Mustaqil mashg`ulotlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash usulublari - Физическая культура - Рефераты

Mustaqil mashg`ulotlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash usulublari

Загружено в:

12.02.2024

Скачано:

0

Размер:

334.5 KB

Mustaqil mashg `ulotlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash usulublari Reja: 1. Jismoniy sifatlarni to `g`risida tushuncha 2. Tezkorlik va uni rivojlantirishda foydalaniladigan namunaviy mashqlar. 3. Kuch sifati va unini tarbiyalash uslublari. 4. Chaqqonlik va uni tarbiyalash uslublari. 5. Chidamlilik va unini tarbiyalash. 6. Egiluvchanlik va uni tarbiyalash.

Jismoniy sifatlarni to `g`risida tushuncha ―Jismoniy sifatlar va ―jismoniy tayyorgarlik atamalari maxsus adabiyotlarda qismlarga bo`lib ko`rsatilgan. Bular insonning harakat imkoniyatlariga xos ayrim jihatlarni aniqlaydi. Jismoniy sifatlar dinamikasiga tatbiqan ―rivojlanish va ―tarbiya‖ atamalari qo`llaniladi. ―rivojlanish‖ atamasi sifatning sog`lomlashtiruvchi o`zgarishlarini tavsiflaydi. ―tarbiya esa harakatlantiruvchi sifat ko `rsatkichlarining o`sishiga ta`sir o`tkazishning faolligi va yo`naltirilganligini nazarda tutadi. Jismoniy tarbiya jarayonida jismoniy sifatlarni tarbiyalash va harakatlarga o `rgatish chambarchas aloqada olib boriladi. Jismoniy tarbiyaning bu tomonlarini o`rganish va ayrim-ayrim holda qarab chiqish ulardan har birining o`ziga xos xususiyatlarini chuqurroq bilib olishga yordamlashadi. Uyga vazifa qilib berilgan mashqlar bajarilganda asosiy jismoniy sifatlar: kuch, epchillik, tezlik, chidamlilik, chaqqonlik rivojlanadi. Sizga qo `shimcha ravishda xar bir sifatlarni tarbiyalashga ko`maklashuvchi quyidagi mashqlarni mustaqil bajarish uchun tavsiya etamiz. Tezkorlik va uni rivojlantirishda foydalaniladigan namunaviy mashqlar. Muhim jismoniy sifatlar qatoriga tezkorlik ham tegishlidir. Tezkorlik insonning muayyan sharoitda minimal vaqt sarflash bilan harakat faoliyatini bajarish qobiliyatidir. Tezkorlik namoyon bo `lishining asosiy shakllari quyidagilar: 1) harakatlantiruvchi ta `sirning latent (yashirin) vaqti; 2) ayrim harakatlar tezligi (tashqi qarshilik kichik bo `lganda); 3) harakatlar sur `ati. Tezkorlikning namoyon bo `lish shakllari bir-biriga nisbatan bog`liq emas. Bu ayniqsa, harakat reaksiyasi tezligi ko`rsatkichlariga ko`pincha aloqador bo`lmaydigan vaqt ko`rsatkichlariga taalluqlidir. Ko`rsatib o`tilgan uchta shaklning

birgalikda kelishi tezkorlik namoyon bo`lishining barcha hollarini belgilaydi. Masalan, sprint yugurishdagi natija start olishdagi reaksiya vaqtiga, ayrim harakatlar (depsinish, sonni oldinga o`tkazish va boshqalar) tezligiga va qadamlar sur`atiga bog`liq. Amalda esa tezkorlik namoyon bo`lishining aytib o`tilgan asosiy shakllari emas, balki yaxlit harakatlarning (yugurish, suzish va b.) tezligi katta ahamiyatga ega. Biroq murakkab koordinatsion yaxlit harakatlardagi tezlik faqat tezkorlik darajasi bilangina emas, balki boshqa sabablar bilan ham aloqadordir. Masalan, yugurishda ilgarilab ketish tezligi qadam uzunligiga, qadam uzunligi esa, o`z navbatida, oyoqning uzunligi va depsinish kuchiga bog`liq. Tezkorlik rivojlantirishda foydalaniladigan namunaviy mashqlar: 1. Ko `rish signaliga ko`ra turli dastlabki holatlardan (turib, o`tirib, yotib) tezlanib yugurishlar. 2. Harakat yo `nalishini tez o`zgartirib yugurishlar. 3. Ayrim harakat usullarini tez o `zgartirib taqlid qilish. 4. Bir turdagi harakatdan boshqa turdagi harakatlarga tez o `tish. 5. Tezkorlikni talab etuvchi estafetalar

