Boshlang‘ich kimyoviy tushunchalarni o‘qitish metodikasi - Химия - Рефераты

Boshlang‘ich kimyoviy tushunchalarni o‘qitish metodikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86 KB

Boshlang‘ich kimyoviy tushunchalarni o‘qitish metodikasi Reja: 1. Kimyoviy tushunchalarni o‘qitish metodikasi. 2. Boshlang‘ich kimyoviy tushunchalarni o‘qitish metodikasi. 3. 8-sinf kimyo kursida asosiy kimyoviy tushunchalarni shakllantirish: modda, kimyoviy element, kimyoviy reaksiya. 4. Anorganik moddalarning asosiy sinflarni o‘qitish metodikasi.

1. Kimyo fanining maqsad va vazifalari. Dastlabki kimyoviy tushunchalarni shakllantirishning nazariy asoslari. Modda Mavzuni o‘tishdan ko‘zda tutilgan maqsad: moddalarni bir tomondan jismlarga, ikkinchi tomondan aralashmalarga qarama-qarshi qo‘yish yo‘li bilan o‘quvchilarning moddalar xaqidagi tasavvurlarini bir muncha aniqlashtirish va moddalarni ularning xossalarini birma-bir qayd qilish orqali tavsiflash haqida dastlabki tushuncha berish. O‘quvchilar moddalarni turmushda ham, kimyoga yaqin kurslarni o‘rganishda ham doimo uchratganlar. Bu mavzu materialining yana bir xususiyatn bor: unda belgilangan tushunchalar keyinchalik, dastlabki darslardan boshlaboq hamma vaqt aniqlashtirib va chuqurlashtirib boraveradi, o‘quvchilar tasavvurida dastlabki paytlarda hosil bo‘lgan tushunmovchilik borgan sari o‘z-o‘zidan ravshan bo‘la boradi. Shunday qilib, biz asosiy e’tiborni «modda» (ammo «umuman modda»ga emas) tushunchasiga qaratamiz. Bu mavzuni rivojlantira borib, o‘quvchilarni: «Modda nima?» degan tushunchani ta’riflashga olib kelish mumkinmi va zarurmi? Ta’rif eng xususiy tushunchani eng umumiy tushunchaga bo‘ysundirishdan iboratdir. Fanda modda materiyaning alohida turi sifatida ta’riflanadi. Biroq VII sinf o‘kuvchilari aqliy bilim darajasida eng umumiy bo‘lgan tushuncha yo‘qki, moddalar haqidagi tushunchani unga bo‘ysundirish mumkin bo‘lsin, modda tushunchasi ular uchun birlamchi, ta’riflashga prinsip jihatidan noqulay tushunchadir. Ilgari darsliklarda tavsiya etilgan «ta’rif»larni eslar ekanmiz, bunga osongina ishonch hosil qilish mumkin. Ularning har biriga bo‘laklarga ajratilgan mexanizm, masalan, soat qismlari ham, atomlar ham, elektronlar ham va qurilish materiallarining barcha rasmiy nomenklaturasi ( masalan, taxta, cherepitsa, parket) ham to‘g‘ri kelaveradi. Modda «material» sifatida ta’riflanganda, bu ta’rif o‘kuvchilarning turmush tajribalari bilan chunonan uyg‘unlashib ketadiki, (masalan, «Kiyim nimadan tayyorlanadi? To‘qimachilik materiallaridan» kabi) ular viskoza va kolenkorni ( qalin surp) ham bemalol moddalar deb aytaveradilar, xolbuki modda bu yerda ayni bir narsa sellyulozadir. Boshqa jihatdan olganda, moddaning «material» sifatidagi ta’rifiga ko‘ra bila turib gazsimon moddalarni moddalar qatoridan chiqarib qo‘yadi. Logikada bunday hollar ro‘y berganda qo‘llaniladigan usullardan biri ta’rifni ro‘yxat bilan almashtirish hisoblanadi. «Suv, temir, kislorod bu moddalardir». Bundan keyingi vazifa «modda» tushunchasini shunga yaqin tushunchalar — «jism» va «aralashmalar»dan ajratishdan iborat bo‘lib qoladi.

