Biogen va noorganogen elementlar - Химия - Рефераты

Biogen va noorganogen elementlar

Загружено в:

14.01.2024

Скачано:

0

Размер:

244 KB

Biogen va noorganogen elementlar Odam оrgаnizmidа 80 dan ortiq elеmеntlаr saqlanib, ular nafaqat bajaradigan biologik xossalari va umumiy miqdori bilan, balki turli organ va toʻqimalarda oʻzgacha taqsimlanishi bilan ham farqlanadi. Odam organizmi uchun zarur elementlar. Bizga ma’lum barcha elementlardan 20 taga yaqini inson hayoti uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ulardan 1 va 2-davrda joylashgan toʻrtta element - kislorod, uglerod, vodorod va azot organizm tana massasining 96 % ini tashkil qiladi. Kislorod va vodorod asosan tanamizning 55-60 % qismini tashkil etuvchi suv tarkibida boʻladi. Tirik organizm nihoyatda murakkab kimyoviy sistema boʻlib, unda boradigan jarayonlar elementlarning miqdori, tabiati, hosil qilgan moddalarining tarkibi, tuzilishi va hossalari bilan uzviy bogʻliqdir. Tirik organizmdagi hayotiy jarayonlarda bevosita ishtirok etuvchi moddalar tarkibiga kiruvchi elementlar biologik faol yoki biogen elementlar deyiladi. Biogen elementlar elektron tuzilishi, organizmdagi miqdori, bajaradigan vazifalarining ahamiyati va boshqa xususiyatlariga koʻra sinflanadi. 1) Yuqorida koʻrib chiqqanimizdek, elektron konfiguratsiyaga ko ʻra s, p, d va f elementlar sinflariga bo`linadi. s-elementlar Na - 1s 2 2s 2 2p 6 3s 1 p-elementlar: Al -1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 1 d-elementlar: Cr - 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 5 4s 1 f-elementlar: Ce - …4f5s 2 5p 6 6s 2 2) Tirik organizmda bajaradigan vazifalarining ahamiyati boʻyicha: > Hayotiy zarur boʻlgan elementlar. Ularga barcha makrobiogen va koʻpgina mikrobiogen elementlar kiradi.Ularning boʻlmasligi yoki miqdorining keskin kamayishi hayotiy jarayonlarning toʻxtashi yoki buzilishiga olib keladi. > Hayotiy ahamiyatga ega boʻlishi mumkin boʻlgan elementlar. Ularga tirik organizmda doimo uchraydi, ammo, biokimyoviy jarayonlarda bevosita ishtiroki

oxirigacha aniqlanmagan. Ularga Cr, Ni, Cd elementlarini kiritish mumkin. > Biologik ahamiyati oxirigacha aniqlanmagan elementlar. Bu sinf elementlari ham tirik organizmda doimo uchraydi, ammo, qanday molekulalar tarkibiga kirishi, biror-bir ahamiyatga ega ekanligi aniqlanmagan. Ular qatoriga biologik vazifasi mutloqo noaniq boʻlgan Bi, U, Ru larni kiritishmumkin. Organizmdagi miqdoriga koʻra, makrobiogen, mikrobiogen va ultramikrobiogen elementlarga boʻlinadi. Makrobiogen elementlarga organizmdagi umumiy miqdori 10- 2 % va undan koʻp boʻlgan O, C, H, N, P va boshqa elementlar misol boʻladi. Chunki, tirik hujаyrаning struktur tuzilishi xuddi shu elеmеntlаrni oʻz ichigа оlаdi: C, H, O, N, P, S, ulаr mеtаlmаslаr boʻlib, оqsillаrning аsоsi boʻlgаn аminоkislоtаlаrni hоsil qilаdi. Oqsillar odam organizmining qurilish materiali hisoblanadi. Biologik jarayonlarda faol ishtirok etuvchi uglevodlar va yogʻlar tarkibini ham ana shu elementlar tashkil etadi. Mikrobiogen elementlarga organizmdagi umumiy miqdori 10- 3 - 10- 5 % foizni tashkil etuvchi elementlar kiradi. Bu guruhga Zn, Cu, Br, I va boshqalar kiradi. Ultramikrobiogen elementlarga organizmdagi umumiy miqdori 10- 5 % foizda kam boʻlgan elementlar kiradi. Ularga Au, Se, Bi, Hg va boshqa elementlar misol boʻladi. Elementlarning bunday sinflanishi shartli boʻlib, ularning organizmdagi miqdori atrof-muhitga, iste’mol qilingan oziq-ovqatlarga bogʻliq holda oʻzgarib turadi. Shu bilan bir qatorda ba’zi mamlakatlarda biogen elementlarni sinflash qisman farq qiladi, xususan, Karen Timberleyk tomonidan chop etilgan “Umumiy organik va biologik kimyoga kirish” nomli oʻquv adabiyotida organizmdagi elementlar asosiy, makro va mikroelementlar guruhiga boʻlib oʻrganiladi. Bunda makroelementlar - Ca, P, K, Cl, S, Na, Mg - 3 va 4-davr namoyondalari boʻlib, ular suyak va tishlarning, yurak va qon tomirlarning tuzilishida, mushaklar qisqarishi va nerv impulslarining oʻtishida, organizm suyuqliklarining kislota- ishqor muvozanatini saqlashda va hujayrada modda almashinuvini boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Makroelementlar miqdori asosiy toʻrtta elementdan ancha kam boʻlsada, ular kundalik oziq-ovqatimiz tarkibida boʻlishi shart. Qolgan organizm uchun zarur boʻlgan elementlar - mikroelementlar deb ataladi. Ularga 4-davrdagi