Kuch sifati va unini tarbiyalash uslublari. Tashqi qarshiliklarni mushak kuchi yordamida engish yoki unga qarshi turish kuch sifatini ta `riflaydi. Mushaklar kuchi quyidagicha namoyon bo`ladi: 1) o `z uzunliklarini o`zgartirmay (statik, izometrik); 2)o `z uzunliklarini qisqartirib (qarshiliklarni enguvchi, miometrik); 3) uzayib (yon beruvchi, pliometrik). Qarshiliklarni enguvchi va ularga yon beruvchi mushak kuchlari birgalikda «dinamik rejim» deb ham yuritiladi. Kuch sifatini taqqoslashda quyidagi kuch turlari farqlanadi: 1. Nisbiy kuch. Nisbiy kuch deganda o `z vaznining bir kilogrammiga to`g`ri keladigan kuch miqdori tushuniladi. 2. Absolut kuch. Biror bir harakatda o `z og`irligidan qat`i nazar, namoyon qilingan kuch tushuniladi. 3. Tezkor kuch (portlovchi kuch). Qisqa vaqt ichida katta miqdordagi kuchning namoyon qilinishi tushuniladi. Qarshiligi oshirilgan mashqlar kuchni rivojlantirishda asosiy vosita bo `lib hisoblanadi. Bu vositalar ikki guruhga bo`linadi. 1. Tashqi qarshiliklarni engish bilan bajariladigan mashqlar. Odatda, tashqi qarshilik sifatida quyidagilardan foydalaniladi: buyumlarning og `irligi; sherikning qarshiligi; elastik buyumlarning qarshiligi; tashqi muhit qarshiligi; 1. O `z vazni og`irligini engib bajariladigan mashqlar. Og `irlik ko`tarib bajariladigan mashqlar juda qulay bo`lib, ular yordamida ham kichik, ham katta mushak guruhlariga ta`sir ko`rsatish mumkin. Bu mashqlarni me`yorlash ham oson. Og`irlik ko`tarib bajariladigan mashqlarda dastlabki holat etakchi rolni o`ynaganligi sababli, bunga alohida e`tibor qaratish zarur bo`ladi. Cho `ziluvchan va elastik buyumlar (prujinali espanderlar, rezinka) bilan bajariladigan mashqlarda harakatning oxiriga borib zo`riqishning ortib borishi xarakterlidir.

O `z gavda og`irligini engish mashqlari, odatda, osilish va tayanish holatlarida amalga oshiriladi. Kuch mashqlarining yuqorida keltirilgan tasnifi bilan bir qatorda, ularning saralab ta `sir etish darajasiga (umumiy va nisbatan ma`lum bir joyga ta`sir etishiga) ko`ra, shuningdek, mushaklarning ishlash rejimiga ko`ra, statik va dinamik, kuchlilik va tezkorlik-kuch, qarshiliklarni enguvchi va yon beruvchi mashqlarga bo`linishini ham e`tiborga olish kerak. Agar shug `ullanuvchining kuchiga muntazam ravishda zo`r berilmasa, mushak kuchi o`smay qolishi, hatto kamayib ketishi ham mumkin. Maksimal darajada zo `r berishni turli yo`llar bilan hosil qilish mumkin: 1. Chegaraga yaqin bo `lmagan og`irliklarni (qarshiliklarni) engishni chegara darajasida ko`p marotaba takrorlash; 2. Tashqi qarshilikni chegara darajagacha oshirish (dinamik va statik faoliyatlarda); 1. Qarshiliklarni chegara darajadagi tezlik bilan engish. Kuch sifatini rivojlantirishda foydalaniladigan namunaviy mashqlar: 1. Kaft va panjalarni sherikning qarshiligini engib (yoki gantellar bilan) bukib-yozish mashqlari. 2. Turli og `irlikdagi to`ldirma to`plarni irg`itish. Asosiy e`tibor qo`l harakatlariga qaratiladi. 3. Qo `llarga tayanib yotgan holda ularni bukib-yozish, erdan uzib chapak chalish mashqlari 4. Amortizatorli jihozlarni cho `zish bilan boradigan, tuzilishi bo`yicha texnik usullarga o`xshash mashqlarni bajarish. 5. Og `irliklar (shtanga lappagi, gantellar, qum to`ldirilgan qopchalar) bilan gavdaning aylanma harakatli mashqlari. 6. Shtangani ko `krakka ko`tarib o`tirib-turish mashqlari. 7. Shtangani elkaga olib sakrashlar. Og `irlik maksimalning 50% hajmida. 8. Arg `amchi bilan sakrashlar. 9. Joydan va yugurib kelib yuqoriga ilib qo ` yilgan predmetga qo ` l tekkizish