Mazkur mavzu materialining yuqorida qayd qilingan o‘ziga xos xususiyatlari shundayki: 1) unga ko‘p vaqt sarf qilish, biror bilimni qanday bo‘lmasin bir tarzda «puxtalash»ga hojat yo‘q; 2) bu mavzuga bag‘ishlangan dars shakli jonli suhbat bo‘lishi kerakligi mavzu mazmunidan o‘z-o‘zidan kelib chiqadi. Suhbat variantini keltiramiz. Moddalarni jismlarga taqqoslab o‘rganish o‘quvchilarga fizika kursidan ma’lum; bu usulni qayta tiklash kerak, xolos. Shu maqsadda ularga quyidagicha mustaqil ish topshirish mumkin: keltirilgan ro‘yxatdan moddalarning nomini va jismlarning nomini alohida-alohida ajratib yozib oling. Bu vazifa «kimyoviy diktant» shaklida yoki darslik bo‘yicha qilinadigan, mashq tarzida berilishi mumkin yoki o‘qituvchi bilan o‘quvchilar o‘rtasidagi dialogni bir qismi bir xil va qolgan qismi o‘quvchilar biladigan har xil materiallardan tayyorlangan buyumlar qolgan ma’ruzalarini namoyish qilish bilan boshlanishi ham mumkin. Biz bularni turlicha guruhlarga ajratish bilan o‘quvchilar e’tiborini ularning nimaga ishlatilishi, shakli, katta-kichikligi va fizik jism sifatidagi boshqa belgilaridan uzoqlashtirib, asosan, diqqatni shu buyumlar qanday materiallardan tayyorlanganligiga jalb qilgan bo‘lamiz va ularning nomini: temir, mis, shisha... deb ataymiz ( nomlar doskaga yozib beriladi, o‘quvchilar esa daftarga ko‘chirib yozadilar). Bundan keyin o‘qituvchining yetakchi savollari yordamida moddalar ro‘yxati to‘ldiriladi, masalan, biz chanqoqni qanday modda bilan qondiramiz, qanday modda bilan choyimizni shirin qilamiz; tirik organizm qanday moddalardan tarkib topgan (yog‘lar, oksidlar va hokazo); kuzatib turingchi, men nima qilyapman ( uchi cho‘g‘langan cho‘p kislorodli idishga tushiriladi); bankada qanday modda bor? Mana bunisidachi (uchi cho‘g‘langan cho‘p karbonat angidridli idishga tushiriladi)? Endi o‘zlariga ma’lum bo‘lgan moddalarning nomini yozib, ro‘yxatni davom ettirish o‘quvchilarning o‘zlariga tavsiya qilinadi. Bunda o‘quvchilar hamma vaqt moddalar bilan bir qatorda aralashmalar nomini ham yozib qo‘yishlari turgan gap: Shuning uchun o‘qituvchi doskani oldindan uch qismga bo‘lib qo‘ygani ma’qul. Bulardan ikkitasining tepasiga jism, modda degan sarlavha yozib qo‘yadi, uchinchisining tepasiga esa, doskada birinchi yozuv paydo bo‘lgan zahoti savol alomatini qo‘yadi bu qismiga o‘quvchilar aytgan aralashmalar, masalan, sut, kerosin, havo, granit nomlari yozib qo‘yiladi. O‘qituvchi o‘quvchilardan mazkur moddalarning o‘lchanishi mumkin bo‘lgan yana qanday xossalarini bilishlarini so‘raydi, bu xossalar ham jadvalga yozib qo‘yiladi. Bu jadvaldan bundan keyin moddalarni tavsiflashga doir mashqlarni bajarganda reja sifatida foydalaniladi. O‘rganiladigan obyekt sifatida o‘quvchilarga ma’lum bo‘lgan biror moddani, masalan, suvni (ruyxatga fizikaviy konstantalarni ham kiritish maqsadida), osh tuzini olish kerak. Minerallar ma’ruzasidan tuzning yirik kristallarini olib ko‘rsatish ma’qul. Bunday

kristallar bo‘lmagan taqdirda mayda kristall tuz solingan bankani stol ustiga qo‘yib, yirik kristallar rangsiz bo‘lishini eslatish zarur. Shuningdek, darslikda berilgani kabi, shu darsning o‘zida yoki uy vazifasi sifatida qandni tavsiflashni mashq qildirish kerak, chunki bundan keyingi mavzularda qandning o‘quvchilar uchun yangi tomonlari qayta-qayta tekshiriladi. Moddalarning xossalarini tavsiflash ularning xossalarini bilish nima uchun zarur degan masalani ham bir yo‘la oydinlashtirishga imkon beradi. Bunday mashqlar kimyo materiali asosida kuzatish, kuzatilgan narsalarni taqqoslash, ulardagi o‘xshashlik va farqni topish malakasini rivojlantirishga birinchi hissa bo‘lib qo‘shiladi, taqqoslash esa narsalarni induksiya orqali bilib olishning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Bunday mashqlar narsalardagi eng muhim xossalarni ajrata bilish va o‘rganilishi jihatidan u qadar ahamiyatli bo‘lmagan xossalardan diqqatni chetga tortish ( abstraktlash) malakasini hosil qiladi. O‘quvchilarning namoyish qilinayotgan moddalar haqidagi fikrlarini tahlil qilish orqali ularning e’tiborini moddalarning xossalari haqidagi tushunchaga tortiladi. Logikada mulohaza deb, masalan, mana bunday fikrga aytiladi: «Temir shaffof bo‘lmagan qattiq modda» va hokazo. Mulohaza qat’iy va shartli bo‘lishi mumkin. Suv atmosfera bosimida 100°S da qaynaydi» degan mulohaza qat’iy mulohazadir, chunki suv mazkur sharoitda boshqa temperaturada qaynashi mumkin emas. «Shisha tiniq va rangsiz» degan fikr esa qat’iy mulohaza emas: shisha yirik bo‘laklar holatidagina tiniq % va rangsiz, ammo maydalangan holatda, oq rangli bo‘lib qoladi. Mis (P)-oksid vodorod bilan qaytarilganda hosil bo‘ladigan xira ko‘ng‘ir kukun haqiqatdan ham mis ekanligiga o‘quvchilarni qanday ishontirish mumkin? Bu yerda metallga jilo beruvchi metallik yaltiroqligi qani? (Metallning yaltiroqligini yuzaga chiqarish uchun bu tajribani ko‘rsatish paytida mis kukunlarini tirnoq bilan ezish kifoya!) Keyinchalik o‘quvchilar darslikdagi yana bir shunday ziddiyatni uchratadilar. Ularda uyda bajariladigan tajribada chaqmoq qand yonmasligiga (papiros kulidan iborat katalizator ishlatilmaganda) ishonch hosil qiladilar. Don yonadi-yu, lekin portlamaydi. Holbuki, tegirmonlarda unning, qand zavodlarida qand talqonining portlash hodisalari ham bo‘lgan. Binobarin, moddalarning ba’zi xossalari ularning maydalanganlik darajasiga bog‘liq ekanligini o‘qitishning dastlabki bosqichidayoq eslatib o‘tish zarur. Bu o‘rinda ayni bir shishani yoki yirik kristall moddani havonchada tuyib ko‘rsatish kifoyalidir. Fizikaviy hodisalardan biri moddaning maydalanishi, moddalarning xossalari va ularni aniqlash haqidagi masalaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri taalluqli bo‘lishi bilan birga, bundan keyingi mavzuda «molekula»

