logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Химия
  4. Elementlar kimyosi

Elementlar kimyosi

Загружено в:

14.01.2024

Скачано:

0

Размер:

219 KB
Скачать
Elementlar kimyosi Reja: 1. Metallarning tabiatda uchrashi 2. Metallarning olinish usullari 3. Metallarning fizik xossalari 4. Metallarning kimyoviy xossalari 5. Metallarning korroziyasi va undan himoyalanish 6. Metallarning ishlatilishi Yaqin vaqtlargacha 114 ta element (shulardan 90 tasi tabiatda uchrasa, qolgani sun’iy yoʻl billan topilgan) fanga ma’lum boʻlgan boʻlsa, bugungi kelib yana toʻrt element kashf etildi. 1995 yil IYuPAK Xalqaro tashkiloti tomonidan 104 dan 109-tartib raqamigacha boʻlgan kimyoviy elementlarga tegishli belgi berilgan va nomlangan. Hozirgi kunda quyidagi toʻrtta yangi element ochildi va davriy jadvalga kiritildi. Yangi ochilgan elementlar Qizig ʻ i shundaki , kichik massaga ega elementlar tabiatda keng tarqalgan : koinotda vodorod H va geliy He , tirik organizmlarda - vodorod H , kislorod O , azot N va uglerod C , yer po ʻ stlog ʻ ida esa - kislorod O , kremniy Si , alyuminiy Al va temir Fe . Elementlarni va ularning xossalarini oʻrganish ularning D.I. Mendeleev davriy jadvalida joylashgan oʻrnini aniqlashdan boshlanadi. Ma’lumki, davriy jadvalda joylashgan oʻrni va elektron konfiguratsiyasidagi oxirgi energetik pogʻnadagi elektronga koʻra ularni s, p, d va f elementlarga ajratamiz. Elementlarning bunday sinflanishi ular haqidagi bilimlarni oʻzlashtirishni sistemalashtiradi va yengillashtiradi. s elementlar tashqi pogʻonadagi s - pogʻonachasi to`lib boruvchi elementlardir. Ularga IA va IIA guruhi va H hamda He kiradi. p elementlar tashqi pogonadagi p - pogonachasi to`lib boruvchi elementlardir. Ularga IIIA - VIIIA guruhlarining barcha elementlari, ya’ni, 1 va 7-davrlardan tashqari hamma davrlarning oxirgi 6 ta elementlari kiradi. d elementlar tashqaridan bitta oldingi pog onaning d - pog onachasi toʻlib boruvchi va oxirgi pog onasida 1 yoki 2 ta elektron (Pd da bu son nolga teng) bo`lgan elementlardir. Ularga I B - VIII B guruhlardagi, ya’ni, qo`shimcha qatori bolgan, katta davrlarda s va p- elementlar oraliqda joylashgan elementlar kiradi. Shuning uchun ularni (oraliq) o`tuvchi elementlar deyiladi. f - elementlar tashqaridan ikkita oldingi (tashqaridan uchinchi) pog`onaning f pogonachasi to`lib boruvchi elementlardir. Ularning tashqi pog`onasida 2 ta elektron qoladi. Bu elementlar lantanoidlar va aktinoidlardir. Elementlar metallar va metallmaslarga boʻlinadi. Metallarning 12 tasi s elementlar, 10 tasi p - элементлар , 28 tasi f qolganlari d - elementladir. Texnikada metallar ikki guruhga ajratiladi. Qora metallar- temir (marganets va xrom qo`shimcha sifatida) va uning qotishmalari (po`lat va cho`yan). Rangli metallar - boshqa barcha metallar va ularning qotishmalari. Metallar mexanik xossalariga ko`ra quyidagicha sinflanadi : 1) Yengil metallar - Li, Na, K, Rb, Al, Mg, Ti , Cs, Be, Ca 2) Og ir metallar - Cu, Pb , Ni, Zn, Sn , Sb , Hg Ag 3) Nodir metallar - Au, Ag, Pt, Pd, Ir, Ru, Os 4) Таrqoq metallar - Ga, In, Tl, Ge, Re 5) Noyob metallar - Co, Cd, Mo, W, Sb, Hg, Bi 6) Siyrak yer metallar - La va lantanoidlar 7) Radioaktiv metallar - Ra, Po, Ac, U, Pu, At va aktinoidlar Yuqorida keltirilgan elementlarning har bir sinfi oʻziga xos xususiyatlari, tabiatda uchrashi, xalq xoʻjaligi va tibbiyotdagi ahamiyati bilan oʻz oʻrniga ega. Davriy jadvalda 35 ta d- element bor, ularning barchasi metallardir. Toʻrtinchi, beshinchi va oltinchi davrlarda 10 tadan d-element boʻlib, ular qo`shimcha qatorlarni hosil qiladi. Tugallanmagan yettinchi davrda yettita element: aktiniy, kurchatoviy, nilsboriy joylashgan. d-elementlar quyidagicha sinflab oʻrganiladi: 1. I guruh d-elеmеntlаri 2. II guruh d-elеmеntlаri 3. III guruh d-elеmеntlаri 4. IV guruh d-elеmеntlаri 5. V guruh d-elеmеntlаri 6. VI guruh d-elementlari 7. VII guruh d-elеmеntlаri 8. VIII B guruh d - el е m е ntl а ri ( t е mir о il а si ) 9. VIII guruh d - el е m е ntl а ri ( pl а tin а о il а si ) Metallarning tabiatda uchrashi Metallarning asosiy qismi yer poʻstlogʻida uchraydi. Deyarli barcha metallar birikma holatida uchraydi, ayrim metallar tabiatda erkin “yombi” holatda uchraydi. Masalan: nodir metallar - oltin, platina, kumush, mis, qalay, simob va h.k. Metallar sanoatda toza (sof) holatda tabiiy birikmalardan ajratib olinadi. Metallarning sanoatda olinishi uchun yaroqli tabiiy xomashyosi “ruda” deyiladi. Rasmda qoʻrgʻoshinli qizil ruda - PbCrO 4 keltirilgan. U xrom manbayidir. Rudalar toza boʻlmaydi, ularga qoʻshimcha jinslar - qum, loy, ohaktosh va boshqalar aralashgan boʻladi. Har qanday ruda ishlatilishidan oldin begona jinslardan tozalanadi, ya’ni boyitiladi. Rudalarning boyitilgan shakli “konsentrat” deyiladi. Ruda tarkibida metallar oksid, sulfid, karbonat, sulfat, fosfat va h.k. koʻrinishlarda uchraydi. Masalan: qizil temirtosh - Fe 2 O 3 , qoʻngʻir temirtosh - Fe 2 O 3 -3H 2 O, magnitli temirtosh - Fe 3 O 4 , temir kolchedani - FeS, pirit - FeS 2 , alyuminiy rudasi (boksit) - Al 2 O 3 -2H 2 O, marganets rudasi (pirolyuzit) - MnO 2 , qalay rudasi - SnO 2 , vismut oxrasi - Bi 2 O 3 , mis kolchedani - Cu 2 S-Fe 2 S 3 , mis yaltirogʻi - Cu 2 S, kinovar - HgS, qoʻrgʻoshin yaltirogʻi - PbS, rux aldamasi -ZnS, karnallit - KCl-MgCl 2 -6H 2 O, silvinit - KCl-NaCl, toshtuz - NaCl, kainit - MgSO 4 - KCl-3H 2 O, gips - CaSO 4 -2H 2 O, galmey - ZnCO 3 va h.k. Metallarning olinish usullari Rudadan metallarni toza holatda ajratib olishga metallarning olinishi deyiladi. Metallar rudadan turli usullarda ajratib olinadi. Bu usullar qaytarilish, termik parchalanish, almashinish, elektroliz jarayonlariga asoslangan. Sanoatda metallarning olinish usullarini oʻrganadigan sohaga metallurgiya deyiladi. Metallar quyidagi usullarda ajratib olinadi. 1) Pirometallurgiya - metallarni oksid koʻrinishigacha kuydirib, qaytaruvchilar yordamida olish usullari. a) Karbotermiya usuli – metallarni oksididan uglerod, is gazi yordamida qaytarish. SnO 2 + C = Sn + 2CO ZnO + CO = Zn + CO 2 b) Vodorodotermiya usuli - metallarni oksididan vodorod yordamida qaytarish. MoO 3 + 3H 2 = Mo + 3H 2 O v) Metallotermiya - metallarni oksididan boshqa metallar (Si, Mg, Al, Na, Fe) yordamida qaytarish. Alyuminotermiya 3Mn 3 O 4 + 8Al = 9Mn + 4Al 2 O 3 + Q g) Termometriya - moddalarni parchalab toza metallar (Zr, Ni, Ge, Cr, Ti, V, Nb, Ta metallar