Mo ni, 3-davrdagi Si ni va 6-davrdagi I ni misol qilsak boʻladi. Ular inson organizmida 100 mg dan kam miqdorda boʻladi. Biogen elementlar ta’sir darajasining oʻziga xos tomonlaridan biri ularning bir qancha biologik jarayonlarda ishtirok etishidir. Masalan, rux ionlari faqatgina jinsiy bez faoliyatida ishtirok etibgina qolmay, balki, oqsil, yogʻlar, karbon suvlar va mineral moddalar almashinuvida ham ishtirok etadi. Mis va temir ionlari faqat organizmda boradigan oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida ishtirok etib qolmay, balki qon hosil boʻlishiga ham ta’sir etadi. Biogen elementlarning organizmga ta’siri ularning miqdoriga ham bogʻliq boʻlib, ta’sir tabiati ikkiga boʻlinadi. 1. Biotik ta’sir. Bunday ta’sir biogen elementlarning organizmda saqlanadigan miqdor chegaralarida qoʻllanilganda kuzatiladi. Bu miqdorda ular oʻz faolligini fiziologik toʻsiqlarni qoʻzgʻatmagan holatda va ularga qarshi ta’sir koʻrsatilmagan sharoitda amalga oshiradi. 2. Ток siko-farmokologik ta’sir. Biogen elementlarning biotik miqdoridan ancha yuqori konsentratsiyalarda ishlatilishi fiziologik toʻsiqlarning (hujayra membranalari va boshqalar) “funksional buzilishi” orqali oʻtadi va koʻp hollarda zaharlovchi ta’sir koʻrsatadi. Asosiy elementlar Makroelementlar Mikroelementlar 1 расм . Davriy jadvalda elementlarning joylashuvi. Hozirda organizmdagi elementlarning juda kichik miqdorlarini ham aniqlash imkoniyalari mavjud. Shuning uchun har bir mikroelementning organizmda bajaradigan vazifasini toʻliq o`rganilmoqda. Masalan, margumush-ning miqdoriga koʻra ta’sirlari toʻliq oʻrganilgan. Uning koʻp miqdori organism uchun zaharlidir:

margumush oqsil va fermentlarning SH guruhlari bilan ta’sirlashib ularni ingibrlaydi, gem faolligiga ta’sir etib eritrotsitlar gemolizini kuchaytiradi, ATF sintezlanish jarayoniga ta’sir etib, jarayonni toʻxtatadi, buyrak kanalchalari berkiladi, natijada tana sargʻayishi va boshqa toksik ta ’sirlar kuzatiladi, uning 0,1- 0,3 grammi oʻlimga sabab boʻladi, margumushning juda oz miqdori qon hosil boʻlishiga ijobiy (biotik) ta’sir etib, qon tomir va yurak faoliyatini faollashtiradi. Azot va fosforning so ʻ rilishiga ijobiy ta ’ sir ko ʻ rsatadi . Neovarsenol , miarsenol va osarsol preparatlari zahm ( sifilis ) kasalligini davolashda qo ʻ llaniladi . Qalay va nikel ham mikroelementlarga kiritiladi, ular organizmda oz mirdorda doimo mavjud, ammo, faoliyati toʻliq oʻrganilmagan. 1. jadvalda ba’zi elementlar va ularning 60 kg. ogʻirlikdagi inson organizmidagi miqdorlari va vazifalari keltirilgan. 1-jadval 60 kg vaznli katta yoshdagi odamda asosiy elementlar miqdori Element Miqdori Vazifasi Asosiy elementlar Kislorod (O) 39 kg Asosiy biomolekulalar va suvning tarkibiy qismi Uglerod (C) 11 kg Asosiy organik va biomolekulalarning tarkibiy qismi Vodorod (H) 6 kg Biomolekulalar va suv tarkibiga kiradi, organizm suyuqliklarining pHini belgilaydi Azot (N) 1,5 kg Oqsil va nuklein kislotalarning tarkibiy qismi Makroelementlar Kalsiy (Ca) 1000 g Suyak va tishlarning tuzilishi , mushak qisqarishi va nerv impulslari o ʻ tishida muhim