yoki olish . 10 Bir va ikki oyoqda uzunlikka sakrashlar. 11. To `siqlar ustidan ko`p sakrashlar. 12. Chuqurlikka sakrashlar .

Chaqqonlik va uni tarbiyalash uslublari. Chaqqonlik bir qancha ko `rsatkichlar bilan aniqlanishi sababli yagona ta`rifga ega emas. Har qanday harakat biror bir aniq vazifani hal qilishga qaratilgan bo `ladi: mumkin qadar balandroq sakrash; to`pga zarba berish; to`pni uzatish va boshqalar. Harakat vazifasining murakkabligi ketma-ket bajariladigan harakatlarning uyg`unligibilan belgilanadi. Harakatlarning koordinatsion murakkabligi chaqqonlikning birinchi mezoni hisoblanadi. Agar harakat etarli darajada aniq bo `lsa, harakat vazifasi bajariladi. Harakatning aniqligi chaqqonlikning ikkinchi o`lchovi hisoblanadi. Agar shug `ullanuvchi o`zi uchun yangi harakatlarni tezda bajara olsa, ushbu harakatlarni o`zlashtirib olishga ko`proq vaqt ketkazgan shug`ullanuvchiga nisbatan chaqqonroq hisoblanadi. Shuning uchun harakatlarni o`zlashtirib olishga sarflanadigan vaqt chaqqonlik ko`rsatkichlaridan biri bo`lishi mumkin. Yuqoridagilarni hisobga olib, chaqqonlikni yangi harakatlarni tezda o`zlashtirib olish, harakat faoliyatini to`satdan o`zgarayotgan sharoit talablariga muvofiq ravishda tezda qayta qurish qobiliyati deb atash mumkin bo`ladi. Chaqqonlikni tarbiyalash koordinatsion jihatdan murakkab harakatlarni o `zlashtirib olish, harakat faoliyatini to`satdan o`zgargan sharoit talablariga

muvofiq ravishda qayta qurish qobiliyatini tarbiyalashdan iborat. Bunda muvozanat saqlash, galma-gal zo`r berish va bo`shashtirish harakatlarini tanlab takomillashtirish muhim ahamiyatga ega. Chaqqonlikni tarbiyalashning asosiy yo `li yangi xilma-xil harakat ko`nikma va malakalarini o`rganib olishdir. Bu harakat zaxiralarining ortib borishi va harakat analizatorining funksional imkoniyatlariga samarali ta`sir etadi. Yangi harakatlarga o`rgatishning uzluksiz bo`lishi tavsiya etiladi. Chunki shug`ullanuvchilar yangi harakatlarga muntazam o`rgatib borilmasa, harakatlarga o`rganish qobiliyati pasayib ketadi. Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq ravishda qayta qurish qobiliyati sifatidagi chaqqonlikni tarbiyalash uchun to `satdan o`zgargan sharoitdagi ta`sirlarga darhol javob berish bilan bog`liq bo`lgan mashqlar qo`llaniladi. Chaqqonlikni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar nisbatan tez charchashga olib keladi. Ayni paytda esa bu mashqlarning bajarilishi mushaklarning nihoyatda aniq sezib turishini talab etadi va charchash sodir bo`lganda kam samara beradi. SHuning uchun chaqqonlikni tarbiyalashda dam olish oraliqlari to`liq tiklanish uchun etarli bo`lishi lozim. Bazaviy sport turlarida muvozanat saqlash va uni tarbiyalashga alohida e `tibor qaratiladi. Muvozanat deganda gavdani turg `un bir holatda saqlash qobiliyati tushuniladi. Bazaviy sport turlarida muvozanatni saqlash statik (deyarli harakatsiz muvozanat) va dinamik (harakat vaqtidagi muvozanat) bo`lishi mumkin. Muvozanat funksiyasi qanchalik takomillashgan bo`lsa, u muvozanatni shunchalik tez tiklab oladi, unda tebranish amplitudasi shunchalik kichik bo`ladi. Muvozanat saqlashni ikkita asosiy yo `l bilan tarbiyalash mumkin. Birinchisi muvozanat saqlash mashqlarini qo `llash, ya`ni muvozanat saqlashni qiyinlashtiradigan sharoitlardagi mashqlar va holatlar. Ikkinchi yo`l muvozanat (vestibular va harakat muavozanati) yo`qolmasligini ta`minlovchi analizatorlarni tanlab takomillashtirishga asoslangan. Vestibular funksiyani takomillashtirish