tushunchasini moddaning bo‘linish chegarasi sifatida ta’riflash nuqtai nazarida ham ahamiyatga molikdir. Suhbatdan keyin darslikda bayon qilingan «Moddalarning xossalari» mavzusidagi laboratoriya ishini o‘tkazish kerak. Bu ishdan maqsad moddani tavsiflash malakasini hosil qilishdir. Tajribani o‘tkazish uchun o‘quvchilar stoliga har xil moddalar: temir, mis, oltingugurt, glitserin qo‘yib chiqiladi. Har bir o‘quvchi bitta moddani ta’riflab beradi. Metallarni plastinka shaklida, oltingugurtni yaxlit bo‘lak holida berish, glitserinni probirkaga quyib qo‘yish ma’qulroq. Bundan tashqari, o‘quvchilar tavsif etiladigan modda suvdan og‘ir-yengilligini, suvda erish-erimasligini aniqlash uchun ular oldiga stakanda suv qo‘yish, shuningdek, ularga qattiqlik shkalasini berish, u bo‘lmagan holda shisha plastinka ulashib chiqishi kerak. O‘quvchilar stoliga «Ma’lumotnoma» ham qo‘yib chiqish kerak; ular bundan fizik konstantalarni o‘zlari topib, moddalarning tavsifini yana to‘ldiradilar. Bordi-yu, ba’zi o‘quvchilar ishni oldinroq bajarib qo‘ysalar, ularga yana bir moddani, chunonchi alyuminiy, qo‘rg‘oshin kabi moddalarni berib, uning xossalarini tavsiflashni buyurish mumkin. Ishning qanchalik to‘g‘ri bajarilganligini ana shu darsning o‘zida ayrim o‘quvchilarning daftarga yozganlarni o‘qitib ko‘rish yo‘li bilan tekshirish zarur. Toza moddalar va aralashmalar Mavzuning vazifasi: moddaning molekulyar tuzilishi haqidagi tasavvur asosida toza modda va aralashmalar haqida tushuncha berish. Har qanday bilish hodisalarni kuzatishdan boshlanadi. Hodisalar — shu terminning ma’nosidak ko‘rinib turibdiki bevosita yoki bilvosita kuzatilishi mumkin, ammo ular narsalar mohiyatini ochib bermaydi: narsalarning mohiyati tafakkur bilan ochiladi. «Inson fikri hodisadan mohiyatga tomon, aytaylik, birinchi tartibdagi mohiyatdan ikkilamchi tartibdagi mohiyatga va hokazolarga tomon cheksiz chuqurlashib boraveradi». Kimyoda hodisadan mohiyatga o‘tish moddaning tuzilish nazariyasining rivojlanishi bilan bog‘liqdir. Moddalarda va ularning o‘zgarishlaridagi birinchi xil mohiyatni ochishning kaliti bo‘lib kimyoviy atomistika, ikkinchi xil mohiyatni ochishning kaliti bo‘lib esa kimyoviy elektronika xizmat qiladi. Kimyoviy atomistika — boshqacha kilib aytganda atom-molekulyar ta’limotdir. O‘quvchilar «atom» va «molekula» tushunchalarini chalkashtirib yubormasliklari uchun bu tushunchalar har xil muddatda alohida-alohida o‘rganilishi shart. Dastavval modda tushunchasidan kelib chiquvchi «molekula» tushunchasi o‘rganiladi.

«Molekula» tushunchasining hozirgi zamon tasavvurlariga bir oz bo‘lsada, yaqinroq keladigan ta’rifini faqat antik muammodan keltirib chiqarish mumkin: moddaning bo‘linish chegarasi bormi yoki yo‘qmi? Ha, bor: bu molekula. Har bir moddaning molekulasi shu moddaning eng mayda zarrachasidir. Bunday ta’rif mantiqiy jihatdan qat’iy bo‘lib, eng yaqin jinsni («shu moddaning zarrachasini») va birdan- bir zarur hamda yetarli bo‘lgan xususiy belgini («eng mayda»ni) ko‘rsatadi. Ammo «mustaqil mavjud bo‘la oladigan» kabi «mukammallashgan» ta’rif esa mantiqiy jihatdan hojati yo‘q ta’rif bo‘lib, buning ustiga u bizni soxta tushunchaga olib keladi va ta’rifni bekordan bekorga cho‘zib, uni ortiqcha iboralar bilan kengaytirib yuboradi. Darhaqiqat, osh tuzi kristalli molekulalardan iborat bo‘lmasada ( yuqorida aytib o‘tilganidek), natriy xlorid molekulasi osh tuzi bug‘larida mavjuddir. Bertole tuzi molekulalari hech qanday sharoitda ham «mustaqil» mavjud bo‘la olmaydi, demak bu tuzning molekulalari haqida so‘z yuritishning o‘zi ham to‘g‘ri bo‘lmaydi. Ba’zan ta’riflarga qo‘shimcha qilinganidek, molekula «mazkur moddaning xossalarini o‘zida saqlab qoladigan zarrachasidir» degan fikr ham noto‘g‘ri. Shuni nazarda tutish kerakki, darslikning shu paragrafida va keyingi misollarda hodisalar molekulyar nazariya nuqtai nazaridan talqin qilinganda molekulalar protsessida ishtirok etuvchi haqiqatda mavjud zarrachalar sifatida gavdalanadi, Shunga zrishmoq kerakki, shu darsdan boshlab «molekula» terminini o‘quvchilar tez-tez ishlatadigan va shunga o‘xshash hollarda hamda keyinchalkk, masalan, filtrlash va bug‘latishni tushuntirishda «molekula» terminidan foydalanadigan bo‘lsinlar. Shuning uchun mazkur mavzu bo‘yicha o‘tkaziladigan so‘rash darslariga bir qator fizikaviy protsesslarning molekulyar nazariya nuqtai nazaridan tahlili kiritilishi kerakki, bu «molekula» tushunchasini ana shunday hodisalar bilan oldinroq bog‘lashga imkon beradi. Fizikada molekulyar ta’limot ko‘rib chiqilganligini hisobga olib bu mavzuni mustaqil ishlab chiqish uchun topshirish mumkin. O‘quvchilar darslik paragrafi oxiridagi savollarga og‘zaki javob tayyorlashlari lozim. Ta’limning kimyoviy talaffuzini alohida qayd qilmoq kerak: 1) har xil moddalarning molekulalari har xil turda bo‘ladi («tur» tushunchasi o‘quvchilarga zoologiya kursidan ma’lum); 2) har bir moddaning molekulalari bir xil bo‘ladi, moddaning tarkibi doimiy bo‘lishiga sabab ana shudir. O‘qituvchi molekulalar haqidagi ta’limotni qaytadan bayon qilmoqchi bo‘lsa, joylardan: « Biz buni o‘rganib olganmiz» degan gaplarni eshitishi mumkin. O‘quvchilarga o‘zlari o‘qib chiqqan darslik matnidagi misollardan tashqari, fizikaviy hodisalarni molekulyar nazariya nuqtai nazaridan biz tavsiya etgan tartibda izohlab berishga