Fosfor (P) 600 g Suyak va tishlarning hamda nuklein kislotalarning tarkibida Kaliy (K) Xlor (Cl) 120 g 100 g Hujayra suyuqligining musbat ioni (K + ) ta’minlash va mushak qisqarishi Hujayra tashi suyuqligining manfiy ioni (Cl - ) va me’da shirasi kislotaligini (HCl) ta’minlash Oltingugurt (S) 86 g Oqsil, jigar, vitamin B 1 va insulinning tarkibiy qismi Natriy (Na) 60 g Hujayra tashi suyuqligining musbat ioni (Na + ) ta’minlash, suv balansi, mushak qisqarishi va nerv impulslari oʻtishida ishtirok etadi Magniy (Mg) 36 g Suyakning tarkibiy qismi va turli metabolik reaksiyalar ishtirokchisi Mikroelementlar Temir (Fe) 3600 mg Kislorod tashuvchi gemoglobinning tarkibiy qismi Kremniy (Si) 3000 mg Oʻsish, suyak va tishlar, pay va terini mustahkamlash Rux (Zn) 2000 mg Hujayraning turli metabolik reaksiyalarida , DNK sintezi , suyak to ʻ qimasi o ʻ sishi va immun sistemadagi jarayonlarda Mis (Cu) 240 mg Qon tomirlari, qon bosimi va immun tizim shakllanishida Marganes (Mn) 60 mg Suyak oʻsish, qon ivishi, metabolik reaksiyalarda qatnashadi Yod (I) 20 mg Qalqonsimon bez faoliyati uchun zarur Molibden (Mo) 12 mg Fe va N ning oʻzlashtirilishi uchun zarur Mishyak (As) 3 mg Oʻsish va rivojlanishda ishtirok etdi Xrom (Cr) 3 mg Qonda qand miqdorini muvozanatda ushlash va biomolekulalar sintezida ishtirok etdi

Kobalt (Co) 3 mg Vitamin B 12 va eritrotsitlar tarkibiga kiradi Selen (Se) 2 mg Immun sistema, yurak va me’da osti bezi uchun muhim Vanadium (V) 2 mg Suyak va tishlarning shakllanishi va ovqatdan energiya olish uchun kerak Elеmеntlаrning turli organlarda oʻzaro farqli ravishda tarqalganligi ularning topografiyasi deyiladi. Masalan, quyidagi 1.2. jadvalda odam organ va toʻqimalarida saqlanadigan elementlarning % miqdorlari keltirilgan. Organizmdagi elementlarning ortiqcha miqdori ma’lum bir organlarda zahira sifatida toʻplanadi, ana shu organlar element uchun depo hisoblanadi. Ushbu element uchun zarurat tugʻilganda depodan yetishmovchilikni toʻldiradi.