uchun to`g`ri chiziqli va burchakli tezlanishlar bilan bajariladigan mashqlardan foydalaniladi. Chaqqonlik sifatini rivojlantirishda foydalaniladigan namunaviy mashqlar: 1. Bir va ko `p marotaba oldinga va orqaga do`mbaloq oshishlar. Xuddi shu mashq ayrim texnik usullarni bajargandan so`ng. 2. Turgan joydan va yugurib kelib 180 ˚, 270˚, 380˚ ga burilib bir va ko`p marotaba sakrashlar. Burilishlar bilan turli texnik harakatlarni bajarish. 1. Turli buyumlar orasidan va ustidan o `tib harakatlanishlar. 4. Gimnastika ko `prikchasidan depsinib havoda turli harakatlarni bajarib sakrashlar. 5. To `siqlar osha estafetalar. 6. Turli signal va ta `sirlarga belgilangan harakatlar bilan javob berish. 7. Signallar va ta `sirlar sekin-asta ko`paytirib boriladi.

Chidamlilik va unini tarbiyalash. Faoliyat turlarining xususiyatiga arab charchoqning bir necha turlari mavjuddir. Bular aqliy, sensor (his-tuyg `u organlariga tushadigan nagruzka bilan bog`liq), emotsional va jismoniy charchoqdan iborat. Sport sohasi uchun mushak faoliyati tufayli hosil bo`lgan jismoniy charchoq ko`proq ahamiyatga ega. Odam o`z faoliyatida belgilangan yuklama shiddatini qachongacha saqlay olishini ko`rsatadigan vaqt chidamlilikning asosiy o`lchovidir. Chidamlilik bevosita va bilvosita usullar bilan o`lchanadi. Bevosita o`lchash usulida tekshirilayotganlarga biror bir topshiriqni bajarish (masalan, berilgan tezlikda yugurish) tavsiya etiladi va ish qancha vaqtgacha berilgan muddatda bajarilishi (tezlik pasaya boshlagunga qadar) aniqlanadi. Kishining harakat faoliyati xilma-xildir; charchoqning xarakteri va mexanizmlari ham turli hollarda turlicha bo `ladi. Sportda umumiy charchoq ko`proq uchrab turadi. Shakl jihatdan bir xil bo `lgan mashqlarni turli shiddatda bajarish mumkin, shunga muvofiq bu mashqlarni bajarishga sarflanadigan vaqt chegarasi bir necha sekunddan bir necha soatgacha bo`ladi. Bu hollarda charchash mexanizmlari ham turlicha bo`ladi. Shuning uchun jismoniy mashqlar shiddatiga ko`ra ham turkumlanadi.