misollar keltirish taklif kilinsa, ulardan, masalan, mana bunday mazmundagi ishonchli va asosli javoblar olish mumkin: «Molekulalar mavjuddir, biz modda qanday uchib ketishini payqay olamiz. Bitta molekula uzilsa, uni payqay olmaymiz, ancha ko‘p molekula uzilib chiqadigan bo‘lsa, buni moddaning miqdori kamayishiga qarab bilib olsa bo‘ladi» yoki «tosh suv ta’siridan yuviladi, odam oyog‘i ostida yupqalashib qoladi. Bu shuni tasdiqlaydiki, tosh yaxlit bir narsa bo‘lmay, zarrachalardan tuzilgan, bu zarrachalar undan uzilib chiqib ketaveradi». Shundan keyin o‘qituvchiga mavzuning bunday muhokamasini yakunlashgina qoladi, xolos. O‘rganilayotgan mavzuda o‘quvchilar uchun birdan bir yangi narsa modda tarkibining doimiyligi uning olinish usuliga bog‘liq emasligi haqidagi masala hisoblanadi. O‘quvchilarning turmush va o‘quv tajribalari mavzuga yakun yasaydigan bu haqiqatni qo‘llab- quvvatlash u yoqda tursin, balki unga ko‘proq zid bo‘lib chiqadi, bu ziddiyat esa shu haqiqatga yondoshish uchun qulay zamin yaratib beradi. Faraz qilaylik, bizga yer sharining turli joylaridan yomg‘ir suvi namunalari, qutb o‘lkalaridan esa muzni eritish yo‘li bilan olingan suv namunalari yuborilgan bo‘lsin. Shisha idishlar ustiga yozilgan yorliqlar yo‘lda tushib qolgan, deylik. Suvning har bir namunasini nihoyatda diqqat bilan tekshirib, u qayerdan keltirilganligini va qanday olinganini aniqlab bo‘larmikin? Yo‘q bo‘lmas ekan. Turli tabiiy manbalar — daryo, dengiz, buloqlardan olingan suv namunalari nima uchun aynan bir xil emas. Tabiatshunoslikni o‘rganishda o‘quvchilar bu masalani mustaqil hal qilishga tayyorlangan. Mavzuni ana shu taxlitda yakunlab turib, kursning keyingi mavzulariga o‘tish uchun zamin yaratiladi. Har bir modda ayni bir xil molekulalardan, turli moddalar esa har xil tur molekulalardan tuzilganligi haqidagi tasavvur, nima sababdan har xil moddalar har xil xossalarga ega ekanligini tushuntirishga imkon beradi. Ayni bir modda bir xil molekulalardan tuzilgani sababli, shu moddaning turli namunalari ham ayni bir xossalarga ega bo‘ladi. Eng yaxshisi, bu qoidani fizikaviy konstantalari o‘kuvchilarga ma’lum bo‘lgan suv misolida oydinlashtirib berish kerak. Har qanday moddaning ayni bir xil xossalar namoyon qilishi uning tozaligiga bog‘liq. Suvning xossalari (rangi, mazasi, zichligi, qaynash temperaturasi) unga har xil narsalar aralashganda qanday o‘zgarishini ko‘rsatib berish mumkin. Xossalarni to‘g‘ri aniqlash uchun moddalar nihoyatda toza (hech qanday narsa aralashmagan) bo‘lishi shart. Holbuki tabiatda moddalar deyarli hamma vaqt bir-biriga aralashib ketgan holatda bo‘ladi.

