Azot va fosfor. Mineral o’gitlar - Химия - Рефераты

Azot va fosfor. Mineral o’gitlar

Загружено в:

25.11.2022

Скачано:

0

Размер:

485.4111328125 KB

Azot va fosfor. Mineral o’gitlar Reja: 1. Azotni tabiatda tarqalishi, olinish usullari 2. Azotning xossalari. Ammiak, ammoniy tuzlari 3. Azotning kislorodli birikmalari 4. Nitrat kislota tuzlari. Azotli o’g’itlar 5. Fosforning tabiatda tarqalishi, olinishi va xossalari 6. Fosforning vodorodli va kislorodli birikmalari 7. Fosforli o’g’itlar

V-guruh (15- guruh) elementlariga umumiy tafsifnoma 1-rasm V-guruh (15- guruh) elementlariga Azot ( nitrogen ) , Fosfor (phosphorus), Mishyak (arsenic), Surma(antimony) va Vismut (bismuth) kiradi. Bularning birinchi vakili; Azot bo’lgani uchun azot guruhchasi yoki pinektogen (bo’g’uvchi)lar deb ataydilar. N, P, va As metallmaslar, Sb va Bi lar metallardir. V-guruh(15- guruh)elementlarining ayrim muhim xossalari 2- rasm 2- rasmdan shuni hulosa qilish mumkin:

a. Atom radiusi, yadro zaryadi, metallik xossasi, bosh kvant soni, qaynash va suyuqlanish harorati, yadroni o’rab turgan elektron orbitallar soni, atom og’irligi, ion bog’ hosil qilish xususiyati yuqoridan pastga (N- dan Bi- ga) qarab ortadi. b. Nisbiy elektromanfiylik, ionlanish energiyasi, elektronga moyilligi, metallmaslik xossasi, kovalent va vodorod bog’ hosil qilish xususiyatlari pastdan- yuqoriga (Bi- dan N- ga) qarab ortadi. c. tashqi qobig’idagi (valent elektronlari) elektronlar soni, spin kvant soni, orbital kvant soni va magnit kvant sonlari yuqoridan- pastga o’zgarmaydi. 1. Azotni tabiatda tarqalishi, olinish usullari Azot davriy tizimning II davr, beshinchi bosh guruhiga mansub element. Tartib raqami yoki yadro zaryadi 7 ga teng. Tipik metallmas. Erkin ko’rinishda oddiy modda hosil qiladi, u ikki atomli molekula N 2 dan tuzilgan. Azot molekulasini dissotsiyalanish energiyasi N 2 → 2N + 224,5 kkal/mol’ juda katta. Azot atomida uglerod atomiga nisbatan bitta elektron ko’p, Xund qoidasi bo’yicha ana shu elektron 2p pog’onachadagi bo’sh orbitalni egallaydi. 2p pog’onachadagi 3 ta toq elektronlari azotning 3 kovalentligiga mas’uldirlar. Azotda 2s pog’onachalaridagi juft elektronlarni qo’zg’algan holatga o’tkazish imkoniyati yo’q (unda bo’sh orbitallar yo’q). Shu sababli aztoning maksimal kovalentligi 4 ga teng. Bunda 3 ta kovalent bog’ almashinish mexanizmi hisobiga hosil bo’ladi. Azot har hil oksidlanish darajasini namoyon qilishga qodir: -3,- 2,1,0,+1,+2,+3,+4,+5 bulardan -3,+3 va +5 oksidlanish darajasidagi hosilalari eng ko’p uchraydi.

Azot tabiatda yer qobig’ida birikma holidagi azot 0,01 % ni tashkil qiladi. 75 massa % (78,1 hajm%) atmosferdagi molekula N 2 holida to’plangan yoki 4·10 15 t. tashkil qiladi. Bog’langan azot nitrat(selitra)lar shaklidagi minerallarni tashkil qiladi: NaNO 3 -Chili selitrasi; KNO 3 -Hind selitrasi; Ca(NO 3 ) 2 –Norvegiya selitrasi. Bulardan tashqari azot murakkab organik hosilalar oqsillar tarkibiga kiradi. Bog’langan azot neft tarkibida (1,5 mas. % qismgacha), toshko’mirda (2,5 mas %) uchraydi. Tarkibida azot bo’lgan organik moddalar chiriganda va yoqilg’ilar yondirilganda bog’langan azot erkin azotga aylanadi va atmosferaga ko’tariladi. Bunda oz miqdorda ammiak, azotning oksidi va dioksidlari ham birgalikda hosil bo’ladi. Yerning birlamchi atmosferasi ammiak bo’lgan bo’lishi mumkin degan taxminlar bor. Uning asosiy manbasi vulqon otilganda metall nitridlarini, suv va suv bug’lari bilan ta’sirlashuviga xizmat qilgan. Quyosh nurlanishidagi UB nurlari ammiakning qisman dissotsiyalanishiga olib kelgan va erkin azot to’plangan. Atmosferada elektr razryadlari ta’sirida (chaqmoq chaqqanda) azot oksidlariga aylangan va ularni suvda erishi keyingi hisobda nitratlarning hosil bo’lishiga olib kelgan. Bu ko’rinishda azot o’simliklar tomonidan o’zlashtirilgan ularni tirik organizmlar iste’mol qilib oqsilga aylantirganlar. Organik qoldiqlarning chirishi va parchalanishidan azot yana molekulyar shaklga o’tgan va atmosferada to’plangan. Shunday qilib, azotning tabiatda aylanishi uning erkin holda to’planishiga olib keladi. N 2 molekulasi uning mavjudligini eng barqaror shakli, shu bilan azotni bog’lash mumkin. Bog’langan azotni o’simliklar va hayvonlar tomonidan qabul qilishi, atrof muhitda azot birikmalarining kamayishiga olib keladi. Bu etishmovchilik sun’iy yo’l bilan to’ldiriladi, modomiki, bog’langan azotni tabiiy to’lishi (chaqmoq, azobakteriyalar faoliyati asosida) bilan uning yo’qolishi kompensatsiyalanmaydi (to’lmaydi).

Havo azotini bog’lash muammosi hozirgi zamon kimyo texnologiyasining eng asosiy muammollaridan biridir: Havo azotini bog’lashni bir necha usullari mavjud: a. Sintez usuli – bu usul erkin azot bilan kislorodning o’zaro ta’siriga asoslangan: N 2 +O 2 ↔ 2NO Bu reaksiya shunchalik endotermikki, hatto 3000 0 C da ham muvozanat sezilarli darajada o’ngga siljimaydi. Bu usul iqtisodiy jihatidan qulay emas. b. Kalsiy sianamid usuli. Bu jarayon bir necha bosqichdan iborat bo’lib, bu usulda qimmatbaho mahsulot CaC 2 sarf bo’ladi. Shu sababli bu usul iqtisodiy jihatdan ancha qimmatga tushadi. 1) CaCO 3  t  0 C ↦ CaO + CO 2 ↑ 2) CaO + 3C = CaC 2 + CO↑ 3) CaC 2 + N 2 = CaCN 2 + C 4) CaCN 2 + 3H 2 O = CaCO 3 + 2NH 3 ↑ c.Azotni turli kompleks birikmalarga bog’lash usuli 1980 yillarda azotni nitrogenil komplekslarga bog’landi: [Ru(NH 3 ) 5 H 2 O] 2+ + N 2 ↔ [Ru(NH 3 ) 5 N 2 ] 2+ + H 2 O [Fe(CN) 5 NO] 2- + NH 3 ↔ [Fe(CN) 5 N 2 ] 3- + H 3 O + Bu kompleks birikmalar parchalanganda azot-ammiak yoki uning hosilalari holida emas, balki yana erkin azot holida ajralib chiqadi. Bunday komplekslarga bog’langan azotni birikma ammiak holiga o’tkazish imkoniyati bo’lmadi. d.Azotni bog’lash muammosini echishni maxsus va eng ahamiyatlisi uni ammiakka bog’lash, keyin esa uni katalitik oksidlashdir: N 2 + 3H 2 → 2NH 3 kat = Fe qirindisi + KAlO 2 , t = 450-600 0 C va o’rta bosim (p = 300 - 600 atm). Azotning biologik ahamiyati. Azot - hayotiy muhim element, chunki u oqsillar va nuklein kislotalar tarkibiga kiradi. Azotni havoda to’g’ridanto’g’ri ayrim bakteriyalar o’zlashtira oladi, boshqa hamma organizmlar faqat azot birikmalarini o’zlashtiradi.