Aerob imkoniyatlarni oshirish uslubiyati. Trenirovka jarayonida organizmning aerob imkoniyatlariga ta `sir etish orqali uch vazifa hal etiladi: 1) kislorod iste `mol qilishning maksimal darajasini oshirish; 2) shu darajani uzoq vaqtgacha saqlab turish qobiliyatini rivojlantirish; 3) nafas olish jarayonlarining maksimal miqdorgacha tezroq etishini ta `minlash. Aerob imkoniyatlarni oshirishda bir me `yorda mashq qilish usulidan, shuningdek, takroriy va o`zgaruvchan mashq usullaridan foydalaniladi. Bir me`yorda to`xtovsiz mashq qilish umumiy chidamlilikni tarbiyalashning dastlabki bosqichlarida, ayniqsa, keng qo`llaniladi. Aerob imkoniyatlarni oshirishda, garchi birinchi qarashda tushunarsiz bo `lib ko`rinsa ham, qisqa muddatli dam olish oraliqlariga bo`lingan takrorlash tarzida bajarilayotgan ishlar (oraliqli takroriy va o`zgaruvchan mashq usullari) ko`proq samara beradi. Qisqa vaqt ichida shiddatli faoliyat natijasida hosil bo`ladigan anaerob parchalanish mahsulotlari nafas olish jarayonlarining kuchli stimulatori bo`lib xizmat qiladi. Shuning uchun bunday ish bajargandan so`ng dastlabki 10-90 sek. ichida kislorod iste`mol qilish ortadi, yurak ishining ba`zi bir ko`rsatkichlari ham oshib boradi - haydalayotgan qon hajmi ortadi. Agar qayta nagruzka bu ko`rsatkichlar ancha yuqori bo`lib turgan vaqtda bajarilsa, mashqni takrorlagan sari kislorod iste`mol qilish ortib boradi. Chegara darajadagi miqdorga etgach, u shu darajada barqaror bo`lib qoladi va ishning oxirigacha qayta pasaymaydi. Ish va dam olishning ma`lum bir nisbatida organizmning kislorodga bo`lgan talabi bilan kislorod iste`mol qilish o`rtasida muvozanat hosil bo`lishi mumkin. Aerob imkoniyatlarni oshirish uchun takroriy va takroriy-o `zgaruvchan mashq usullaridan foydalanganda, asosiy vazifa ishlash bilan dam olishning eng yaxshi variantini tanlashdan iborat. Taxminan quyidagi xarakteristikalarni ko`rsatish mumkin: 1. Ishning shiddati maksimal ko `rsatkichning taxminan 75-85% darajasida bo`lishi kerak. Tomir urushi minutiga 130 tadan kam bo`lishiga olib keladigan past shiddatli nagruzkalar aerob imkoniyatlarning sezilarli ortishiga olib kelmaydi.

2. Dam olish oraliqlari shunday bo `lishi kerakki, keyingi bajariladigan ishlar oldingi ishdan keyin ro`y bergan qulay o`zgarishlar holatida sodir bo`lsin. Dam olish oralig`i 3-4 minutdan oshmasligi kerak, chunki bu vaqtga kelib, mushaklarning ish jarayonida kengaygan qon tomirlari qisqarib ulguradi, natijada, takroriy ishning dastlabki minutlarida qon aylanishi ancha qiyinlashadi. 3. Dam olish oraliqlarining unchalik tez bajarilmaydigan ishlar (lo `killab yugurish, yurish va boshqalar) bilan to`ldirish tavsiya etiladi. Buning bir qator afzalliklari bor: dam olishdan ish holatiga va, aksincha, ish holatidan dam olish holatiga o`tish osonlashadi, tiklanish jarayonlari birmuncha tezlashadi va hokazo. 4. Takrorlashlar soni shug `ullanuvchilarning barqaror holatni tutib turish, ya`ni kislorod iste`mol qilish etarlicha yuksak darajada bo`lgan sharoitda ishlash imkoniyatlari bilan aniqlanadi. Charchoq paydo bo`la boshlashi bilan kislorod iste`mol qilish darajasi pasayadi. Odatda, bu pasayish ishni to`xtatish uchun signal bo`lib xizmat qiladi. Anaerob imkoniyatlarni oshirish uslubiyati. Anaerob imkoniyatlarni oshirishda ikki vazifani hal qilish kerak: 1) fosfokreatin mexanizmining funksional imkoniyatlarini oshirish; 2) glikolitik mexanizmni takomillashtirish. Vosita sifatida, odatda, tegishli shiddatli siklik mashqlardan foydalaniladi. Kreatinfosfat mexanizmini takomillashtirishga qaratilgan nagruzkalar quyidagi xarakteristikalar bilan farqlanadi: 1. Ishning shiddati chegara darajasidagi tezlikka yaqin, maksimal tezlikning 95% gacha. 2. Dam olish taxminan 2-3 minutga teng bo `lishi kerak. Biroq mushaklardagi kreatinfosfat zaxiralari juda kam bo`lganligi uchun, mashq 3-4 marta takrorlanganidan keyin fosfokreatin mexanizmining imkoniyatlari tugaydi. Shuning uchun mashg `ulotlarda rejalashtiriladigan ish hajmini har birida 4-5 ta takrorlanish bo`ladigan bir necha seriyalarga bo`lib yuborish maqsadga muvofiqdir. Seriyalar oralig`idagi dam olish vaqti 7-10 minut bo`lishi mumkin.