Granit bo‘lagini ko‘rib chiqish va u modda yoki aralashma ekanligini aniqlashni tavsiya etish mumkin. Granit tarkibida nimalar bo‘ladi? Uning tarkibiy qismlarini bir- biridan qanday farq qilish mumkin va ular qanday xossalarga ega? Ammo tashqi ko‘rinishiga qarab moddaga boshqa narsalar aralashganini hamma vaqt ham osongina bilib olsa bo‘ladimi? O‘quvchilar bu savolga javob bera oladigan bo‘lishlari uchun, suv bilan erigan modda aralashmasidan iborat eritmalarni ko‘rsatish kerak. O‘quvchilar aksari qattiq moddaning suyuqlik bilan har qanday aralashmasini zritma deb ataydilar. Ularda to‘g‘ri tushuncha hosil bo‘lishi uchun eritma bilan muallaq zarrachali suyuqlikni taqqoslab ko‘rsatish zarur. Buning uchun suvli bitta idishga maydalab tuyilgan bo‘r yoki tuproq solinadi, boshqasiga qand yoki osh tuzi solib, yaxshilab aralashtiriladi va bu ikki aralashma bir-biridan nima bilan farq qilishi o‘quvchilardan so‘raladi. O‘quvchilar eritma tiniq bo‘lib, erigan moddani hatto zng kuchli mikroskop bilan ham ko‘rib bo‘lmasligini, muallaq zarrachali suyuqlik esa loyqa bo‘lib, undagi kattiq modda zarrachalarini oddiy ko‘z bilan ham ko‘rish mumkinligini aytadilar. Muallaq zarrachali suyuqlik bilan eritma orasidagi bu farqning sababi molekulyar nazariya asosida tushuntirilsa ravshan bo‘lib qoladi. Eritma—erituvchi molekulalari bilan erigan modda molekulalarining aralashmasi, muallaq zarrachali suyuqlik esa suv molekulalari bilan moddaning birmuncha yirik zarralari aralashmasidir. Ko‘rib chiqilgan misollar modda bir xil molekulalardan, eritma turli xil molekulalardan tuzilgan, degan xulosa chiqarishga imkon beradi. Kimyoviy formulalar. Molekulyar massa Atom-molekulyar ta’limot va kimyoviy birikmalar tarkibining doimiyligi bizda har qaysi moddaning molekulasi muayyan elementlarning bir xil sondagi atomlaridan tuzilgan bo‘ladi, degan ishonch hosil qiladi. Molekulalarning tarkibini ifodalash uchun kimyoviy belgilardan foydalaniladi. Chunonchi, vodorod molekulasi vodorodning ikki atomidan tuzilgan, shuning uchun uni H- H ko‘rinishida ifodalash mumkin. Ammo ikkita belgi o‘rniga bitta belgi yozish qabul qilingan bo‘lib, uning o‘ng tomoni pastiga 2 raqami yoziladi, bu raqam vodorod molekulasi H 2 dagi atomlar sonini ko‘rsatadi. Bu raqamlar indeks (ko‘rsatkichlar) deyiladi: 2 raqamini kimyoviy belgi oldiga qo‘yib bo‘lmaydi, chunki 2H vodorod molekulasini emas, balki vodorodning ikkita alohida atomini bildiradi. Shundan keyin o‘quvchilarga ma’lum bo‘lgan murakkab moddaning formulasini tuzish, eng yaxshisi, qand misolida tushuntiriladi. Avval o‘quvchilarga qand qanday uchta elementdan tuzilganligini (bu masala ilgari ko‘rib chiqilgan) eslash va ularning kimyoviy

belgilarining nomini aytish (bu ham bir uy vazifasida bor edi) taklif qilinadi. Kimyoviy formulaning mazmuni haqidagi bilim o‘quvchilar ilgari uchratgan moddalar ustida mashq qilish yo‘li bilan puxtalanadi. Bu mashqlarni bajarishda ular oldinroq darslikdan doskaga ko‘chirib yozilgan jadvaldan foydalanadilar (jadvalni ko‘chirib yozishda vodorod, kislorod, uglerodni tushirib qoldirish mumkin). Molekuladagi har bir element atomlarining sonini aytib, kislorod, suv, simob (II)- sulfid, temir (III)-oksidning formulalarini tuzish taklif etiladi. Birikma tarkibida metall bo‘lsa, uning kimyoviy belgisi birinchi o‘rinda yozilishini o‘quvchilarga aytib qo‘yiladi. Har bir shunday masala yechilganda tuzilgan formulalarning ma’nosi ilgari ko‘rib chiqilgan namuna bo‘yicha tushuntirib boriladi. Masalan: «Vodorod— oddiy modda, bir elementdan vodoroddan tuzilgan; vodorod molekulasi vodorodning ikki atomidan tuzilgan; qand — murakkab modda, uch elementdan: uglerod, kislorod va vodoroddan tuzilgan; qand molekulasi 12 atom uglerod, 22 atom vodorod va 11 atom kisloroddan tuzilgan». Bu o‘rinda yordamchi savollar, masalan, modda qaysi gruppaga kiradi (oddiymi yoki murakkabmi), u qanday elementlardan tuzilgan, uning molekulasi to‘g‘risida nimalar deyish mumkin? kabi savollar berib turishga to‘g‘ri keladi. Moddaning kimyoviy formulasidan keltirib chiqariladigan bundan keyingi ma’lumotlar uning formulasidan bevosita kelib chiqmaydi, balki hisoblashni talab qiladi. Bu ma’lumotlardan birinchisi molekulyar massadir. Bu tushuncha oydinlashtirilib, ta’rifi yozdirilgandan keyin o‘quvchilarga formulalari chiqarilgan ba’zi moddalarning, masalan, qandning molekulyar massasini hisoblab topish taklif qilinadi. Xuddi shu o‘rinda molekulyar massaning fizik ma’nosini oydinlashtirish uchun 3- mashqdagi ikkita masaladan birini va 2- mashqdagiga o‘xshash masalani muhokama qilgan ma’qul. Masalan: qandning mana bunday: a) 200 u. b.; b) 500 u. b.; v) 1026 u. b. ga teng miqdorlari bo‘lishi mumkinmi? Darslikning oxiridagi mashqlar o‘quvchilarga uyga vazifa qilib beriladi. Formula asosida moddaning protsent tarkibini hisoblash bilan tanishtirish o‘quvchilar tegishli mavzuga tayyorgarlikka ega bo‘lganlaridan metodik jihatdan qiyinlik qilmaydi. Buni aniq misolda, masalan: Fe 2 O 3 formula bo‘yicha temir (III)-oksidning protsent tarkibini hisoblab toping, kabi misolda tushuntirib bersa bo‘ladi. Temir (III)-oksidning protsent tarkibini hisoblash nima degan so‘z? Bu temir (III)- oksidning og‘irlik jihatdan necha protsenti temirga va necha protsenti kislorodga to‘g‘ri kelishini hisoblab topish demakdir. Biz formulaga asoslanib temir (III)-oksidning miqdoriy tarkibi to‘g‘risida nimalar deyishimiz mumkin? Biz temir (III)-oksid molekulasida necha uglerod birligida temir, necha uglerod birligidagi kislorod bilan birikkanligini aytishimiz mumkin?

