Ўзбек халқ мусобақалари, ўйинлари ва жисмоний машқлари - Физическая культура - Рефераты

Ўзбек халқ мусобақалари, ўйинлари ва жисмоний машқлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

206.5 KB

Ўзбек халқ мусобақалари, ўйинлари ва жисмоний машқлари. Режа 1. Қадимги туркий халқлар жисмоний тарбияси. 2. Миллий халқ ўйинлари ва мусобақалари.

Ўзбек халқи қадим замонлардаёқ жуда кўп мусобақалар, хилма-хил жисмоний машқлар яратган ва улар кишиларда жисмоний ҳамда маънавий фазилатларни тарбиялашга ёрдам бериб келган. Булар жумласига от спорти, кураш, арқон тортишув, дорбозлик, хилма-хил ўйин ва мусобақалар киради. Қадим замонларда жисмоний машқлар эмпирик тарзда вужудга келган. Улуғ олим Абу Али ибн Синонинг ажойиб асарлари бундан яққол далолат беради. Олим ўз асарларида халқнинг қаттиқ синовларга, меҳнатга ва мамлакатни жасурона ҳимоя қилишга тайёрланиш йўлида кўп асрлар бўйи тўплаган тажрибаларни умумлаштирган. Ҳозир Ўзбекистон территориясида яшаган ҳалқларда қадим замонлардаёқ турли-туман жисмоний машқлар мавжуд бўлган ва булар орасида ёй отиш, белбоғли кураш, от спорти, акробатика ҳамда куч синаш, эпчиллик ва абжирликни синаб кўришга қаратилган мусобақалар айниқса кенг тарқалган. Шуни айтиб ўтиш керакки, ўзбек халқининг турмушида хилма-хил мусобақалар тарзида мавжуд бўлиб келган барча жисмоний машқлар ва ўйинларнинг кўпчилиги илгари, асосан диний байрам кунларида ўтказилади. Жисмоний машқлар, мусобақа ва ўйинларининг ҳар хил турлари ўлканинг турли районларида яшаган ўзбек қабилаларининг бирида кўпроқ, бирида озроқ ривож топган эди. Масалан, ўзбекларнинг “минги” қабиласи улоқчиликда шуҳрат қозонган, “қутичи”лар эса олғир қушлар билан ов қилишга уста бўлишган, “кўҳистонлик” лар жуда абжир, тез юрувчилар бўлган, “қатағон” лар қабиласи ажойиб чавандозлари билан ном чиқарган. Жуда қадим замонларда пойга, улоқ ва олмон пойга каби от спорти турлари айниқса кенг тарқалган эди. Бу спорт турлари бизнинг давргача етиб келган ва ҳозир ҳам ғоят кенг тарқалган. Олмон пойга -ўрта асрлардаёқ жуда яхши ривож топган ҳалқ мусобақасидир. Бу пойга одатда бирор байрам вақтида ўтказилар ва унга атрофдаги қишлоқ ва овуллардан ёшлар йиғилиб келарди. Йиғилганлар ўртасида бўладиган суҳбатларда аксари от ҳақида, унинг сифатлари ва гўзаллиги тўғрисида гап кетарди. Бундай гаплар кўпинча баҳслашувга

айланиб кетар, баҳслар эса мусобақада ечиларди. Анъанага кўра бундай мусобақада фақат баҳслашувчиларнинг ўзлари эмас, балки хоҳловчиларнинг ҳаммаси қатнашаверади. Мусобақалашувчилар отларини эгарлаб, бир сафга тизилиб туришар ва сигнал берилиши билан олға ташланиб, белгиланган маррага қадар от чоптириб боришар ва у ерга етиб бориладиган кейин отлиқларнинг ҳаммаси орқага буриларди. Дастлабки маррага биринчи бўлиб қайтиб келган чавандоз ғолиб ҳисобланарди. Мусобақаларда судьялар ҳам бўларди. Ҳакамлар пойгада қоидага риоя қилиш устидан назорат қилиб турар ва ғолибларни аниқлашарди. Ўзбек халқи орасида тарқалган от мусобақаларнинг халқ тури бўлган оломон пойга халқ турмушига чуқур сингиб кетган бўлиб, эндиликда ўзининг миллий шаклини сақлаб қолиб, янги социалистик мазмун касб этган. Мусобақаларнинг бу тури Ўрта Осиё ва Қозоғистон республикалари спартакиадаларининг программасига киритилган, шунингдек республика ипподромларида мустақил равишда ҳам ўтказиб турилади. Пойга. Илгари бутун Ўрта Осиё териториясида чавандозликнинг бу тури “байга” деб аталарди. Шунинг учун ҳам барча манбаларда Ўрта Осиёдаги ҳамма халқларга ҳос бўлган шу атамани учратамиз. Ҳозирги вақтда эса ўзбеклар уни “пойга” деб атайдилар. Пойга-узоқ масофага от чоптириш мусобақасидир. От спорт мусобақасининг бу турида отнинг чидамлилигини синаб кўрилади. Ўзбек от ўрганувчилари, ажойиб чавандозларнинг санъати Ўрта Осиё чегараларидан узоқ жойларда ҳам қадимдан маълум эди. Пойгада кўп кишилар қатнашарди. Бу мусобақада қатнашувчи чавандозлар сигнал берилиши билан белгиланган маррага қараб от қўярдилар. Пойгада ғолиб чиққан чавандоз соврин оларди, бу соврин бутун қабиланинг мулки ҳисобланарди. Пойга катта байрамларда ўтказилиб, асосан ўлиб кетган ота- она ва қариндош-уруғларнинг руҳига бағишланарди. Пойгани одатда бўлис бошлиқлари, бадавлат беклар ва хонлар ўтказардилар. Камбағал бечораларнинг эса бундай ишларга қурби етмасди. Чунки пойгага мўътабар