3. Takrorlashlar soni shug `ullanuvchilarning tayyor ekanlik darajasiga qarab belgilanadi. Glikolitik mexanizmni takomillashtirishda nagruzkalar quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi. 1. Ishning shiddati mashq uchun tanlangan masofaning uzunligi bilan belgilanadi. Siljish tezligi mazkur masofadagi chegara tezlikka yaqin (chegara tezlikning 90-95%) bo `lishi kerak. 2. Dam olish oraliqlari glikolitik jarayonlar dinamikasi bilan belgilanadi. Dam olish oraliqlarini sekin-asta kamayib boradigan qilish kerak. Masalan, 1 va 2- takrorlash oralig `ida 5-8 minut, 2 va 3-sida 3-4 min, 3 va 4-sida esa 2-3 min. 3. Bunday holda dam olish oraliqlarini boshqa ish turlari bilan to `ldirish kerak emas. Faqat batamom harakatsiz qolinmasa bas. 4. Dam olish oraliqlari kamayib boruvchi faoliyatda takrorlashlar soni , charchoq tez ortib borgani sababli , uncha ko ` p bo ` lmaydi (3-4 tadan ko ` p emas ). Seriyalar oralig`idagi dam olish vaqti kamida 15-20 min. bo`lishi kerak. Sport bilan endigina shug `ullana boshlaganlar va kichik razryadli sportchilar, odatda, bir mashg`ulotda ko`pi bilan 2-3 seriya bajarishlari mumkin. Shunday qilib, trenirovka jarayonida chidamlilikning xilma-xil tomonlariga ko `proq ta`sir etish izchilligi quyidagicha bo`lishi kerak: dastlab nafas olish imkoniyatlarini, so`ngra glikolitik imkoniyatlarni va, nihoyat, kreatinfosfatkinaza reaksiyasi energiyasidan foydalanish qobiliyati bilan belgilanadigan imkoniyatlarni oshirishga e`tibor beriladi. Chidamlilik umumiy va maxsus bo `ladi. Umumiy chidamlilik - bu uzoq vaqt mo`tadil sur`at bilan bajariladigan ishdagi chidamlilik bo`lib, u barcha mushak apparatlarining funksiyalarini o`ziga qamrab oladi. Lekin bu ta`rif hozirgi paytda birmuncha eskirgan. Bu o`rinda gap faoliyatning muayyan sur`ati haqida emas, balki mushakning har qanday holatidagi faoliyat haqida borishi kerak. Binobarin, buni mushaklar ishi oxirgi imkoniyat darajasida (ya`ni, uzoq vaqt) bajariladigan faoliyat deb tushunmaslik kerak, balki ishga layoqatning eng yuqori darajasini, mashg`ulotlarda bajarilayotgan ishni butun vaqt davomida saqlay olishdir.