O’simliklar azotni tuproqdan anorganik moddalar nitratlar yoki ammoniy tuzlari holida o’zlashtirsalar; tirik organizmlar organik bog’langan azotni hayvonot yoki o’simlik ozuqalari sifatida qabul qiladilar. Tuproqda azot asosan NH + 4 va NO - 3 ayrim hollarda NO - 2 holida uchraydi. + 5 Tuproqda bir vaqtning o’zida musbat va manfiy oksidlanish darajasidagi azotlar mavjudligi uchun, ularning o’zaro ta’sirlashuvi natijasida neytral azot molekulasi hosil bo’ladi: KNO 2 + NH 4 Cl = N 2 ↑ + KCl + 2H 2 O Hosil bo’lgan erkin azot atmosferaga ko’tariladi va u yerda to’planadi. Amalda azotning laboratoriyada olinishi ham shu reaksiyaga asoslangan. Organizmlarning chirishi natijasida oqsil moddalaridan asosan ammiak hosil bo’ladi. Yuqori organizmlarda azot metabolizm oxirgi mahsuloti karbamid, kam hollarda (qushlarda va sudralib yuruvchilarda) – mochevina kislotasi bo’ladi. Azotning olinishi. Texnikada azot suyuq havoni fraktsiyalab haydab olinadi. Bunda birinchi navbatda ko’proq uchuvchan moddalar azot va inert gazlar ajraladi (haydaladi). Inert gazlar–azotni kimyo va boshqa ishlab chiqarish sohalarida inert muhit hosil qilish uchun ishlatiladigan hollarda halaqit bermaydi. Azot tarkibidagi qo’shimcha (bir necha foizgacha kislorod bo’ladi) lardan uni qizdirilgan metallik mis ustidan o’tkazib tozalanadi. Bunda hamma kislorod oksidga bog’lanadi: Laboratoriyada azot ammoniy xlorid va natriy nitritlarning kuchli eritmalari aralashmasini qizdirib olinadi. Dastlab almashinish reaksiyasi bo’yicha termik beqaror ammoniy nitrit hosil bo’ladi: NH 4 Cl + NaNO 2 = NaCl + NH 4 NO 2 keyin u parchalanadi:

NH 4 Cl + NaNO 2 = N 2 + 2H 2 O + NaCl Azot ammiakni brom bilan oksidlab ham olinishi mumkin. 2NH 3 + 3Br 2 = 6HBr + N 2 eng toza azot metall azidlarni parchalab olinadi 2NaN 3 = 2Na + 3N 2 2. Azotning xossalari. Ammiak, ammoniy tuzlari Azot – rangsiz, hidsiz va ta’msiz gaz, suyuq kisloroddan farqli azot suyuqlantirilganda ham rangsiz. Kimyoviy jihatdan juda inert. Qattiq azot dimorfen: α – shaklidagisi qirralari markazlashgan kristallar, β - shakli qirralari fazoviy joylashgan tuzilishga ega. Ikkala shakli ham molekulyar panjarali, molekulalararo kuchsiz Van-der–Vaal’s kuchlari ta’sir etadi. Azot suvda va organik erituvchilarda yomon eriydi. Azot molekulasining maxsus barqarorligi (birorta ikki atomli molekula azotdek barqaror emas) ko’p hollarda bu elementning kimyosini belgilaydi. Azot molekulasida bog’lanish tartibi ham, bog’ning karraliyligi ham uchga teng. Bundan tashqari azot molekulasida bo’shashtiruvchi molekulyar orbitallarida birorta ham elektron yo’q. Bularning hammasi azot molekulasini dissotsiyalanish ental’piyasining yuqoriligidan va termik barqarorligidan dalolat beradi. Shuning uchun azot yonmaydi va boshqa moddalarning yonishiga yordam bermaydi. Aksincha, molekulyar ko’rinishida ko’pgina azo tutgan moddalarning eng oxirgi oksidlanish mahsuloti hisoblanadi. Uy haroratida azot faqat litiy bilan birikadi va litiy nitridni hosil qiladi: Yuqori haroratda boshqa aktiv metallar bilan birikadi va nitridlar hosil qiladi:

Elektr razryadlari ta’sirida hosil bo’lgan atomar azot odatdagi haroratda yod, oltingugurt, fosfor va simob bilan reaksiyaga kirishadi. Azot galogenlar bilan to’g’ridan–to’g’ri birikmaydi. Juda yuqori haroratda (2500-3000 0 C) cho’g’langan va elektr uchqunida va katalizatorlar ishtirokida azotning faolligi juda ortadi. Shunday qilib, yuqori haroratda va bosimda, katalizatorlar ishtirokida azot vodorod bilan, kislorod bilan, uglerod va boshqa elementlar bilan to’g’ridan – to’g’ri birikadi. Azot gaz holida po’lat ballonlarda 15 mPa (150 atm) bosim ostida saqlanadi va bir joydan ikkinchi joyga tashiladi. U inert muhit hosil qilishda ishlatiladi. Ammiak, uning sanoatdagi sintezi, fizik va kimyoviy xossalari. Ammiak NH 3 – bu organik moddalarning tabiiy chirishidagi asosiy mahsulotdir. Azotning uchuvchan vodorodli birikmalari ammiakdir. Ahamiyati bo’yicha anorganik kimyo sanoatida va organik kimyoda ammiak – azotning eng muhim vodorodli birikmasidir. Olinishi. 1) Ammoniy tuzlarini ishqorlar bilan qizdirib ammakni siqib chiqarish: NH 4 Cl + NaOH = NaCl + H 2 O + NH 3 ↑ yoki ammiakning suvdagi eritmasini qizdirib va keyingi gazni natron ohagi (NaOH + CaO qattiq aralashmasi) bilan quritib olish. Ushbu usul laboratoriya sharoitida qo’llaniladi. 2) Ko’mirni kokslash. Kokslash mahsulotidan ammiakni ajratish – Koks gazi suvga yuttiriladi, ammiak suvda eriydi va ammiakli suv hosil bo’ladi. Bu usul bilan sanoatda ammiak kamroq miqdorda olinadi.