Elementlarning ma ’ lum bir organ va to ʻ qimalarda taqsimlanish miqdori tashqi muhitning qator omillariga , iste ’ mol qilingan asosiy mahsulot turlariga va miqdorlariga , inson yoshiga , jinsiga mehnat turiga va boshqa omillarga bog ʻ liq . N а triy , k а liy , k а lsiy , m а gniy о rg а nizm h а yotiy j а r а yonid а h а l qiluvchi v а zif а l а rni b а j а r а di v а biogen el е m е ntl а rg а kir а di . Bu q а t о rni yan а d а k е ng а ytirish mumkin : mis , ru х, m о libd е n , nik е l v а n а diy , х l о r , br о m , y о d , v а b о shq а l а r . Biosuyuqliklardan biri – q о n t а rkibini turli - tuman ionlarga boyligi jihatidan о k еа n suvl а rig а o ʻх sh а ts а bo ʻ l а di , bu t а rkibg а ko ʻ pgin а d - el е m е ntl а r h а m kir а di . d - el е m е ntl а r s - el е m е ntl а rg а nisb а t а n о rg а nizmd а k а m miqd о rd а uchr а ydi . А mm о, n о rm а l h а yot f ао liyati uchun k а tt а а h а miyatg а eg а. Ul а r vit а minl а r , f е rm е ntl а r , gorm о nl а r , о qsill а r v а b о shq а h а yotiy muhim а h а miyatg а eg а bo ʻ lg а n birikm а l а r t а rkibig а kirib , ichki k о mpl е ks birikm а l а r h о sil qil а di . Ul а r k а t а litik m а rk а z v а zif а sini o ʻ t а ydi , fermentning faolligini t а’ minl а ydi . Ul а rning о rg а nizmd а о rtib yoki k а m а yib k е tishi u yoki bu k а s а llikl а rni k е ltirib chiq а r а di . Atrof - muhitda biror element miqdorining ortib yoki kamayib ketishi o ʻ simlik , hayvonot dunyosi , havo hamda suv tarkibiga o ʻ tib odam organizmiga ozuqa mahsulotlari , ichimlik suvi va nafas olish yo ʻ llari orqali kirib keladi . Hammamiz bilamizki , Fe temir yetishmasligi anemiya – kamqonlik kasalligini keltirib chiqaradi , ammo , organizmimizda Cu misning yetishmasligi temir ionlarining ichaklarda so ʻ rilishini kamayishiga olib keladi , natijada temir yetishmovchi anemiya kasalligi kuzatiladi . Temir va misning bunday bogʻliqligi sinergistik ta’sirlashuv, elementlar esa oʻzaro sinergistlar deyiladi. Ba’zan aksincha holat kuzatiladi, masalan, Ba bariyning ortishi biosuyuqliklardan va toʻqimalardan Ca kalsiyning siqib chiqarilishiga sabab boʻladi va kalsiy oʻzining organizmdagi faoliyatini bajara olmaydi. Bunday ta’sirlashuv antogonistik ta’sirlashuv, elementlar esa oʻzaro antogonistlar deyiladi. Tirik organizmdagi hayotiy jarayonlarda bevosita ishtirok etuvchi biologik faol yoki biogen elementlar bilan bir qatorda odam organizmida mavjud boʻlib, miqdorining ortib ketishi toksik ta’sirlarni chaqiruvchi elementlar noorganogen elementlar deb ataladi. Biogen va noorganogen elementlar orasiga keskin chegara

qoʻyilmaydi, chunki, noorganogen elementlar odam organizmida oz miqdorda uchrab ma’lum bir faoliyatda ishtirok etadi. Natriy va kaliy ionlari hujayra ichki va hujayralararo suyuqliklarda boʻladi. Kislota -asos muvozanatini boshqaradi, darivor preparatlar tarkibiga kiradi. 0,86% NaCl eritmasi - izotanik eritma sifatida koʻp qon yoʻqotish, suvsizlanish va boshqa holatlarda, dorivor preparatlarni eritishda ishlatiladi. Ularning miqdori ortib borishi toksik oqibatlarga olib keladi. Masalan, simob odam organizmida 1*10-6% boʻlib, ovqat bilan 0,02 - 0,05 mg tushadi. Asosan, jigarda, buyrakda taloq va oʻpkada uchraydi. Uning biologik faoliyati oxirigacha oʻrganilmagan boʻlsa ham, qon hosil boʻlishiga ta’sir etishi, leykotsitlar faolligini oshirib, organizmning tashqi muhit oʻzgarishlariga imunnobiologik turgʻunligi oshirishi ma’lum. Simob vauning organik birikmalari ferment zaharlaridir, psixologik - asab buzilishlariga va zaharlanishga olib keladi. Noorganogen elementlar qatoriga Al, As, Hg, Cd, Bi, Sn, Ba, Sr, Pb kabi elementlar kiradi. Koʻpgina elementlar va ulardan tashkil topgan birikmalarning atrof- muhitdagi hamda odam organizmidagi zarar keltirmaydigan miqdori aniqlangan boʻlib, ular chegara qiymat miqdorlari (ChQM) deb ataladi. Elementlar miqdorining bu qiymat chegarasidan ortib ketishi ekologik havfli muhit yuzaga kelishiga olib keladi. Elementlarning zararli ta’siri ularning atom tuzilishiga, endogen komplekslanish xossalariga, organizmda depolanish xususiyatiga va boshqa qator omillarga bogʻliq. Umuman olganda odam organizmiga ozuqa moddalari, suv va havo orqali doimiy ravishda turli element birikmalari tushib turadi. Ularning miqdorlari ChQMdan kam boʻlganligi sababli organizmga deyarli zarar koʻrsatmaydi. Ammo ularning miqdori ortib borishi zaharlanish hollarining kelib chiqishiga sabab boʻladi. Oʻz-oʻzidan tushunarliki, ularning miqdori qancha yuqori boʻlsa, salbiy ta’sir oqibati ham shuncha ogʻir boʻladi. Elementlar ta’sir effektining miqdorga bogʻliqligi shu elementlarni tibbiyotda qoʻllash imkonini yaratadi. Xususan tarkibida noorganogen elementlarni saqlovchi moddalarning kam miqdori turli kasalliklarni davolashda qoʻllanilishi odam organizimini zaharlanishiga olib kelmasligiga asoslangandir.