Maxsus chidamlilik sportchining maxsus yuklamalarni o `z ixtisosligi talablari bo`yicha uzoq vaqt davomida samarali bajara olish qobiliyatidir. Yosh bazaviy sport turlarichilarni tayyorlashda chidamlilik sifatini rivojlantirish umumiy tayyorgarlikning eng asosiy qismi hisoblanadi. Bu yoshdagi bazaviy sport turlarichilar aerob xarakterdagi ishga tez moslashadilar. Bu esa ularda kislorod - transport tizimini rivojlantirish imkoniyatini oshiradi. Shuning uchun boshlang `ich sport ixtisosligida katta hajmdagi ishlarni nisbatan yuqori bo`lmagan shiddatda bajarish tavsiya etiladi. Yosh bazaviy sport turlarichilarda umumiy chidamlilikni tarbiyalashda uzoq masofalarga yugurish, kross, velosiped haydash, suzish, harakatli va sport o `yinlaridan vosita sifatida foydalaniladi. Ko`p hollarda nisbatan yuqori bo`lmagan shiddatda yugurishdan foydalanilib, uning davomiyligi 5-8 dan 30-60 min. gacha oshirib boriladi. Tayyorgarligi yuqori bo`lgan yosh bazaviy sport turlarichilarda ishning davomiyligini yanada uzaytirish mumkin. Umumiy chidamlilikni tarbiyalashda bir me `yordagi trenirovka, o`zgaruvchan mashq usuli, o`yin va qat`iy tartiblashtirilgan uslub variantlaridan foydalanish mumkin. Ayniqsa, aylanma mashq uslubidan foydalanish katta samara beradi. Chunki ushbu uslubda shug`ullanuvchilarning individual xususiyatlarini aniq e`tiborga olish imkoniyati bo`ladi. Yosh bazaviy sport turlarichilarning umumiy chidamlilik darajasini masofa uzunligini bosib o `tish shiddati orqali aniqlash mumkin bo`ladi. Bunda shiddat maksimal tezlikning 60 %ini tashkil etishi kerak yoki 3000 m masofani qancha vaqt ichida bosib o`tish aniqlanadi. Chidamlilikni rivojlantirish uchun quyidagi uslublar qo `llaniladi: bajariladigan mashqlar hajmi va shiddatini oshirish, o`zgaruvchan, oraliqli, o`zgaruvchan- oraliqli, takroriy. Hajmni oshirish uslubi shundan iboratki, jismoniy mashqlarni bajarish vaqti mashg `ulotdan mashg`ulotga asta-sekin ortib boradi. Bu uslub mashg`ulotlar sonini ko`paytirishni nazarda tutadi.

Shiddatni oshirish uslubi jismoniy mashqlarni bajarish sur `ati, shuningdek, butunlay mashg`ulot zichligini mashg`ulotdan mashg`ulotga asta-sekin oshirib borishni ko`zda tutadi. O `zgaruvchan uslub shundan iboratki, jismoniy mashqlar har xil sur`atda bajariladi. Bunda past sur`atli mashqlar o`tkaziladigan vaqt bo`laklari mashg`ulotdan mashg`ulotga kamayib, baland sur`atda o`tkaziladiganlari ortib boradi. Oraliqli uslub shundan iboratki, bunda jismoniy mashqlar bo `laklarga bo`linib (seriyalab), sust va faol dam olish oraliqlariga bo`lib o`tkaziladi. Trenirovka vazifalari mashqlarni bajarish sur`ati va davomiyligiga, shuningdek, bazaviy sport turlarichining mashqlanganlik darajasi hamda kayfiyatiga qarab, ish hamda dam olish oraliqlari davomiyligiga ko`ra har xil bo`lishi lozim. Takrorlash uslubi shundan iboratki, sportchi bir mashg `ulotning o`zida yoki bir nechta mashg`ulotda hajmi va shiddatiga ko`ra bir xil bo`lgan mashqlarni takrorlaydi. Sport trenirovkasi jarayonida hamma uslublar bir-biri bilan turlicha uyg `unlashtirilgan holda qo`llaniladi. Chidamlilikni tarbiyalash samaradorligi ko`p jihatdan trenirovka jarayonining oqilona tuzilganligi bilan belgilanadi. Turli yo`nalishdagi mashqlarni bajarishda ma`lum bir ketma-ketlikka amal qilish va ularning ijobiy o`zaro ta`sir etishini ta`minlash juda muhimdir. Quyidagi ketmaketlikka rioya etish maqsadga muvofiqdir: - avval alaktat-anaerob mashqlar (tezkor va tezkorlik kuch), so `ngra anaerobglikolitik (kuch chidamliligi uchun) mashqlar; - avval alaktat-anaerob, so `ngra aerob mashqlar (umumiy chidamlilik uchun); - avval anaerob-glikolitik, aerob mashqlar. Agar mashqlar ketma-ketligi teskari bo `lsa, trenirovka samarasining o`zaro ta`siri salbiy bo`ladi hamda bunday mashg`ulot kam foyda beradi. Umumiy chidamlilik o `rtacha shiddatdagi ishni uzoq muddat bajarish qobiliyatidir. Uning rivojlanishiga ta`sir qilinganda, avvalambor, organizmning