меҳмонларни таклиф қилиш мажбурий ҳисобланарди. Пойга одатда текис жойларда ўтказилар, атрофдаги қир-адирларга ранг-баранг ленталар билан безатилган ўтовлар, чодирлар тикиларди. Бу ер катта сайилгоҳга айланиб кетар, у ерда дошқозонларда палов, кўраларда кабоблар пиширилар, катта самоворларда чой қайнатиларди. ХХ асрнинг бошларидан эътиборан пойгаларда айрим шахсларни турли лавозимларга сайлаш масалалари ҳал қилинадиган бўлиб қолди. Бундай пайтларда бўлис бошлиғи ёки овул оқсоқоли лавозимига кўрсатилган номзод тўғрисида агитация юргизиларди. Пойгада кўпинча болалик чоғиданоқ от минишга ўргатилган ўсмир қатнашардилар. Бундай болалар ёшлик чоғларидаёқ отни бемалол бошқара олар, 12-15 ёшга етганида эса абжир чавандоз бўлиб етишар ва пойгаларда муттасил қатнашар эди. Улоқ -отлиқлар мусобақасининг қадим замонлардан хозирги вақтга қадар сақланиб келаётган турларидан бири. Эски вақтларда бу мусобақа хозирги Ўзбекистон территориясида яшаган ҳалқларнинг қадимги маросимларидан бирини акс эттирар эди. Ўйин тариқасида ўтказиладиган улоқнинг асосий моҳияти мана бундай бўларди; кўпинча бир неча юз кишидан иборат отлиқлар оломони олдига калласи ва ичак-чавақлари олинган эчки устига ёпирилар ва уни отдан тушмай туриб ердан кўтариб олишга ҳаракат қиларди. Узоқ тортишувлардан кейин, яхши машқ қилдирилган улоқчи отга минган чабдаст ва жасур чавандозлардан бири эчкини ердан узиб олиб, тақимига босарди-да, оломон орасини ёриб чиқиб кетарди ва кетидан қуваётганларга тутқич бермай улоқни белгиланган маррага келтириб ташларди. /олиб чиққан кишига соврин; шойи тўн, пул, қўйлар ва ҳоказолар бериларди. Кураш –ўзбекча миллий спорт тури бўлиб, унда полвонлар бир- бирининг белбоғидан ушлаб олишардилар. Кураш қадим замонлардан маълум бўлган ҳамда эпчилликни синаш мусобақаларининг энг севимли турларидан биридир. Курашда рақиблар бир-бирини белбоғидан ушлаб ерга йиқитишга ҳаракат қилади. Илгарилари оёқдан чалиш, туртиб юбориш ва