Masalani yechish rejasi: a) temir (III)-oksidning molekulyar massasini hisoblash; b) temir miqdori temir (III)-oksid molekulasi massasining necha protsentini tashkil etishini hisoblash; v) kislorod necha protsentni tashkil etishini hisoblash. Yechish. 1. Temir (III)-oksidning molekulyar massasini hisoblash: M Fe 2 O 3 = 56-2+16.3=112 + 48=16 (u. b.). 2. Temir (1P)-oksidda temir necha protsentni, ya’ni 112 u. b. 160 ning necha protsentini tashkil qiladi? 3. Temir (III)-oksidda necha protsent kislorod bor? O‘quvchilarga temir (III)-oksiddagi temirning protsent miqdorini hisoblab topilganidek yo‘l bilan kislorodning protsent miqdorini topishni taklif qilish mumkin. Bu narsa birinchi hisobning to‘g‘riligini tekshirib ko‘rishga imkon beradi. J a v o b i : temir (III)-oksidda 70% temir va 30% kislorod bor. Kimyoviy formulalarni o‘qish, shuningdek, kimyoviy formula nimani bildirishini gapirib berish hamda moddalarning protsent tarkibini hisoblab topish malakasiii hosil qilmoq uchun mashq qilish zarur. Darslikning 15- paragrafida topshiriqlar keltirilgan. Bularni o‘quvchilar qanchalik to‘g‘ri bajara olishini tekshirib ko‘rish uchun mashqlarning bir qismini darsda ishlatish kerak. Endi, darslikda tavsiya etilganidek, modda haqida uning kimyoviy formulasidan keltirib chiqarilishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlarni biror misolda yakunlashga to‘g‘ri keladi. O‘qituvchi paragraf oxiridagi masalalardan bir nechasini {darsda ishlanmaganlarini) tanlab o‘quvchilarga uyda yechish uchun vazifa qilib topshiradi, 1, 2, 5, 6- masalalarni ham uy vazifasiga qo‘shish zarur. Qolgan mashqlardan mavzuga oid topshiriqlarning bajarilishi tekshirib ko‘rilgandan keyin o‘tkaziladigan so‘roq paytida foydalanish yoki ularni yozma ish uchun qoldirish ham mumkin Kimyo o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning umumlashtirilgan bilim va tushunish shakli tushunchalar orqali bo‘ladi. Tushunchalar element, modda, kimyoviy reaksiya, kimyoviy qonuniyatlar bo‘lishi mumkin. Kimyo o‘qitishning asosiy vazifasi kimyoviy qonunlarni va o‘zgarishlarni tushuntirishdir. Birinchi tushunchalar maktabda tajriba orqali o‘rganiladi, keyin esa ularning sifat va miqdoriy o‘zgarishlari o‘rganiladi. Kimyoviy tushunchalarni mukamallashtirish uchun moddalarning sifat o‘zgarishlariga xarakteristika va reaksiyalarga e’tibor berish kerak, bu yerda stexiometrik qonuniyatlarga e’tibor berish nazariy va emperik bo‘ladi. Metodist kimyogarlar quyidagilarni taklif etadilar: atom, elementning davriy jadvaldagi o‘rni, element belgilari va xossalari va hakazo.

Modda haqida tushuncha: moddalar tarkibi, tuzilishi, xossasi, ishlatilishi, tarqalishi, ularni aniqlash, moddalar klassifikasiyasi. Dispers sistema mavzular va holatlar tushunchasi toza modda va aralashmalar, faza holatlar, eruvchanlik va dissotsiatsiya, erituvchilar, qotishmalar, muvozanat kiradi. Kimyoviy reaksiyalar tushunchalari energetika haqida ko‘rsatkichlar, mexanizmlar, tezlik, tiplar va kimyoviy reaksiyalar xillari haqida. Kimyoda analogiya va gomologiya. Kimyoni o‘rganishda quyidagilarga e’tibor berish kerak: 1. Kimyoviy elementlar haqida umumiy bilimlar sismavzusi, ularni hosil kilgan birikmalar va ularni o‘zgarishi, ayrim kimyoviy o‘ziga xosligi, kimyoviy bilimni bilishda atrof- muhit va ularning qonunlarini o‘rganish. 2. Tabiatning kimyoviy surati uni ilmiy demokratik bilimlar asosida bilish. 3. Kimyoviy texnologik va sanoatning asosiy komponentlari, politexnik tarbiya. 4. Mamlakatni kimyolashtirish, sanoat va fan orasidagi bog‘liklikni tushuntirish. 5. Kimyoviy reaksiya, modellashtirish, tahlil va sintezlar. Kimyoviy labaratoriyada tajriba bajarish va o‘quvchilarni mehnatga tayyorlash. O‘quv jarayonida asta-sekinlik bilan murakkablashtirib borish kerak, o‘quvchilarda mustaqil ishlashga, qiziquvchanlikka hamda faollikka undash kerak. Kimyoviy reaksiya tushunchasini rivojlantirish bilimlarni sismavzulash va umumlashtirish uchun katta yordam beradi. Buning uchun quyidagilarga to‘xtalib o‘tish kerak: 1. Kimyoviy hodisalar va ularning mohiyati; 2. Kimyoviy reaksiyalarning fizik hodisalarga o‘xshashligi va farqi; 3. Kimyoviy reaksiyalarning turkumlanishi; 4. Kimyoviy o‘zgarishlarning mexanizmi. 5. Kimyoviy reaksiyalarning qaytarligi va kimyoviy muvozanat. 6. Kimyoviy reaksiyalarning tezligi. 7. Kataliz va katalizatorlar. Kimyoviy reaksiyalarning shartlari. 9.Kimyoviy reaksiyalarning qonuniyatlari. Bu reaksiyalar to‘g‘risida metodistlar quyidagicha takliflar kiritishi mumkin: 1.Kimyoviy reaksiyalarning tabiatdagi roli, kishi hayotidagi hamda ishlash jarayonidagi roli. 2.Kishilar tomonidan kimyoviy o‘zgarishlarni o‘rganilishi, bilimlarni mukammallashtirilishi va uning mohiyatini baholashga o‘tishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.

