = 3Cl 2 + Cr 2 (SO 4 ) 3 + 4K 2 SO 4 + 7H 2 O Xlor sarg’ish- yashil, o’tkir hidli, zaharli gazdir. Havodan 2,5 marta og’ir, 1 hajm suvda 2,3 hajm xlor eriydi. 0 0 С da, 400 kPa bosimda suyuqlanadi, ρ =1,57 g/sm 3 , t suyuq =-34 0 С , t qay =-101 0 C. Xlorli suv sovitilsa Cl 2 · 6H 2 O, Cl 2 · 8H 2 O tarkibli kristallogidratlar hosil bo’ladi. Xlor kimyoviy faol bo’lgani uchun metallar va metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi. Masalan: 2Al + 3Cl 2 = 2AlCl 3 + 1405 kD ж 2Fe + 3Cl 2 = 2FeCl 3 + 804 kD ж 2P + 3Cl 2 = 2PCl 3 , 2P + 5Cl 2 = 2PCl 5 Si + 2Cl 2 = SiCl 4 + 185 kD ж , H 2 + Cl 2 = 2HCl + 185kD ж Xlor kislorod, azot va inert gazlar bilan reaksiyaga kirishmaydi, lekin xlor ko’pchilik murakkab moddalar bilan reaksiyaga kirishadi. Masalan: CH 3 - CH 3 + Cl 2 ↦ CH 3 - CH 2 Cl + HCl CH2 = CH2 + Cl2 ↦ CH2Cl - CH2Cl Xlor qizdirilganda o’zidan keyingi turgan galogenlarni birikmalaridan siqib chiqaradi: Cl 2 + 2HBr = 2HCl + Br 2 Cl 2 + 2NaBr = 2NaCl + Br 2 Cl 2 + 2HJ = 2HCl + J 2 Cl2 + 2KJ = 2KCl + J 2 Xlor suv bilan reaksiyaga kirishib, xlorid va gipoxlorit kislotalarni hosil qiladi: Cl 2 + H 2 O ↔ HCl + HClO - 25kD ж 3. Xlorning vodorodli va kislorodli birikmalari Vodorod xlorid laboratoriya sharoitida osh tuziga konsentrlangan H 2 SO 4 ta'sir ettirib olinadi: NaCl + H 2 SO 4 = HCl + NaHSO 4 NaHSO 4 + NaCl = HCl + Na 2 SO 4

Sanoatda esa xlor va vodorod gazlarini yoqib olinadi: H 2 +Cl 2 =2HCl. Vodorod xlorid o’tkir hidli rangsiz gazdir, havodan 1,3 marta og’ir, 0 0 С da 1 hajm suvda 500 hajm vodorod xlorid erib, xlorid kislotani hosil qiladi. Xlorid kislota rangsiz suyuqlik bo’lib, nam havoda tutaydi, konsentrlangan eritmasi 37% -li bo’lib, zichligi 1,19 g/ sm 3 ga tengdir. Xlorid kislota kuchli kislota bo’lgani uchun metallar, asosli oksidlar, asoslar va ba'zi tuzlar hamda gazlar bilan reaksiyaga kirishib, xlorid kislota tuzlarini hosil qiladi. Xlorid kislota tuzlari. Xlorid kislota me'da shirasi tarkibida bo’lib, u ovqat hazm qilish, fermentlar faoliyatini me'yorida ushlab turishga xizmat qiladi. Natriy xlorid- NaCl osh tuzi qonning osmotik bosimi doimiy bo’lishini hamda eritrotsitlar faoliyatining me'yorida saqlanishini ta'minlaydi. Kaliy xlorid- KCl kaliyli o’g’it, bariy xlorid- BaCl 2 ∙2H 2 O qishloq xo’jaligida insektitsid (zararli hashoratlarga ishlatiladigan kimyoviy moddalar) modda sifatida, simob (II)- xlorid- HgCl 2 - urug’larni dorilashda, rux xlorid- ZnCl 2 -yog’och materiallarini dizenfeksiya qilishda, alyuminiy xlorid- AlCl 3 Fridel-Krafts reaktsiyasi uchun katalizator sifatida , kumush xlorid- AgCl fotografiyada , kalsiy xlorid- CaCl 2 tibbiyotda ishlatiladi. Xlorning kislorodli birikmalari. Xlor bilan kislorod bevosita birikmaydi, lekin bilvosita yo’llar bilan xlorning Cl 2 O(I) - oksid , ClO 2 - xlor (IV) - oksid , Cl 2 O 6 -xlor (VI), Cl 2 O 7 -xlor (VII) -oksidlari olingan. Xlor (I) - oksidi yoki gipoxlorit angidridi, sarg’ish - jigar rang, qo’lansa xidli, gazdir. U salgina isitilsa yoki biror moddaga tegib ketsa darxol portlaydi. Simob (II)- oksidiga 0 0 С haroratda xlor ta'sir ettirib olinadi, xona haroratida esa parchalanib ketadi: Xlor (I) - oksidi ishqorlar, suv bilan reaksiyaga kirishib gipoxlorit kislotasini va uning tuzlarini hosil qiladi: Cl 2 O + H 2 O = 2HClO Cl 2 O + 2NaOH = 2NaClO + H 2 O