Azot va vodoroddan sintez usuli (Gaber – Bosh reaksiyasi): N 2 + 3H 2 ↔ 2NH 3 ∆H 0 = -92 kj Bu asosiy, zamonaviy ko’p tonnali ammiak ishlab chiqarish usulidir. Nemis olimi F. Gaber 1905 - 1916 y. oddiy moddalardan ammiak sintez qilishni nazariy asosladi. 1913 – yil K. Bosh ishtirokida jarayonni tajriba qurilmasida amalga oshirdi va 1916 –yil amalda ammiak sintezini sanoat sharoitida bajardi. Gaz holidagi azot va vodoroddan ammiak sintezi katalitik, qaytar, ekzotermik jarayon, reaksiya hajm kamayish tomonga boradi. Le– Shatel’ye printsipiga muvofiq, ammiak chiqish muvozanatining ortishi bosimning ko’payishi va haroratni pasaytirish hisobiga erishiladi. Biroq harorat qancha past bo’lsa reaksiya tezligi shuncha kichik bo’ladi. Jarayonni tezlashtirish uchun t>450 0 C va katalizator ishtirokida olib boriladi. Yaxshi ta’sir qiladigan katalizator: Fe – qirindisi va K 2 O hamda Al 2 O 3 aralashmasi bo’lib chiqdi. Jarayon 400-600 0 C da olib boriladi. Bosim 100-1000 atm. gacha tanlab olinadi. Ammiak molekulasi NH 3 uchburchakli piramida shaklda, azot atomi sp 3 - gibridlangan holatda uchta vodorod atomi bilan 3 ta &#55349;&#57102; bog’ hosil qiladi va salgina buzilgan tetraedrni 3 ta uchida 3-vodorod turadi va tetraedrning to’rtinchi uchida azotning bo’linmas elektron jufti bilan band bo’ladi. Ammiak molekulasining qutbliligi va dielektrik o’tkazuvchanligi yuqoriligi uchun suyuq ammiak yaxshi suvsiz erituvchi hisoblanadi. Suyuq ammiak suvsiz eritmalar kimyosining boshlanishiga asos qo’ydi. N H H H1 0 7 0

Suyuq ammiakda ishqoriy va ishqoriy-yer metallari, oltingugurt, fosfor, yod, ko’pgina tuzlar va kislotalar yaxshi eriydi. Funktsional qutbli guruhli moddalar suyuq ammiakda elektrolitik dissotsialanadi. Biroq ammiakning shaxsiy ionlanishi: 2NH 3 ↔ NH + 4 + NH - 2 cheksiz kichik va ionli ko’paytmasi - 50 0 Cda [NH + 4 ][NH - 2 ] = 10 -33 ga teng. Eruvchanligi bo’yicha har qanday gazdan ustun turadi: 0 0 C da 1 hajm suvda 1200 hajm ammiak eriydi. Ammiakning suvda ajoyib eruvchanligi ammiak va suv molekulalari orasida molekulalararo vodorod bog’lanishning yuzaga kelishi bilan asoslandi: Ammiak molekulasida donorlik qobiliyati suvga nisbatan kuchliroq ifodalangan, suvda H– O bog’ining qutbliligi, ammiakdagi N – H bog’iga nisbatan kuchliroq bo’lganligi uchun molekulalararo vodorod bog’lanishi birinchi mexanizm bilan yuzaga keladi. U katta energiya va bog’ning qisqaliligi bilan tavsiflanadi. Boshqacha so’z bilan aytganda ammiak molekulasidagi azot, suv molekulasidagi vodorod protoniga (H+) aktseptorlik qiladi va ammiakning suvdagi eritmasini muvozanatini molekulalararo assotsiatning elektrolitik ionlanishi sifatida tasavvur qilish mumkin: Gidroksil ionlarining hosil bo’lishi, ammiakning suvdagi eritmasi ishqoriy muhitni yuzaga keltiradi. Ionlanish doimiysi ancha kichik: Ammiakning suvdagi eritmasi muvozanatini eritmaga kislota qo’shish bilan o’ngga siljitish mumkin.

Bunda eritmada ammoniy tuzlari hosil bo’ladi. Ularni to’g’ri gaz holidagi ammiakni kislotaga ta’sir ettirib ham olish mumkin. NH 3 + HCl = H Ishlatilishi . Ammiak har hil kimyoviy mahsulotlar olish uchun muhim xomashyo, masalan: nitrat kislota va uning hosilalarini, jumladan o’g’itlar, portlovchi moddalar, bo’yoqlar, ammoniy tuzlari, karbamid, amidlar, dimetil formamid, soda va boshqalar. Sovutgich mashinalarida sovutuvchi modda sifatida ham foydalaniladi. Suyuq ammiak–sanoat miqyosida suvsiz erituvchi. Ammoniy birikmalari. NH + 4 ammoniy kationi (rangsiz) ammoniy tuzlarini hosil qiladi va ular kaliy tuzlariga juda o’xshaydi. Qattiq holatda ammoniy tuzlari tuzilishlari ionlilik darajasi kuchli bog’larni hosil qiladi. Shu sababli ammoniy tuzlari suvda yaxshi eriydi va deyarli to’liq elektrolitik dissotsiyalangan bo’ladi. Ammoniy tuzlari ikki hil usulda olinadi: 1) Ammiak gazini to’g’ridan-to’g’ri kislotalarning eritmalaridan o’tkazib ammoniy tuzlari olinadi: NH 3 + HCl = NH 4 Cl NH 3 + HBr = NH 4 Br NH 3 + HJ = NH 4 J NH 3 + H 2 SO 4 = NH 4 HSO 4 2NH3 + H2SO4 = (NH4)2SO4 NH3 + H3PO4 = NH4H2PO4 2NH3 + H3PO4 = (NH4)2HPO4 3NH3 + H3PO4 = (NH4)3PO4 2) Ammiakning suvdagi eritmasini kislotalar bilan neytrallab: NH 3 ∙H 2 O + HCl = NH 4 Cl + H 2 O 2(NH 3 . H 2 O) + H 2 SO 4 = (NH 4 ) 2 SO 4 + 2H 2 O Qattiq ammoniy tuzlarini olishda birinchi usul qulaydir. Ikkinchi usulda ammiakning suvli eritmasi bilan kislotalarni neytrallab o’g’itlar ishlab

chiqarishda va maxsus tarkibli suyuq muhitda mis buyumlarni tozalashda ishlatiladi. Ammoniy xlorid NH 4 Cl – metallarni kavsharlashlashda flyus sifatida (kavsharlanayotgan metall sirtidagi oksidlarni uchuvchan xloridlarga aylantiradi va metallarni yaxshi kavsharlanish imkonini yaratadi), quruq gal’vanik elementlarda (Leklanshe elementi), mineral o’g’itlar ishlab chiqarishda. Ammoniy sulfat (NH 4 ) 2 SO 4 . Mineral o’g’it olishda, achitqilar olishda, yonishga chidamli qog’ozlar olishda (qog’ozga yuttiriladi) sanoatda uni olish quyidagi reaksiyalarga asoslangan: (suvli ammiak va CaSO 4 dan iborat eritmadan CO 2 gazi o’tkaziladi): 2NH 3 + CO 2 + H 2 O = (NH 4 ) 2 CO 3 (NH 4 ) 2 CO 3 + CaSO 4 = (NH 4 ) 2 SO 4 + CaCO 3 ↓ cho’kma filtrlanadi va ammoniy sulfat eritmasi bug’latiladi. Ammoniy nitrat NH 4 NO 3 (ammoniyli selitra)–o’g’itlarda komponent, portlovchi moddalar olishda ishlatiladi, masalan, donarit tarkibida 55% NH 4 NO 3 , 22 % nitroglitserin, 10 % trinitrotoluol, 10 % NaNO 3 1 % kolloksilin, qolgani yog’och uni va Fe 2 O 3 bo’ladi. Ammoniy gidrokarbonat NH 4 HCO 3 → NH 3 + CO 2 + H 2 O aralashmasidan olinadi. Texnik tuz tarkibida hamisha karbaminat ammoniy NH 2 COONH 4 aralashgan bo’ladi. Qizdirilganda dastlabki moddalarga parchalanadi. Shu sababli u germetik yopiladigan idishlarda saqlanadi. Xamirlarni kimyoviy oshlovchi sifatida ishlatiladi. Ammoniyni hamma tuzlari kimyo texnologiyasida, qishloq xo’jaligida harbiy texnikada juda muhim ahamiyatga ega. NH + 4 ionini tuzilishi tetraedr va uning hamma uchlarini vodorod atomlari band qilgan, markazida azot atomi turadi. Musbat zaryad hamma vodorod atomlari orasida teng taqsimlangan. Kaliy va ammoniy + tuzlarining o’xshashligi ion radiuslarining yaqinligi ((NH 4, 0,112 n µ ) va (K+,