бошқа усулларни қўллаш ҳам рухсат этиларди. Курашда рақибини йиқитиб, мукофотга арзонгина бўлса ҳам тўн олиш ёш йигит учун жуда катта ғалаба ҳисобланарди. Бунинг устига қизғин олишувларда бир неча кишини кетма- кет йиқита олган полвон ҳамқишлоқлари ўртасида танилган обрўли киши бўлиб қоларди. ХХ асрга қадар кураш мусобақалари ҳеч қандай судьяларсиз ўтказилар ва шу сабабли яхши тайёргарлик кўрмаган полвонлар кўпинча майиб бўлиб қолардилар. Курашда ким ғолиб чиққанлиги эса томошабинларнинг ўзлари аниқлардилар. 1878 йилда кураш мусобақаларида биринчи марта руслар ҳам қатнаша бошлади. Аммо, кураш усулларини ва унинг хилма-хил воситаларини билмаганликлари учун, улар доимо мағлубиятга учрар эдилар. Узоқ вақтларга қадар кураш тушувчи полвонлар категорияларга ажратилмай келди ва унда мусобақалар абсолют биринчиликлар учун ўтказилардилар. 1911 йилда ўтказилган профессионал курашчилар чемпионатида биринчи марта Тошкентлик Ахмад полвон қатнашди. У французча курашда Германия чемпиони Гюбнер устидан бир минутданоқ ғалаба қозонди. Ўша пайтда циркларда ўтказиладиган профессионал чемпионларда маҳаллий полвонлар ҳам қатнаша бошлагани томошабинларда жуда катта қизиқиш туғдирди. Ўзбек полвонларининг довриғи Туркистон ўлкасидан узоқ жойларга ҳам тарқалди. Дорбозлик . Арқон устидан турли машқлар қиладиган дарбозлар узоқ ўтмишда ҳам маълум бўлган. У вақтларда энг эпчил муаллақачи дорбозлар олис мамлакатларга қилинган харбий юришларга қатнашиб, ўз санъатлари билан ўзбек ҳалқи шухратини таратиб келганлар. Ўзбекларда эса дорбозлар одатда кўкламги қизил гул-“гули сурх” байрамларидан, диний рамозон хайитида ўз санъатларини намойиш қилар эдилар. Дор эса сайилгоҳларга қурилардилар. Муаллақачи дорбозлар фақат ланган ёрдамида мувозанат машқларнигина бажариб қолмай, жуда баланд қилиб тортилган арқон устида ғоят мураккаб машқларини ҳам адо этардиларки, бунинг учун жуда катта жисмоний тайёргарлик ва аниқ харакат қилиш талаб этиларди.

Акробатиканинг бу тури Бухорода айниқса кенг ривожланган эди. Байрам томошобинларига жуда кўп томошабинлар, мазкур жисмоний машқларнинг мухлислари тўпланарди. Ўзбекистон территориясида суворийлар жанги ўтказилиб турарди. Бундай жангларда найза билан қурорланган ва чарм ёки кигиз қалқон тутган суворийлар от чоптириб келатуриб, бир-бирини эгар устидан ағдариб туширишга ҳаракат қиларди. Бундай жанглар энг хатарли мусобақалардан бири бўлиб, кўпинча ўлим билан тугарди. Арқон тортишув, ёғоч оёқда юриш, ағдариш қиз қувмоқ ва бошқалар сингари жуда кўп машқлар ва ўйинлар қадим замонлардан буён ўзбек ҳалқи орасида жуда севимли келган ва ҳозирда ҳам севимли ўйинлардан ҳисобланади. Ўзоқ ўтмиш замонлардан токи ҳозирги вақтга қадар ўзбек ҳалқининг болалари ва ўсмирлари ўртасида хилма-хил серҳаракат ўйинлар катта ўрин эгаллаб келмоқда; “Ботмон-ботмон”, “Қушим боши”, “Оқсоқ қарға”, “Ўрда”, “Шайтон-шайтон”, “Оқ теракми-кўк терак” каби жуда кўп ўйинлар ҳозирда ҳам болалар ўртасида кенг тарқалгандир. Ўзбек ҳалқ ўйинлари маҳаллий миллат ўқувчилари ва ёшларини физкультура ва спорт машғулотларига тортишда муҳим восита бўлиб хизмат қилмоқда, улар бундан буён болалар ва ўсмирларини жисмоний тарбиялашнинг муҳим воситаси бўлиб қолади. Қуйида халқларимиз тарихида жисмоний маданият ва ҳарбий санъат намуналаридан келтирилган

Адабиётлар 1. Б.И.Загорский, И.П.Залетаев, Ю.П.Пузир. Физическая культура. М.1989 г. 2. В.В.Столбов. Истор.физ.культ. Учебник. М. 1989 г. 1. 3.Н.Ф.Кулинко. История и организация физическая культури. М.1992. 3. Н.К.Макерцев. Страници истории спорта.М.1987. 4. Е.Л.Озерецкая. Олимпийские игри. Л.1990. 5. Е.Л.Озерецкая. Олимпийский факел над Римом. М. 1990. 6. П.А.Соболев. Олимпия, Африка, Америка,Азия,Рим. М.1990. 7. И.Г.Чудинов. История физической культури. М.1990. 8. А.О.Романов. Международное спортивное движение. М. 1993. 9. Б.Хавин. Все об олимпийских играх. М.1994. 10. Д.Д.Егоров. Все о спорте. М. 1994. 11. Жисмоний тарбия тарихи. Тошкент. Укитувчи. 1989. 12. В.Г.Кудрявцева. Спорт мира и мир спорта. М. 1997. 13. Л.Кун. Всеобшая история физической культури. М. 1992. 14. А.П.Романов. МОК и международное спортивние движение. М. 1990.

Похожие

Кадимги Римда жисмоний тарбия

Феодализм даврида жисмоний тарбия

Янги даврда жисмоний тарбия

Енгил атлетиканинг ривожланиш тарихи

Қадимги Римда жисмоний тарбия