olinadi) olish. ZrI 4 = Zr + 2I 2 Ni(CO) 4 = Ni + 4CO 2GeI 2 = GeI 4 + Ge2) Gidrometallurgiya - metall rudalari kislotalar yordamida eritmaga oʻtkaziladi va eritma tarkibidan qaytaruvchilar yordamida ajratib olinadi. Cu 2 S + 2O 2 = 2CuO + SO 2 CuO + H2SO4 = CuSO 4 + H2O CuSO4 + Fe = Cu + FeSO 4 2K[Au(CN) 2 ] + Zn = K 2 [Zn(CN) 4 ] + 2Au 3) Elektrometallurgiya - metallarni ularning birikmalarini suvdagi eritmalaridan yoki suyuqlanmalaridan elektroliz yordamida ajratib olish. Xususan, faol yengil metallarni: Na, K, Ca, Mg, Al kabilarni ularning xloridlari, oksidlari va gidroksidlaridan elektroliz yordamida ajratib olinadi. 2NaCl ↔ 2Na + Cl 2 ↑ Yuqoridagilardan koʻrinib turibdiki, barcha usullar asosida oksidlanish- qaytarilish reaksiyalari yotadi. Metallarning fizik xossalari Simobdan tashqari barcha metallar oʻziga xos yaltiroq qattiq moddalardir. Metallarning fizik xossalariga ularning optik, termik, mexanik, elektr va boshqa xossalari kiradi. Metallarning optik xossasi - yaltiroqligi va shaffof emasligi. Metallar yaxlit holda yaltiroq, kukun holda yaltiroq emas (alyuminiydan tashqari). Kumush, palladiy indiy eng koʻp yaltiroq, shuning uchun kumush va palladiy koʻzgu ishlab chiqarishda ishlatiladi. Koʻpgina metallarning rangi oq rang bilan toʻq kulrang orasida boʻladi. Oltin va seziy sariq, vismut qizgʻish, mistoʻq pushti rangda boʻladi. Metallar alangaga tutilsa olov rangini oʻzgartiradi. Masalan: natriy - sariq, kaliy - binafsha, stronsiy - qizil, kalsiy - qovoq rangga boʻyaydi. Metallarning elektr oʻtkazuvchanligi - metallar orqali elektr toki oʻtganda hech qanday kimyoviy oʻzgarish sodir boʻlmaydi. Metallarning elektr oʻtkazuvchanligi temperatura pasayishi bilan ortadi va “nol” gradusda (t0C = 00C) metall oʻta oʻtkazuvchan boʻlib qoladi. Metallarning elektr oʻtkazuvchanlik xususiyati turlicha bo‘ladi. Ag Cu Au Cr Al Mg Na Ir W Be Li Fe Hg Bi qatorda metallarning elektr oʻtkazuvchanligi kamayib boradi. Metallar suyuqlanish temperaturasiga ko‘ra, 1) Oson suyuqlanuvchan (Cs, Hg, Rb, Tl) T suyuq l = 8000C dan past va 2) Qiyin suyuqlanuvchan (W, Os, Pt, Cr) T suyuq l = 8000C dan yuqori gruppalarga boʻlinadi. Metallar kristall tuzilishiga koʻra: 1) Yoqlari markazlashgan kub panjarali: Pb, Pd, Pt, Rh, Al, Ag, Au, Ca, Cu, Co, Ge, Ir, Ni 2) Hajmiy markazlashgan kub panjarali: Ba, Cr, Cs, Fe, K, Li, Mo, Rb, Ta, W, V 3) Geksagonal panjara: Be, Cd, Ge, Co, Hg, Mg, Os, Ru, Ti, Zr sinflarga boʻlamiz. Metallarning magnit xossalari: Diamagnit - magnit maydonidan itariladigan metallar Ag, Cu, Au, Zn, Cd, Hg, Zr Paramagnit - magnit maydoniga tortiladigan metallar - Sc, Y, La, Ti, V, Nb, Ta, Cr, Mo, W, Mn, Re, Ru, Rh, Pd, Os, Ir, Pt Ferromagnit - magnitga kuchli sezgir metallar - Fe, Co, Ni Metallarning kimyoviy xossalari Metallarning deyarli barcha kimyoviy xossalari ularning aktivlik qatori (Beketovning metallarni aktivlik qatori) bilan bogʻliq. Metallarni reaksion qobiliyatiga koʻra: • Oddiy sharoitda suv bilan ham kislotalar ( HNO 3 dan tashqari ) bilan ham reaksiyaga kirishib vodorodni siqib chiqaradigan metallar - Li , Na , K , Ba , Ca , Mg ( ishqoriy va ishqoriy - yer metallari ( Be dan tashqari ). • Oddiy sharoitda suv bilan reaksiyaga