0,133 n µ ) bo’lsa, muhim farqi kaliyni kuchli kislotalar bilan hosil qilgan tuzlari gidrolizga uchramaydi, ammoniy tuzlari esa gidrolizga uchraydi (ammoniy kuchsiz asos). Ammoniy tuzlari termik barqarorliklari kichikligi bilan farq qiladilar. Termik parchalanishning oxirgi mahsulotlari anionning xossasi bilan aniqlanadi. Agar anion oksidlovchi kislotadan hosil bo’lgan bo’lsa, ammiak azotining oksidlanishi sodir bo’ladi: Bu reaksiyada ammiakdagi azot nitratdagi azotga 4 ta elektron beradi. Shu sababli u (NO 3 - ioni) oksidlovchi bo’ladi. Bunday oksidlanish qaytarilish reaksiyalariga sinproportsionirlash (konproportsionirlash) yoki konmutatsiyalanish reaksiyalari deyiladi. Agar ammoniy tuzlarida kislota qoldig’i oksidlovchi bo’lmasa termik parchalanishda ammiak va kislota ajralib chiqadi: Agar kislota uchuvchan bo’lsa, bug’larining kondensatsiyalanishidan yana ammoniy tuzlari hosil bo’ladi. Ammoniy galogenidlari o’zlarini xuddi shunday tutadilar. Bu qatorda eng termik barqaror ammoniy yodid bo’ladi, shunday qilib, bir hil tipdagi ammoniy tuzlaridan kislota kuchining kuchayib borishi bilan termik barqarorlik ortib boradi. NH 4 Cl → NH 4 Br→ NH 4 I qatorida barqarorlik ortadi. Ammoniy tuzlari ishqorlar bilan ishlanganda ammiak ajraladi: 2NH 4 Cl + Ca(OH) 2 = 2NH 3 ↑ + CaCl 2 + 2H 2 O Bu reaksiya laboratoriyada ammiak olishning eng sodda usulidir. Ammiak juda kam hollarda oksidlovchi bo’lib reaksiyaga kirishadi; masalan: Na + NH 3 + 1 = NaNH 2 + ½ H 0 2

Bu reaksiyada metallik natriy suyuq ammiakdan vodorodni siqib chiqaradi. Bunda ammiakdagi vodorod o’zining oksidlanish darajasini pasaytiradi va ammiak oksidlovchi vazifasini bajaradi. Boshqa tomondan bunday reaksiyalar ammiakni kislotali xossasini namoyon qilishini ko’rsatadi. 3. Azotning kislorodli birikmalari Azot oksidlarida +1 dan +5 oksidlanish darajasigacha bo’ladi. Faqat N 2 O 3 va N 2 O 5 oksidlari kislotali hisoblanadi; NO 2 va N 2 O 4 larga 2 ta kislota oksidi deb qaraladi. Ma’lum bo’lgan nitroza oksidlari NO, NO 2 va N 2 O 4 lardan iborat bo’ladi. Azot oksidlari to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar 3 rasmda keltirilgan. 3 rasm Azot (I) oksidi bilan nafas olingan birinchi daqiqada odamda hayajonlanishni uyg’otadi, keyin uxlatuvchi ta’sir qiladi. Tibbiyotda 80 % N 2 O va 20 % O 2 aralashmasidan narkoz vositasi sifatida foydalaniladi. Og’riq sezilmaydi. Azot (II) oksidi (azot monooksidi) NO- rangsiz gaz, havoda astasekin qo’ng’ir – jigar rang tusga kiradi (2NO+O 2 =2NO 2 reaksiyasining o’tishi natijasida). t q =-152 0 C. suvda amalda erimaydi. NO–elektron juftga donordir.

Suyultirilgan nitrat kislotasi bilan ko’pgina metallarning ta’siri natijasida olinadi: 3Cu + 8HNO 3suyul = 3Cu(NO 3 ) 2 + 2NO↑ + 4H 2 O Atmosferada chaqmoq chaqqanda elektr razryadlari ta’sirida hosil bo’ladi. Azot (II) oksidi nitrat kislotani sanoatda olish jarayonida oraliq mahsulot hisoblanadi. Azot (III) oksidi ( diazot uch oksidi ) N 2 O 3 – past haroratda to’q – ko’k suyuqlik 0 0 C dan yuqori haroratda parchalanadi: N 2 O 3 = NO + NO 2 N 2 O 3 - kislotali oksid, sovuq holatda suv bilan birikib nitrit kislotasini hosil qiladi: N 2 O 3 + N 2 O = 2HNO 2 Ishqorlar bilan tegishli nitritlarni hosil qiladi: Azot (IV) oksidining mono shakli NO 2 dimer shakli esa N 2 O 4 dir. Azot (IV) oksidi suvda yaxshi erib nitrat va nitrit kislotalarni hosil qiladi. HNO 2 – kislotasiga 2 ta tautomer tuzilishlar ma’lum: Nitrit ioni uchburchakli tuzilishga ega, natijada azot atomi sp 2 gibridlanishda bo’ladi. Nitritlar zaharli, suvda yaxshi eriydi. Odatda nitritlar ishqorlar eritmalaridan NO va NO 2 gazlarni o’tkazib olinadi: 2NaOH + NO + NO 2 = 2NaNO 2 + H 2 O Azot (IV) oksidi (azot dioksidi) NO 2 qizil jigar rang (qo’ng’ir) gaz, o’ziga xos hidli. 21,2 0 C da suyuqlanadi va -10,2 0 C da qotadi. (suyuq va qattiq holatda ham rangsiz) juda zaharli. NO 2 bilan uzoq vaqt (5-25 soat) nafas olganda og’ir zaharlanish belgilari, asosan, o’pkaning shishishi paydo bo’ladi.

Azot (IV) oksidi ishqorlar bilan ta’sirlashganda 2 hil tuz nitritlar va nitratlar hosil bo’ladi. (shu sababli NO 2 ga 2 ta kislota oksidi deyiladi): 2NO 2 + 2NaOH = NaNO 2 + NaNO 3 + H 2 O NO 2 kontsentrlangan HNO 3 kislotasiga metallar ta’sir ettirilganda, nitrat kislotasi termik parchalanganda, og’ir metallarning nitratlari qizdirilganda, havoda chaqmoqli paytlarda va boshqa hollarda hosil bo’ladi: Masalan: 64 0 C da taxminan N 2 O 4 ning yarimi NO 2 ko’rinishida bo’ladi, haroratning ortishi bilan NO 2 ning miqdori yanada oshib boradi. Azot (V) oksidi (diazot pentaoksid) N 2 O 5 -rangsiz portlovchi kristallar. U nitrat kislotasini P 2 O 5 yordamida suvsizlantirib olinadi: 2HNO 3 + P 2 O 5 = 2HPO 3 + N 2 O 5 4HNO 3 + P 4 O 10 = 4HPO 3 + 2N 2 O 5 N 2 O 5 – tipik kislotali oksid suv bilan kuchli reaksiyaga kirishadi va nitrat kislotasini hosil qiladi. N 2 O 5 + H 2 O = 2HNO 3 Azot (+5) oksidi faqat gaz holatida molekulyar tuzilishga ega. Qattiq holatda NO -2 нитрон va NO -3 нитрат ionlaridan hosil bo’lgan tuzilishga ega. N 2 O 5 kristallari oson sublimatsiyalanadi, buning ustiga molekulalar bug’lanadi. Shunday qilib, azot (+5) oksidi sublimatsiyalanganda NO -2 va NO - 3 ionlari N 2 O 5 molekulasiga birlashadilar. U esa uy haroratida parchalanadi va qizdirilganda portlaydi: Azot (+5) oksidi kuchli oksidlovchi, ko’pchilik reaksiyalar uning ishtirokida kuchli boradi. Nitrat kislota, uning olinishi. Formulasi: HNO 3 (HO – NO 2 ko’rinishida yozish ham qulay). Nisbiy molyar massasi Mr(HNO 3 ) = 63,0 molyar massasi