3.Kimyoviy reaksiyalar mohiyati va tashqi ko‘rinishi va bilimlarni chuqurlatilishi. 3. O‘rta maktab kimyo kursida qanday moddalar o‘rganiladi. O‘quvchilarga kimyoning asosiy qonunlarini ochilish tarixini, ularni ochgan olimlar haqida, qonunni tavsifi va qonundan foydalanishni o‘qitish uslubiyotini talabalarga yetkazish. Moddalar va ularda bo‘ladigan o‘zgarishlar kimyoning asosidir. O‘rta maktabda kimyo kursida quyidagi moddalar o‘rganiladi: a) o‘quvchilarga kimyoning nazariy asoslarini tushuntirish uchun xizmat qiladigan moddalar (masalan, kislorod, vodorod, galogenlar, ishqoriy va ishqoriy-yer metallar, uglerod va kremniy, azot va fosfor, metan, benzol va boshqalar); b) hozirgi zamon kimyoviy ishlab chiqarishi haqida tasavvur hosil qilish uchun imkon beradigan moddalar (masalan, xlorid, sulfat va nitrat kislotalar, ammiak, alyuminiy, temir, neft, sirka kislota va boshqalar); v) kimyo va kimyo sanoatining yutuqlarini birmuncha ravshan aks ettiradigan moddalar (masalan, sintetik kauchuk, anilin, plastmassalar, sun’iy tola, dori moddalar va boshqalar); g) tabiatda, sanoatda, qishloq xo‘jaligida va turmushda juda muhim ahamiyatga ega moddalar (masalan, suv, kislotalar, ishqorlar, mineral o‘g‘itlar, oqsillar va boshqalar). O‘rta maktab kimyo kursi dasturiga ko‘ra moddalarning hammasi bir xilda chuqur o‘rganilavermaydi. Masalan, kislorod, vodorod, suv, karbonat angidrid, xlor, xlorid kislota, oltingugurt, sulfat kislota, azot, ammiak, nitrat kislota, fosfor, metan, etilen, atsetilen, benzol, etil spirt, natriy va kaliy, alyuminiy, temir, va boshqalar ana shunday moddalar qatoriga kiradi. O‘quvchilar bu moddalar haqida: a) ularning molekulalari tarkibi b) xossalari (fizik va kimyoviy xossalari); v) eng muhim birikmalari; g) tabiatda uchrashi; d) laboratoriya sharoitida va texnikada olinishi; ye) tabiatda va xo‘jalik hayotidagi ahamiyatini bilishlari lozim. O‘rganiladigan moddalar haqidagi bilimlar hajmini oldindan belgilab olish juda muhimdir, chunki faqat shunday qilinganidagina kimyo kursi oldiga qo‘yilgan ta’lim-tarbiyaviy vazifalarning to‘g‘ri hal qilinishiga erishishi mumkin bo‘ladi, shu bilan birga, bilimlarning hajmini oldindan belgilab olish davlat o‘quv dasturi doirasidan chetga chiqadigan materiallar bilan o‘quvchilarni ortiqcha band qilib qo‘yishdek, maktabga zarar keltiradigan ahvolning oldini olish uchun ham juda muhimdir. Moddalar va ularda bo‘ladigan o‘zgarishlar kimyoning asosidir. Kimyo o‘qitish moddalarning o‘zini «jonli mushohada qilish» dan boshlanadi. O‘rta maktab kimyo kursida asosan ta’lim-tarbiya vazifalarini hal qilishda o‘qituvchiga yordam beradigan moddalargina o‘rganiladi. O‘rta maktab kimyo kursida quyidagi moddalar o‘rganiladi:

1. O‘quvchilarga kimyoning nazariy asoslarini tushuntirish uchun xizmat qiladigan moddalar (masalan kislorod, vodorod, galogenlar, ishqoriy va ishqoriy-yer metallar, uglerod va kremniy azot va fosfor, metan, benzol va boshqalar). 2. Hozirgi zamon ximiyaviy ishlab chiqarishiga imkon beradigan moddalar (masalan ohak, kislotalar: xlorid, sulfat va nitratlar, ammiak, alyuminiy, temir, neft, sirka kislota va boshqalar). 3. Kimyoning va kimyo sanoatining yutuqlarini aks ettiruvchi moddalar (masalan sintetik kauchuk, anilin, plastmassalar, sun’iy tola, dori moddalar va boshqalar). 4. Tabiatda, sanoatda, qishloq xo‘jaligida va turmushda juda muhim rol o‘ynaydigan moddalar (masalan suv, kislotalar,ishqorlar, mineral o‘g‘itlar, oqsillar va boshqalar). 8-sinfda kislorod, vodorod, suv oksidlar, asoslar, kislotalar, tuzlar shuningdek, havo o‘rganiladi. Moddalarni faqat ularning o‘zgarishida - ularning boshqa moddalarga bo‘lgan munosabatidagina chinakam bilish mumkin. Moddalarning o‘rganish rejasi o‘rganilayotgan moddaning tabiatiga va uning tabiatda tarqalganligiga, shuningdek, o‘quvchilarning tayyorgarligiga bog‘liqdir. Moddalar haqida bilimlar nimaga bog‘liq va ular qanday izchillikda o‘rganiladi. Moddalar haqidagi bilimlarning sifati, ko‘pincha shu moddalarning qanday izchillikda o‘rganishiga bog‘liq bo‘ladi. Aksariyat, oddiy moddalar (elementlar), quyidagi izchillikda o‘rganiladi: a) fizik va kimyoviy xossalari; b) tabiatda uchrashish; v) olinishi (laboratoriyada va sanoatda); g) ishlatilishi. O‘quvchilar moddalarning quyidagi xossalariga e’tibor berishlari zarur: a) fizik xossalari-allotropik shakl o‘zgarishlari, rangi, hidi, uchuvchanligi, mazasi, solishtirma og‘irligi (yoki gazlarning zichligi); b) kimyoviy xossalari - barqarorligi, shu moddaning vodorod, kislorod, metallar, metallik va murakkab moddalar bilan o‘zaro ta’sirlashuvi. Moddalarning xossalari ularning tarkibi va tuzilishi bilan mahkam bog‘liq holda o‘rganiladi va o‘quvchilarning moddalar haqida chuqur va puxta bilimlar olishning mustahkam bazasi bo‘lib hisoblanadi. O‘quvchilar moddalarning tarkibi bilan bog‘liq holda moddalarning aralashmalari va aralashmalardan moddalarni ajratib olish usullari bilan tanishadilar. 5. Moddalarning klassifikatsiyasi.