Ana shu miqdor kasalliklar chaqiruvchi mikroorganizmlarning oʻsishi va koʻpayishini toʻxtatish hamda ularni nobud qilishga yetarli boʻladi. Biogen va noorganogen elementlarning miqdoriga bogʻliq boʻlgan zaharli ta’siri ularning organizm tuzilish darajasiga (membrana, hujayra organellalari, hujayra toʻqima, organ tuzilishi) buzuvchi omil sifatida ta’sir etishi bilan belgilanadi. Keltirilgan fikrlarni e’tiborga olgan holda elementlarning ta’sirini belgilashda quydagi kattaliklardan foydalaniladi: kritik effekt, hujayra va organlar uchun kritik miqdor va kritik organ. Bu tushunchalar kimyoviy moddalar ta’sirini oldindan aytib berish va uning toksik ta’sirini oldini olishda katta ahamiyatga ega. Kimyoviy modda yoki elementning zaharli ta’siri natijasida kuzatiladigan har qanday oʻzgarishlar shu modda va elementning kritik effekti deb ataladi. Hujayra faoliyatini anomal darajada buzilishiga olib keladigan elementning eng kichik miqdori shu elementning hujayra uchun kritik miqdori deyiladi. Bu anomal oʻzgarishlar qaytar va qaytmas tabiatga gea boʻlishi mumkin. Elementning miqdori kritik miqdordan qancha yuqori boʻlsa, hujayraning funksional buzilishi shuncha kuchli boʻladi. Hujayraning nobud boʻlishiga olib keladigan elementning eng kichik miqdori letal (o ʻlim chaqiradigan) miqdor deb ataladi. Organ faoliyatining buzilishiga olib keladigan elementning eng kichik miqdori aynan shu organ uchun kuzatiladigan kritik miqdor deb ataladi. Aynan biror bir sharoitda element ta’sirida patologik holat yuzaga kelgan har qanday organ kritik organlardir. Kritik organlar nishon organlar deb ataladi. Masalan, simob miqdori ortsa, turli organlar zararlanadi. Ammo eng kuchli zaharlanish buyrakda kuzatilib, uning faoliyati keskin buziladi. Shu sababli simob ionlari uchun nishon organ buyraklardir.

Adabiyotlar: 1. С.С. Касимова. Периодическая система и биологическая роль элементов. – Ташкент: Медицина, 1985. – 176 с. 2. N.T. A. Alimxodjayeva, Ikramova Z.A, va boshqalar. «Tibbiy kimyo» Toshkent, «Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi» 2017-y – 398 bet. 3. Х.Х.Хакимов, А.З. Татарская. Периодическая система и биологическая роль элементов. – Ташкент: Медицина, 1985. – 186 с. 4. Oлимхўжаева Н.Т. “Биоанорганик ва физколлоид кимё.” «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» нашриёти, Тошкент, 2005. 5. C . C . O лейнин, Г.Н. Фадеев. Неорганическая химия. Moсква, «Высшая школа» 1979 г. 385 с. 6. “ Umumiy va anorganik kimyo ” fanidan Amaliy mashg ʻ ulotlari bo ʻ yicha uslubiy qo ʻ llanma . Т oshkent -2018 y , 180 b .

Похожие

S- elementlar

Elementlar kimyosi

Aminokislotalarning dekarboksillanishi va biogen aminlarning hosil bo’lishi

d-elementlar va ularning birikmalarini fizik-kimyoviy xossalari

Anorganik kimyo. IV guruhining P elementlar yarim o`tkazgichlari