M (HNO 3 ) = 63g/mol. Suvli eritmada deyarli to’liq H 3 O + va NO - 3 ionlariga o’tadi. Olinishi. Ammiakni katalitik oksidlab olinadi (Ostval’d usuli, sanoatda 1915 yildan foydalaniladi). Bu usul asosida quyidagi reaksiyalar yotadi. 4NH 3 + 5O 2 ↔ 4NO + 6H 2 O Δ H 0 = -904 kj (1) Ammiakni havo bilan aralashmasi juda tezlik bilan qizdirilgan katalizatordan o’tkaziladi. Katalizator platina va rodiydan tayyorlangan setka (1 sm 2 da 2000 teshigi bo’ladi). Reaktsion aralashma katalizator bilan 0,0002 s. kontaktda bo’ladi. 1 – chi reaksiya 800 0 C da boradi. Hosil bo’lgan azot (+2) sovutilgandan keyin mo’l miqdordagi kislorod bilan NO 2 ga o’tkaziladi. Undan 0,5 – 1,0 MPa (5-10 atm) da yuttiruvchi bashnya (minora) da suv bilan kontaktda (yoki suyultirilgan nitrat kislota) bo’ladi va oxirgi mahsulot kontsentrlangan (60 %) nitrat kislota olinadi. Bu jarayonda nitrat kislotaning hosil bo’lishini quyidagi ketma-ket parallel bosqichlar bilan ifodalash mumkin: NO 2 – ning qaynoq suvda eritilishiga sabab HNO 2 kislotasini hosil bo’lishini oldini olishdir. 2. Laboratoriyada HNO 3 natriy nitratni sulfat kislota bilan qizdirib olinadi: NaNO 3 + H 2 SO 4 = NaHSO 4 + HNO 3 Qadimda shu usul bilan sanoatda nitrat kislota olingan.

Xossalari. Suvsiz (100 % li) tutovchi nitrat kislota rangsiz suyuqlik, kuchli hidli, t q = 82,6 0 C, t s =-41,6 0 C, kislota yorug’likda saqlanganda sekin-asta qo’ng’ir rangga kiradi (HNO 3 –yuqori oksidlar, jumladan NO 2 hosil qilib 4HNO 3 = 4NO 2 + 2H 2 O + O 2 parchalanishi natijasida rangi o’zgaradi). Sanoatda chiqariladigan kislota (60–68 % gacha) zichligi ρ = 1,41 g/sm 3 , ~122 0 C da qaynaydi, bu eritma kontsentrlangan kislota deyiladi. Tarkibiga binoan bu eritma HNO 3 . 2H 2 O formulaga muvofiq keladi. Nitrat kislotasi – kuchli kislotalardan biri bo’lib, kuchi bo’yicha faqat HClO 4 kislotasidan keyin turadi. HNO 3 molekulasining va NO - 3 ionining tuzilishari quyidagicha: Nitrat kislotasining o’ziga xos xususiyatlari. Toza nitrat kislotasi oz darajada o’z -o’zidan ionlanishga uchraydi: 2HNO 3 ↔ NO + 2 + NO - 3 + H 2 O NO + 2 kationiga nitronil (nitroil) deyiladi. Nitrat kislota kuchli oksidlovchi, u deyarli barcha metallarni va metallmaslarni oksidlaydi. Metallmaslar nitrat kislota ta’siridan yuqori oksidlanish darajasidagi hosilalariga o’tadi, masalan: 3As 0 + 5HNO 3 + 2H 2 O = 3H 3 As +5 O 4 + 5NO↑ S 0 + 6HNO 3 = H 2 SO 4 + 6NO 2 ↑ + 2H 2 O P 0 + 5HNO 3 = H 3 PO 4 + 5NO 2 ↑ + H 2 O Metallardan faqat oltin, platina, osmiy, iridiy, niobiy, tantal va volframlar nitrat kislota ta’siriga chidamli. Nitrat kislotasi hatto vodoroddan o’ngda joylashgan mis, kumush va simoblarni ham oksidlay oladi. Kontsentrlangan HNO 3 kuchli oksidlovchi sifatida ta’sir qilsa, qanchalik suyultirishiga qarab oksidlovchilik ta’siri pasayib boradi. Nitrat kislotaning boshqa kislotalar bilan o’xshashligi: 1) HNO 3 ↔ H + + NO 3 - 2) 2HNO 3 + CuO = Cu(NO 3 ) 2 + H 2 O; 3) 2HNO 3 + Cu(OH) 2 = Cu(NO 3 ) 2 + 2H 2 O

Metallarning kuchlanish qatorida vodoroddan chapda joylashgan har qanday metall bilan reaksiyaga kirishganda vodorod ajralib chiqmaydi. Chunki nitrat kislotasi har qanday kontsentratsiyada oksidlovchi (NO 3 - ioni) xossasini namoyon qiladi. Metallarning kuchlanish qatorida, metallarning faolligi, tabiatiga va kislota kontsentratsiyasiga qarab, kislotaning qaytarilish mahsulotlari har hil bo’ladi. Nitrat kislotasini metallarga munosabatini, kislota kontsentratsiyasiga qarab quyidagi sxemada ko’rsatish mumkin: a) Li – K – Ca – Mg – gacha bo’lgan metallar kontsentrlangan HNO 3 + 5 + 1 bilan ta’sirlashganda tegishli nitratlar hosil bo’ladi va N O 3 - esa N 2 O gacha qaytariladi. b) c) Li – K – Ca – Mg – Zn – Ni – Sn gacha bo’lgan metallar suyultirilgan nitrat kislota bilan ta’sirlashganda N +5 dan N -3 gacha qaytariladi. Hosil bo’lgan ammiak eritmadagi nitrat kislota bilan birikib ammoniy nitratni hosil qiladi. d) e) Al, Cr va Fe kontsentrlangan nitrat kislotada passivlashadi (inert, barqaror oksid pardasi bilan qoplanadi). Shu sababli alyuminiy yoki temirdan yasalgan tsisterna va bochkalarda kontsentrlangan nitrat kislotasi bir joydan ikkinchi joyga tashiladi va saqlanadi. f) Zn – Ni – Sn – Pb – Cu – Hg kabi metallar kontsentrlangan nitrat kislota bilan ta’sirlashganda NO 2 gacha, suyultirilgan kislota bilan ta’sirlashganda NO gacha qaytariladi. Masalan:

3 hajm kontsentrlangan xlorid kislota va 1 hajm kontsentrlangan nitrat kislota aralashmasiga «zar suvi» deyiladi. Bu aralashmaning oksidlovchilik xossasi kontsentrlangan nitrat kislotadan ham kuchli bo’lganligi uchun unda oltin hatto platina ham eriydi. Bu aralashmaning oksidlovchilik faolligi atomar holdagi xlor bilan, kuchli oksidlovchi bo’lgan nitrozil xloridning hosil bo’lishi bilan shartlangan: 4. Nitrat kislota tuzlari. Azotli o’g’itlar Nitrat kislota tuzlariga nitratlar deyiladi va hamma metallarning nitratlari ma’lum. Ularning ko’pchiligi rangsiz va suvda yaxshi eriydi. Nitratlar nitrat kislotaga nisbatan barqarorroq, ular odatda nitrat kislotaga tegishli metallarni, metall oksidlarini yoki asoslarni ta’sir ettirib olinadi. Nordon suvli eritmalarda nitratlarning oksidlovchilik xossalari nitrat kislotaga nisbatan ancha sust, neytral muhitda esa oksidlovchilik xossasini namoyon qilmaydi. Nitratlar suyuqlanmalarda va kislorod chiqarib parchalanganda kuchli oksidlovchi xossasini namoyon qiladilar. Nitratlardan eng muhim ahamiyatga ega bo’lganlari: natriy nitrat, kaliy nitrat, ammoniy nitrat va kal’tsiy nitratlar bo’lib, amalda ular umumiy nom selitralar deb ataladi. Metallarning nitratlari qizdirilganda quyidagi 3 hil sxema bo’yicha termik parchlanadilar, parchalanish tuz tarkibidagi kation tabiatiga bog’liq bo’ladi:

Masalan: 1) metallarning kuchlanish qatorida Li, dan Mg gacha bo’lgan nitratlar qizdirilganda kislorod chiqarib nitritlarga aylanadi: 2) magniydan misgacha bo’lgan metallarning nitratlari qizdirilganda metall oksidi, NO 2 va O 2 ga parchalanadi: (magniy tuzlari yuqoridagi sxema bo’yicha parchalanadi): 4) misdan o’ngroqda turgan metallarning nitratlari qizdirilganda erkin metallgacha parchalanadi. Bu reaksiyalarning har hil hususiyatda parchalanishlari nitrit va oksidlarining har hil barqarorligidan kelib chiqadi. Azotli o’g’itlar . Mineral o’g’itlar yer ostidan qazib olinadigan va unga sanoat usulida ishlov beriladigan mahsulotlar bo’lib, ular tarkibida tuproq unumdorligini oshiradigan, o’simliklarning normal rivojlanishi uchun zarur bo’lgan makroelementlar mavjud bo’ladi. Mineral o’g’itlar asosini azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlar tashkil etadi. Qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligini oshirishda tuproqqa azotli o’g’itlar solish katta ahamiyatga ega. Tarkibida asosiy elementi azot bo’lgan moddalarga azotli o’g’itlar deyiladi. Azotli o’g’itlar bitta ozuqa elementi saqlovchi oddiy va azot, fosfor, uglerod, oltingugurt ozuqa elementi saqlaydigan murakkab o’g’itlarga bo’linadi. Bundan tashqari azotli o’g’itlar (ammiak va uning birikmalari) hamda nitratli va amidli (mochevina) o’g’itlarga bo’linadi. Eng muhim azotli o’g’itlarga suyuq ammiak, ammiakli suv, ammoniy xlorid, ammoniy sulfat, kaliy nitrat, natriy nitrat, kalsiy nitrat, ammoniy nitrat, mochevina, ammofos, diammofoslar kiradi. Bu o’g’itlar sanoatda quyidagi reaksiyalar asosida olinadi:

1.Suyuq ammiak NH 3 , tarkibida 82,4% azot bo’ladi, tuproq eritmasi ishqoriy pH<11,5 bo’ladi. N 2 +3H 2 →2NH 3 asosida olinadi. Ammiak yuqori atmosfera bosim ostida suyuq ammiakka o’tadi. 2.Ammiakli suv, ya'ni NH 4 OH, tarkibida 20—22% azot bo’ladi. Tuproq eritmasi ishqoriy pH<11,5 bo’ladi. 3.Ammoniy xlorid- NH 4 Cl tarkibida 25% azot bo’ladi. Tuproq eritmasi kuchsiz kislotali pH>5 bo’ladi. Soda ishlab chiqarishda qo’shimcha maxsulot bo’lib quyidagi reaksiya orqli olinadi. NH 3 + NaCl + CO 2 + H 2 O = NH 4 Cl + NaHCO 3 4.Ammoniy sulfat-(NH 4 ) 2 SO 4 tarkibida 21% azot bo’ladi, tuproq eritmasi kuchsiz kislotali pH>5 bo’ladi. Quyidagi reaksiya asosida olinadi: 2NH4OH + H2SO4 = ( NH4 )2 SO4 + 2H2O 5.Natriy nitrat yoki natriyli selitra- NaNO 3 , tarkibida 16% azot bo’ladi, tuproq eritmasi neytral muhitga ega. Quyidagi reaksiya asosida olinadi . Na2CO3 + 2HNO3 = 2NaNO3 + CO2 + H2O 1.Kalsiy nitrat yoki kalsiyli selitra- Ca(NO 3 ) 2 , tarkibida 15-15,5% azot bo’ladi. Tuproq eritmasi neytral muhitga ega, quyidagi reaksiya asosida olinadi. CaCO3 + 2HNO3 = Ca(NO2 )2 + H2O + CO2 2.Mochevina yoki karbamid-(NH 2 ) 2 CO, tarkibida 46,5% azot bo’ladi. Tuproq eritmasi neytral muhitga ega. quyidagi reaksiya asosida olinadi. 2NH 3 + CO 2 = ( NH 2 ) 2 CO + H 2 O 3.Nitrat ammoniy yoki ammiakli selitra-NH 4 NO 3 , tarkibida 35% azot bo’ladi. Tuproq eritmasi kuchsiz kislotali pH>5 bo’ladi. Quyidagi reaksiya asosida olinadi. NH 3 + HNO3 = NH4NO3 Hozirgi vaqtda azotli mineral o’g’itlar “Maxam Chirchiq”, “Ammofos-Maksam”, “Samarqandkimyo”, Navoiy va Farg’ona “azot” ishlab chiqarish birlashmalarida ishlab chiqarilmoqda. Dunyo bo’yicha 2010 yilda azotli o’g’itlar 74,4 mln. tonna ishlab chiqarildi.

5. Fosforning tabiatda tarqalishi, olinishi va xossalari Fosfor- V guruhning azotdan keyin turuvchi elementi bo’lib, uning metallmaslik xossasi azotga nisbatan kuchsizroq namoyon bo’ladi. Lekin fosfor atomining elektron tuzilishiga ko’ra tashqi elektron qavatida 3s 2 3p3d 0 bo’sh d- orbitallarning bo’lishi bu elementning ayrim jixatlari azot elementidan farqli bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu farqlar quyidagilardan iborat: Birinchidan - azotning umumiy ionlanish energiyasi yig’indisi (266,8 Ev) fosfornikidan (176,7 Ev) katta bo’lib, fosforning +5 oksidlanish darajasidan past brikmalari qaytaruvchilar, lekin P (5 +) holidagi birikmalari oksidlovchilar emas. Shu bilan birgalikda fosforning kislorodli birikmalari ancha barqaror, vodorodli brikmasi esa berqarordir. Ikkinchidan- fosfor atomida 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 3 3d 0 bo’sh orbitallarning bo’lishi natijasida tashqi qavatdagi 5 ta elektronning toqnashuvi va ularning o’zaro gibridlanishi sababli sp 3 d (k.s. = 6) bo’lgan valent imkoniyatlari paydo bo’ladi. Bunga qo’shimcha 3d-orbitallar akseptor vazifasini bajarishi sabab bo’ladi. Shu boisdan fosforning turli polimer tuzilishli brikmalari, asosan, kremniy va oltingugurt singari (gorizontal o’xshashlik) kislorod va ftor bilan brikmalar hosil qilishga moyilligi kuchli. Fosforni tabiatda tarqalishi va allotropik shakl o’zgarishi . Tabiatda fosforning 1531 P izotopi barqaror bo’lib, 15 30P ва 15 32P lar su'niy usulda olingan radioaktiv izotoplardir. Fosfor atomining radiusi azot atomi radiusidan katta bo’lganligi sababli elektron qabul qilishi qiyinroq, elektron berishi esa osonroqdir. Fosfor faqat birikmalar holida uchraydi. Yer po’stlog’idagi massasi 0,08% ni tashkil etadi. Fosfor o’simlik va hayvon oqsillarini tarkibiy qismini tashkil etadi. Odam organizmida 1,5 kg fosfor, shundan 1,4 kg suyakda bo’ladi. Tabiatda quyidagi minerallari uchraydi: Ca 3 (PO 4 ) 2 – kalstiy fosfat yoki appatit minerali 3Ca 3 (PO 4 ) 2 · CaF 2 – ftor appatit 3Ca 3 (PO 4 ) 2 · CaCl 2 – xlor appatit 3Ca 3 (PO 4 ) 2 · Ca(OH) 2 - gidroksi appatit