Kimyoni o‘rganish jarayonida moddalarning klassifikatsiyasi ta’lim-tarbiya jihatdan juda katta ahamiyatga egadir. Moddalarning klassifikatsiyasi o‘quvchilarning diqqatini eng tipik moddalarga jalb etishlari, juda oz moddalar namunasidan barcha xilma-xil moddalar asosini bilib olishlari; moddalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni ochishlari uchun imkon beradi. O‘rta maktab kimyo kursida moddalarning klassifikatsiyasi quyidagi masalalarni o‘z ichiga oladi: Moddalar Oddiy Murakkab Metallar Metalmaslar Oksidlar Asoslar Kislotalar Tuzlar Metall bog‘ qutbsiz kovalent bog‘ Asosli Kislotali Kislorodli Kislorodsiz O‘rta Asosli Nordon “Kislorod. Oksidlar. Yonish” mavzularda birinchi bor oksidlar haqida tushuncha kiritiladi. Ularning tarkibi va xossalari ohak suvini uglerod (IV) - oksidini loyqalantirishda, fosfor (V) - oksidi suvda erishda o‘rganiladi. Kislota, tuzlar haqidagi tushunchalar bilan o‘quvchilar “Vodorod. Kislotalar. Tuzlar” mavzusida tanishadilar. Tuzlar tushunchasini kiritganda, o‘quvchilarni tuzlar formulasini yozishga, “nomenklatura” atamasini tushuntirishga, tuzlarni olish usullarini ko‘rsatishga o‘rgatiladi. Moddalar tushunchasining miqdoriy tomonlari kislorod, vodorodlarning nisbiy molekulyar massalarini aniqlash, valentlik bo‘yicha formula tuzish, formula bo‘yicha elementlarning massa ulushini topish bilan chegaralanadi. “Suv. Eritmalar. Asoslar” mavzusida o‘quvchilar suvning tarkibiga kiradigan vodorod va kislorodning massa va hajmiy ulushini hisoblashadi. O‘quvchilar uchun yangi bo‘lgan “asos” va “ishqor” tushunchalari ham moddalarning klassifikatsiyasini tushunishga yordam beradi. “Anorganik birikmalarning asosiy sinflari haqida ma’lumotlarni umumlashtirish” mavzusi moddalar klassifikatsiyasi tushunchasini shakllantirishda yangi bosqich bo‘lib - unda moddalarning sinflararo genetik bog‘lanishi ko‘rib chiqiladi. Bu mavzu o‘quvchilarning taqqoslash, sintez qilish, umumlashtirish kabi fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishi uchun juda muhim. “Davriy qonun va D. I. Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy jadvali” mavzusida “modda” tushunchasi nazariy tomondan yanada boyitiladi. O‘quvchilarning bilimlari yana bir pog‘onaga oshadi: birikmalarning xossalarini oldindan aytib berish uchun sharoit yaratiladi.

O‘quvchilarning yangi nazariy asosda moddalarning o‘rganishga “Kimyoviy bog‘”, “Moddalar tuzulishi” mavzulari yordam beradi. Kimyoviy elementlarni tavsiflash rejasi: Oddiy moddalarni tavsiflash rejasi: D. I. Mendeleyev davriy jadvalida elementning o‘rni Atom tuzilishi (atomning tashqi elektron qobig‘i) Atom radiusi Nisbiy atom massasi Birikmalardagi oksidlanish darajasi Kimyoviy faolligi. Moddaning formulasi (molekulyar, elektron, grafik) Nisbiy molekulyar massasi, molyar massasi Kimyoviy bog‘ turi Kristall panjari turi Fizik xossalri Kimyoviy xossalari Olinishi Ishlatilishi. Elektrolitik dissosiyalanish nazariyasi o‘rganilgandan keyin moddalar ion tasavvuri mavqeidan ko‘rib chiqiladi. Moddalarning yangi klassifikatsiyalanishi kiritiladi: elektrolit va no elektrolitlar, kuchli va kuchsiz elektrolitlar. Kislota, asos, tuzlarning xossalari elektrolitik dissosiyalanish nuqtai-nazaridan o‘rganiladi. Metallarning kimyoviy xossalari quyidagi reja bo‘yicha o‘rganiladi: Oddiy moddalar bilan ta’sirlashuvi: (kislorod, vodorod, metallmas) Murakkab moddalar bilan ta’sirlashuvi: (suv, kislota, asoslar, tuzlar) Ayrim xossalari: (sifat reaksiyalar, oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari).

Похожие

Hujayra nazariyasini o‘qitish metodikasi

Organik kimyo kursini o‘qitish metodikasi

Davriy qonun va davriy sistemasini o‘qitish metodikasi

Kimyo va biologiya o‘qitish metodikasi fanining vazifasi

Kimyo ta’limida dastlabki kimyoviy tushunchalarni shakllantirishning nazariy asoslari