HClO - kuchli oksidlovchi, ammo kuchsiz kislotadir. Suvli eritmalarida barqaror bo’lib, uzoq vaqt saqlansa parchalanib ketadi. Gipoxlorit kislota va uning tuzlari qizdirilganda xlorat kislota va uning tuzlari hosil bo’ladi: Xlor (IV) - oksidi sabzi rangli, o’tkir hidli beqaror, portlovchi gazdir. Xloratlarga qaytaruvchilar ta'sir ettirib olinadi: 2KClO 3 + SO 2 + H 2 SO 4 = 2ClO 2 + 2KHSO 4 . ClO 2 ga to’g’ri keladigan kislota olinmagan, lekin u suv bilan birikib, xlorit- HClO 2 va xlorat- HClO 3 kislotalarni hosil qiladi: 2 С lO2 + H 2 O = HClO 2 + HClO 3 Xlorit va xlorat kislotalar suvli eritmalarida mavjud bo’ladi. Xlor (IV) - oksidi ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib, xlorit va xlorat kislota tuzlarini hosil qiladi: 2ClO 2 + 2KOH = KClO 2 + KClO 3 + H 2 O Xlorat kislota va uning tuzlari qizdirilganda parchalanib perxloratlarni hosil qiladi: Xlor (VI) - oksidi Cl 2 O 6 havoda tutaydigan to’q qizil suyuqlik, yonuvchi moddalarga tegsa darhol portlaydi. Xlor (IV) - oksidini ozon yordamida oksidlab olinadi: 2 С lO2 + 2O3 = Cl2O6 + 2O2 Cl 2 O 6 ga muvofiq kislota olinmagan, ammo u suv bilan birikib xlorat va perxlorat kislotalarni hosil qiladi: С l2O 6 + H 2 O = HClO 3 + HClO 4 Xlor (VII)- oksidi rangsiz moysimon suyuqlik bo’lib, xlorning boshqa oksidlariga qaraganda beqaroroqdir. Xlorat kislotani fosfor oksidi yordamida suvsizlantirib olinadi: 4HClO 4 + P 4 O 10 = 2Cl 2 O 7 + 4HPO 3 Xlor (VII)- oksidi suv bilan reaksiyaga kirishib, perxlorat kislotani hosil qiladi:

Cl 2 O 7 + H 2 O = 2HClO 4 Perxlorat kislotasi suvli eritmalarida eng kuchli kislota hisoblanadi. Xlorni kislorodli kislotalarining oksidlanish darajasi ortishi bilan barqarorligi ortib boradi, lekin oksidlovchilik xossalari kamayib boradi. HClO → HClO 2 → HClO 3 → HClO 4 4. Brom va Iod Brom to’q qizg’ish-qora tusli suyuqlik, bug’lari o’tkir hidli to’q sarg’ish rangli, bog’uvchi gaz. Bromning elektronga moyilligi xlornikidan kichik. Iod-qoramtir binafsha rangli, metallsimon yaltiroq modda. Qizdirilganda u to’g’ridan-to’g’ri bug’lanadi. Bug’ holatida iod ikki atomli molekuladan iborat. Iod suvda yomon eriydi, CS 2 , CCl 4 larga o’hshash qutblanmagan erituvchilarda yahshi erib, binafsha rangli eritmalar hosil qiladi. Iod oddiy sharoitda ftor bilan, qizdirilganda vodorod, kremniy, oltingugurt va boshqa ko’pgina metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi. Iodning oksidlovchi hossasi xlor va bromnikiga qaraganda kuchsizroq namoyon bo’ladi: Br 2 + SO 2 + 2H 2 O → 2HBr + H 2 SO 4 H 2 S + J 2 →2HJ + S Bromning Br 2 O, BrO 2 , BrO 3 va Br 2 O 7 tarkibli kislorodli birikmalari ma’lum. Bromning gipobromit HBrO va bromat HBrO 3 kislotalari mavjud. Gipobromit kislota bromni simob (II) oksid ishtirokida suvda eritib olinadi.Gipobromit kislota gipobromitlari termik beqaror bo’lgani uchun qizdirilganda disproportsiyalanadi: 3KBrO → 2 KBr +KBrO 3 Bromat kislota bariy bromatga suyiltirilgan sulfat kislota ta’sir ettirib olinadi: Ba(BrO 3 ) 2 + H 2 SO 4 → BaSO 4 +2HBrO 3 Bundan tashqari bromli suvga xlor ta’sir ettirib ham bromat kislota olish mumkin. Br 2 + 6H 2 O + 5Cl 2 → 2HBrO 3 + 10HCl Bromatlar bromitlarni termik parchalab yoki xloratlarga bromidlar ta’sir ettirib olinadi: KClO 3 + KBr → KBrO 3 + KCl

Texnikada bromatlar KBr va NaBr eritmalarini elektroliz qilib olinadi. Iodning J 2 O va J 2 O 5 tarkibli kislorodli birikmalari ma’lum. J 2 O 5 oq rangli kristall modda bo’lib suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi: J 2 O 5 + H 2 O → 2HJO 3 J 2 O 5 - kuchli oksidlovchi bo’lgani uchun H 2 S, HCl va CO lar bilan reaksiyaga kirishadi: 5H 2 S + J 2 O 5 →J 2 + 5S + 5H 2 O 5CO + J 2 O 5 →J 2 +5CO 2 Iodning gipoiodit HJO, iodat HJO 3 va periodat HJO 4 tarkibli kislorodli kislotalari bor. Agar iodga ishqor ta’sir ettirilsa, avval gipoioditlar, so’ng ular iodatlarga va iodidlarga parchalanadi: J 2 + 2KOH→ KJ +KJO + H 2 O 3KJO → 2KJ +KJO 3 Iodat kislotani iodga nitrat kislota yoki xlorli suv ta’sir ettirib hosil qilinadi: 3J 2 + 10HNO 3 → 6HJO 3 + 10NO + 2H 2 O J 2 +5Cl 2 + 6H 2 O→ 2HJO 3 +10HCl Galogenlar bir birlari bilan birikib, asosan birlamchi va uchlamchi birikmalar hosil qiladi. Bulardan BrCl, JCl, JCl 3 , JBr lardan boshqa barcha birikmalar ftor galogenlardir. Xlor birikmalarining qishloq ho’jaligidagi ahamiyati . Galogenlar muhim biokimyoviy ahamiyatga ega. Xloridlar va xloratlar qishloq ho’jaligida keng ko’lamda ishlatilmoqda. O’zida xlor saqlovchi o’g’itlarga NH 4 Cl, KCl, KCl · NaCl, KCl · MgCl 2 · 2H 2 O -lar kiradi va bu o’g’itlar tuproqning sho’rlanishini oshirmaydi. Xloratlar NaClO 3 , Mg(ClO 3 ) 2 , Ca(ClO 3 ) 2 - lar gerbitsid va defoliant modda sifatida ishlatiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

Похожие

Vodorod. Olinishi va xosslari. Galogenlar va ularning birikmalari

Fosfor va uning birikmalari. Mishyak, surma, vismut birikmalari

I-guruh d-elеmеntlаri

Birinchi guruh kationlari analizining nazariy asoslari

Kompleks birikmalar hosil bo’lishiga va cho’ktirishga asoslangan usullar