Fosfor: oq fosfor, qizil fosfor va qora fosfor allotropik shakl o’zgarishlariga ega. Oq fosfor rangsiz, kuchli zaharli, kimyoviy faol, t c =44 0 C, t q =280,5 0 C, ρ =1,83g/sm 3 ga teng bo’lgan 50 0 C da yonuvchi kristall modda. Suv bilan reaksiyaga kirishmaydi. Shuning uchun oq fosfor suv tagida yig’ib olinadi: 2Ca 3 (PO 4 ) 2 + 10C + 6SiO 2 = P 4 + 6CaSiO 3 + 10CO Oq fosforning kristall panjarasi P 4 holida mavjuddir, ya'ni uning molekulalari to’rt atomli va uch qirrali muntazam piramida shaklida bo’ladi. Oq fosfor havosiz joyda 250-300 0 C da 2-3 soat davomida qizdirilsa qizil fosforga aylanadi. Qizil fosfor- zaharsiz, kukun holida to’q qizil modda bo’lib, 250 0 Cdan yuqorida yonadi. Qizil fosfor qizdirilganda suyuqlikka aylanmasdan turib, bug’lanadi. Uning bug’i quyo’qlashib oq fosforni hosil qiladi. Zichligi ρ =2- 2,4g/sm 3 ga teng. Qizil fosfor bir necha hil kristall formalardan iborat bo’lib, tuzilishi to’liq o’rganilmagan. Qora fosfor grafitga o’xshaydi, zichligi ρ =2,7g/ sm 3 . Oq fosforni uzoq vaqt bosim ostida qizdirilsa qora fosfor hosil bo’ladi. U kimyoviy jihatdan inert modda. Qora fosfor fazoda atom kristall panjaraga ega. Krisstallar parralell yassi qatlamlar bo’lib tutashgan. Qatlamlar orasidagi masofa 0,324 nm ni tashkil etadi. Fosforning olinishi va kimyoviy xossalari . Fosfor appatitlar va fosforitlardan olinadi. Buning uchun ular ko’mir (koks) va qumning aralashmasiga elektr pechda havosiz joyda 1500 0 C da qizdiriladi: Ca 3 (PO 4 ) 2 + 5C + 3SiO 2 = 3CaSiO 3 + P 4 + 5CO 3CaO * P 2 O 5 + 3SiO 2 = P 2 O 5 + 3CaSiO 3 P 2 O 5 + 5C = 2P + 5CO Oq fosfor xona haroratida o’z-o’zidan yonib, fosfor (V)- oksid, kislorod kam bo’lganda fosfor (III)- oksidlarni hosil qiladi: P4 + 5O2 = P4O10, P4 + 3O2 = 2P2O3 Oq fosfor galogenlar, oltingugurt va metallar bilan reaksiyaga kirishadi: P 4 + 6Cl 2 = 4PCl 3 , P 4 + 10Cl 2 = 4PCl 5 P 4 + 6Br 2 = 4PBr 3 , P 4 + 6S = 2P 2 S 3

6Mg + P4 = 2Mg3P2, 6Ca + P4 = 2Ca3P2 Magniy va kalsiy fosfidlar suv va kislotalar bilan reaksiyaga kirishadi: Mg 3 P 2 + 6H 2 O = 3Mg(OH ) 2 + 2PH 3 ↑ 2AlP + 6HCl = 2AlCl3 + 2PH3 ↑ Faqat oq fosfor issiq ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi: P4 + 3KOH + 3H2O = 3KH2PO2 + PH3 ↑ Fosfor vodorod bilan reaksiyaga kirishmaydi. 6. Fosforning vodorodli va kislorodli birikmalari Fosforning vodorodli birikmalarini vodorod fosfinlar deyiladi. Bular monofosfin- PH 3 (gaz), difosfin- P 2 H 4 (suyuqlik) va polifosfin- P 12 H 6 (qattiq)lardir. Monofosfin (yoki fosfin) sarimsoq hidli, zaharli gaz. Ammiakdan farq qilib, suvda oz eriydi va u bilan reaksiyaga kirishmaydi. Metall fosfidlar suv va kislotalar ta'sir ettirib olinadi. Fosfin kuchli kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, fosfanit PH 4 tuzlarini hosil qiladi. Bu tuzlar qizdirilganda suyuqlikka aylanmasdan bug’lanib, parchalanadi: PH 3 + HClO 4 = PH 4 ClO 4 , PH 3 + HJ = PH 4 J, PH 4 J  t ↦ PH 3 + HJ Fosfin juda oson yonadi: 2PH3 + 4O2 = P2O5 + 3H2O Difosfin P 2 H 4 rangsiz suyuqlik, kuchli qaytaruvchi, havoda o’zo’zidan alangalanib ketadi: 2P2H4 + 7O2 = 2P2O5 + 4H2O Fosfor kislorod bilan bir necha hil oksidlarni hosil qildadi, ulardan muhimlari fosfor (III)-oksid va fosfor (V)-oksiddir. Fosforni asta - sekin yoki kislorod yetishmaganda oksidlansa fosfor (III)-oksid- P 2 O 3 , aniqrog’i P 4 O 6 hosil bo’ladi. P 2 O 3 - mumsimon kristall modda bo’lib, t c =24 0 C, t q =175 0 C. P4 + 3O2 = P4O6 P 4 O 6 - sovuq suvda gidrolizlanib, fosfit kislotani, issiq suvda esa, fosfat kislotani hosil qiladi: P 4 O 6 + 6H 2 O = 4H 3 PO 3 - sovuq suvda; P 4 O 6 + 6H 2 O = 3H 3 PO 4 + Р H 3 - issiq suvda.

Havoda qizdirilganda fosfor (V)- oksidga aylanadi: P4O6 + 2O2 = P4O10 Fosfor (V)-oksid P 4 O 10 (yoki P 2 O 5 ) oq gigroskopik kukun. Fosforni mo’l havo yoki kislorodda yondirish orqali olinadi: P4 + 5O2 = P4O10 P 4 O 10 - 360 o C da suyuqlanmay bug’lanadi. Oz miqdordagi suv bilan P 4 O 10 metafosfat, ko’p miqdordagi suv bilan esa, ortofosfat kislotani hosil qiladi: P 4 O 10 + 2H 2 O = 4HPO 3 - metafosfat kislota. P 4 O 10 + 3H 2 O = 3HPO 4 + H 3 PO 4 P 4 O 10 turli moddalar tarkibidagi bog’langan vodorod va kislorodni suv holida tortib oladi: 4HNO 3 + P 4 O 10 = 2HPO 3 + 2N 2 O 5 2H 2 SO 4 + P 4 O 10 = 2HPO 3 + 2SO 3 P 2 O 5 suv bilan shiddatli birikib, reaksiya sharoitiga qarab har hil fosfor kislotalarni hosil qiladi: P 2 O 5 + H 2 O = 2HPO 3 metafosfat kislota t c = 40 ºC P 2 O 5 + 2H 2 O 18-22 ºC H 4 P 2 O 7 pirofosfat kislota t c = 61 ºC P 2 O 5 + 3H 2 O → 2H 3 PO 4 ortofosfat kislota t c = 42 ºC HPO 3 - suvda yaxshi eriydigan, zaharli kislota; H 3 PO 4 - havoda tursa suyuqlanib ketadigan kristall modda; H 4 P 2 O 7 - yumshoq shishasimon massa, suvda eriydi. Bu kislotalar orasida eng ahamiyatlisi ortofosfat (oddiy qilib aytganda fosfat) kislotadir, chunki uning tuzlari mineral o’g’it sifatida keng ishlatiladi. Fosfat kislota o’rta kuchli, uch negizli kislota bo’lgani uchun digidrofosfatlarni, gidrofosfatlarni va fosfatlar hosil qiladi: H 3 PO 4 ↔ H + + H 2 PO - 4 digidrofosfat ion H 2 PO - 4 ↔ H + + HPO 4 -2 gidrofosfat ion HPO 4 -2 ↔H + + PO 4 -3 fosfat ion Laboratoriya sharoitida fosfat kislota fosforni 32% li nitrat kislota bilan oksidlab olinadi:

3P + 5HNO3 + 2H2O = 3H3PO4 + 5NO ↑ Sanoatda esa ikki hil usulda: ekstraksiya va termik usullarda olinadi. Ekstraksiya usulida maydalangan kalsiy fosfatga sulfat kislota bilan ishlov beriladi: Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3H 2 SO 4 = 2H 3 PO 4 + 3CaSO 4 ↓ Kalsiy sulfat cho’kmaga tushadi, kislota esa eritmada qoladi. Bunday kislota o’g’itlar ishlab chiqarish uchun sarflanadi. Termik usulda quyidagi reaksiyalar orqali fosfat kislota olinadi: 2Ca(PO 4 ) 2 + 10C + 6SiO 3 = 4P + 6CaSiO 3 + 10CO ↑ 4P + 5O 2 = 2P 2 O 5 P 2 O 5 + 3H 2 O = 2H 3 PO 4 Bu usulda toza, konsentrlangan fosfat kislota olinadi. Fosfat kislota kislotalarga xos kimyoviy xossalarni namoyon etadi. Barcha digidrofosfatlar, ammoniy va ishqoriy metallarning fosfatlari va gidrofosfatlari suvda yaxshi eriydi. Qolgan fosfatlar va gidrofosfatlar suvda kam eriydi. Ba'zi bir digidro, gidrofosfatlarni va fosfatlarni olinishi: NH 4 OH + H 3 PO 4 = NH 4 H 2 PO 4 + H 2 O 2NH 4 OH + H 3 PO 4 = (NH 4 ) 2 HPO 4 + 2H 2 O 3NH 4 OH + H 3 PO 4 = (NH 4 ) 3 PO 4 + 3H 2 O NaOH + H 3 PO 4 = NaH 2 PO 4 + H 2 O 2NaOH + H 3 PO 4 = Na 2 HPO 4 + 2H 2 O 3NaOH + H 3 PO 4 = Na 3 PO 4 + 3H 2 O Ishqoriy metallarning fosfatlari va gidrofosfatlari gidrolizlanadi. Masalan: Na 3 PO 4 + H 2 O ↔ NaOH + Na 2 HPO 4 PO43 - + H2O ↔ OH - + HPO42 - Na 2 HPO 4 + H 2 O ↔ NaOH + NaH 2 PO 4 HPO42 - + H2O ↔ OH - + H2PO4 - Digidrofosfatlar, gidrofosfatlar harorat ta'siridan parchalanadi, fosfatlar esa pachalanmaydi. Masalan: NaH 2 PO 4  t ↦ H 2 O + NaPO 3 2Na 2 HPO 4  t ↦ Na 4 P 2 O 7 + H 2 O

Ortofosfat kislotani tuzlari qishloq xo’jaligida o’g’it sifatida ishlatiladi. Mineral o’g’itlar mavzusida to’liq to’xtalamiz. Fosfor- xujayralar protoplazmasi tarkibiga, xromosoma, viruslar va fermentlar tarkibiga kiradi. O’simlik va hayvon organizmida fosfor bo’ladi hamda fosfor hayot va tafakkur elementi deb yuritiladi. Insonning kundalik fosforga bo’lgan extiyoji 2 ga teng bo’lib, u ovqat hisobidan to’liq qoplanadi. 7. Fosforli o’g’itlar O’simliklardan yuqori hosil olishning eng muhim omillaridan biri fosforli o’g’itlardan unumli foydalanishdir. Lekin fosforning tuproqdagi barcha birikmalaridan o’simliklar foydalana olmaydi. Ular suvda eriydigan bo’lishi kerak. Fosforli o’g’itlar asosan fosforitlardan olinadi. O’zbekistonda fosforitlar konidagi Morakash turiga mansub zarra donador fosforitlarning zahirasi taxminan 100 mln. tonnani tashkil etadi. Qizilqum fosforit kombinati qurilmoqda. Unda 2,7 mln.tonna fosforit olinadi. Eng muhim fosforli o’g’itlar quyidagilar: fosforit talqoni, oddiy superfosfat, qo’sh superfosfat, ammoniylangan superfosfat, pretsipitat, ammofos, suyak talqoni, nitrofosfat va nitrofoskalarni tashkil etadi: 1. Fosforit talqoni yoki appatit– Ca 3 (PO 4 ) 2 . Uning tarkibida 16-35% P 2 O 5 bo’lib, suvda yomon eriydi. Fosforit mineralini maydalab olinadi. 2. Oddiy superfosfat- Ca(H 2 PO 4 ) 2 CaSO 4 , tarkibida 14-20 % P 2 O 5 bo’ladi. Fosforitga sulfat kislota ta'sir ettirib olinadi: Ca 3 ( PO 4 ) 2 + 2H 2 SO 4 + 4H 2 O ↦ Ca ( H 2 PO 4 ) 2 + 2CaSO 4 * 2H 2 O 3. Qo’sh superfosfat-Ca(H 2 PO 4 ) 2 , tarkibida 35% gacha P 2 O 5 , bo’ladi. Maydalangan fosforitga konsentrlangan fosfat kislota ta'sir ettirib olinadi: Ca 3 (PO 4 ) 2 + 4H 3 PO 4 = 3Ca(H 2 PO 4 ) 2 4. Pretsipitat- CaHPO 4 2H 2 O, tarkibida 30-35% P 2 O 5 bo’ladi, suvda eriydi. Fosfat kislotani kalsiy gidroksid eritmasi bilan neytrallash orqali olinadi: H3PO4 + Ca(OH)2 = CaHPO4 * 2H2O

5. Suyak talqoni- Ca 3 (PO 4 ) 2 . Uy hayvonlari suyaklarini qayta ishlab olinadi. 6. Ammofos- NH 4 H 2 PO 4 , tarkibida 35-50% P 2 O 5 bo’ladi. Suvda eriydi. Fosfat kislotani ammiak bilan neytrallanganda ammofos va diammofoslar NH 3 + H 3 PO 4 = NH 4 H 2 PO 4 hosil bo’ladi: 2NH3 + H3PO4 = (NH4 )2HPO4 7. Nitrofosfat- CaHPO 4 ·Ca(NO 3 ) 2 , tarkibida 14-27 % P 2 O 5 va 21-24% azot bo’ladi. Xlorappatitga nitrat kislota ta'siridan olinadi: Ca 3 (PO 4 ) 2 * CaCl 2 + 2HNO 3 = CaHPO 4 * Ca(NO 3 ) 2 8. Nitrofoska- (NH 4 ) 2 HPO 4 · KNO 3 , tarkibida 10% P 2 O 5 , 11% K 2 O va 11% azot bo’ladi, suvda eriydi. Fosforit minerali, nitrat kislota va kaliy xloridni aralashtirib olinadi. Respublikamizda fosforli o’g’itlar asosan “Ammofos- Maksam”, “Samarqandkimyo”, “Samarqand NPK”, “Qo’qon superfosfat” va “Elektrokimyo” zavodlarida ishlab chiqarilmoqda.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

Похожие

Neft mineral komponentlari

Azot saqlovchi organik birikmalar va oqsillar

Neftning oltingugurt va azot saqlagan birikmalari

Fosfor va uning birikmalari. Mishyak, surma, vismut birikmalari

Neftning azot saqlovchi birikmalari