kirishmaydi va kislotalar ( HNO 3 dan tashqari ) bilan reaksiyaga kirishib vodorodni siqib chiqaradigan metallar - Fe , Co , Cr , Mn , Ni , Zn , Be , W , V , Mo , Ti va h . k . • Oddiy sharoitda suv bilan reaksiyaga kirishmaydi va kislotalar bilan reaksiyaga kirishib vodorodni siqib chiqara olmaydigan metallar - Bi , Cu , Hg , Ag , Os , Ir . • Oddiy sharoitda suv bilan ham kislotalar bilan ham reaksiyaga kirishmaydigan metallar - Pt va Au. • Asoslar bilan reaksiyaga kirishadigan metallar - Al, Be, Zn, Sn, Pb Metallarning korroziyasi va undan himoyalanish Koʻpgina metallar havo, suv, kislotalar, asoslar va tuzlarning eritmalari ta’sirida yemiriladi. Bu hodisaga korroziya deyiladi. Corrodere - lotincha yemirish soʻzidan olingan. Korroziya kimyoviy hodisa boʻlib, ikki xil boʻladi. 1) Kimyoviy korroziya - neytral muhitda gaz va suyuq moddalar ta’sirida yemirilish 2) Elektrokimyoviy korroziya - elektrolitlar yoki metallarni bir-biri ta’sirida yemirilishi. Metallarni korroziyadan saqlash usullari: • Metall sirtini boshqa metall bilan qoplash - metall aktivlik qatorida oʻzidan chapdagi metall bilan qoplansa himoyalanadi. Masalan: temir rux bilan qoplansa anod qoplam, temir qalay bilan qoplansa katod qoplam deyiladi. • Metallni metall boʻlmagan boshqa moddalar bilan qoplash. Masalan: lok, boʻyoq, rezina, emal, vazelin, solidol va h.k. • Metallarga turli qoʻshimchalar kiritish. Masalan: poʻlatga 0,2 - 0,5 % mis qoʻshilsa mustahkamligi 1,5 - 2 marta ortadi, 12% xrom boʻlgan poʻlat zanglamaydigan poʻlat deyiladi, tarkibida 18 % xrom va 8 % nikel boʻlgan poʻlat hech qachon zanglamaydi. • Metall sirtini kimyoviy birikmalar bilan qoplash. Metallarni sirtini kimyoviy usulda oksid, fosfat, xromat pardalar bilan qoplash. Metallarning ishlatilishi Metallar texnikada toza holda juda kam ishlatiladi. Ular asosan aralashma holida ishlatiladi. Ikki va undan ortiq metallar aralashmalari qotishma deyiladi. Jez (Latun) - mis va rux qotishmasi, bronza - mis va berilliy qotishmasi, poʻlat va choʻyan - temir qotishmalari. Galvanik element - kimyoviy energiyani elektr energiyasiga aylantirib beruvchi element (akkumlyatorlar, batareykalar). Fotoelement - yorugʻlik energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beruvchi element (indiy, germaniy, kremniy) va shu kabi ko‘plab yo‘nalishlarda qo‘llaniladi. Adabiyotlar: 1. С.С. Касимова. Периодическая система и биологическая роль элементов. – Ташкент: Медицина, 1985. – 176 с. 2. N.T. A. Alimxodjayeva, Ikramova Z.A, va boshqalar. «Tibbiy kimyo» Toshkent, «Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi» 2017-y – 398 bet. 3. Х.Х.Хакимов, А.З. Татарская. Периодическая система и биологическая роль элементов. – Ташкент: Медицина, 1985. – 186 с. 4. Oлимхўжаева Н.Т. “Биоанорганик ва физколлоид кимё.” «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» нашриёти, Тошкент, 2005. 5. C . C . O лейнин, Г.Н. Фадеев. Неорганическая химия. Moсква, «Высшая школа» 1979 г. 385 с. 6. “ Umumiy va anorganik kimyo ” fanidan Amaliy mashg ʻ ulotlari bo ʻ yicha uslubiy qo ʻ llanma . Т oshkent -2018 y , 180 b .

Похожие

S- elementlar
Suv kimyosi
Mеtallar kimyosi
Nomеtall elеmеntlar kimyosi
Yopishqoq moddalar kimyosi