yurak-tomir, nafas tizimlariga va kislorod ta`minotini komillashtirish nazarda tutiladi. Aerob chidamlilikni tarbiyalashda asosiy usul bu ishni uzoq muddat (10 daqiqadan ortiq) bir tekis va o `rtacha o`zgaruvchan shiddatda bajarish (tomir urishi - 130-150 zarba/min) bilan amalga oshiriladi. Shug`ullanuvchilarni o`z-o`zining holatini nazorat qilishga o`rgatish juda muhimdir. To`g`ri mo`ljal sifatida quyidagi tartiblarni misol qilib keltirish mumkin. Tomir urishi - 150 zarba/min.gacha bo `lsa aerob, 180 zarba/min.gacha bo`lsa - aralash, 180 zarba/min.dan ko`pi anaerob imkoniyat bo`ladi. 14-15 yoshli shug `ullanuvchilar uchun umumiy chidamlilikni oshirishda oraliq usuldan ham foydalanish mumkin. Bunda shiddat 170 zarba/min.gacha, mashqning bajarilish davomiyligi - 3 min. gacha, takrorlanish soni 5-6 marotaba, dam olish oralig`i 30-90 sek., bir urinishda 5-6 marta takrorlash, urinishlar soni 2-6 marotaba. Maxsus chidamlilikni rivojlantirish. Maxsus chidamlilik bu maxsus ishni berilgan vaqt oralig `ida samarali bajarish qobiliyatidir. Bazaviy sport turlarichining maxsus chidamliligi o`yin malakalarini kuch va tezkorlik chidamliligi jihatidan samarali bajarish bilan ifodalanadi. Maxsus chidamlilikni o`stirishni 13-14 yoshdan boshlash maqbuldir. Mashqlar anaerob yo`nalishda tanlanadi. Sprint yugurish mashqlari masofasi 400-500 metrgacha (o `g`il bolalar) va 200- 300 metrgacha (qizlar) bo`lishi mumkin. Nagruzkalar qat `iy individuallashtirilgan tartibda beriladi. Tomir urishining ish oxirigacha 175-180 zarba /min. bo`lishi saqlanadi. Bajarish maksimal tezlikni 80-85%, dam olish 45 sek.dan 3 min. gacha, takrorlash soni 3-4 marotaba, urinishlar 2-3 marotaba, urinishlar oralig`ida dam olish davomiyligi 5 daqiqagacha bo`ladi. Sakrovchanlik chidamliligini tarbiyalashda maksimal va submaksimal shiddatdagi mashqlar 1-3 daqiqa, takrorlash soni 4-6 marotaba, takrorlashlar oralig `idagi dam olish 1-4 min.ni tashkil etadi. Bunda quyidagi sakrash turlaridan foydalanish mumkin: o`tirib sakrash; «kenguru» holatida sakrash; sakrab uzatish, zarba berish imitatsiyasi; og`irliklar bilan (gantel, to`ldirma to`p, qum to`ldirilgan

qopcha, og`irlashtirilgan belbog` va nimchalar); chuqurlikka va balandlikka sakrashlar. Chidamlilik sifatini rivojlantirishda foydalaniladigan namunaviy mashqlar: 1. 15-20 sek davomida sakrashlar. Birinchi urinishda maksimal darajada ko `p sakrash. Ikkinchi urinishda maksimal darajada balandroq sakrash. 4-5- seriyalarda 1-1,5 min. davomida to `xtovsiz sakrash. Ushbu mashqni arg`amchilar bilan ham bajarish mumkin. 2. Pastki turish holatidan 1-1,5 min. davomida turli yo `nalishlarda harakatlanishlar. 3-4-seriyalarda 2-5 kg og`irliklar bilan. 3. Hujum zarbasi va to ` siqni taqlid qilib , orqa zonalarda do ` mbaloq oshishni navbatlashtirib bajarish . Har bir texnik usulni 10 marotabadan. 3. Turli harakatlanishlar bilan estafetalar o `tkazish. 4. Turli yo `nalish va masofalarga «mokkisimon yugurishlar» 5. 2x2, 3x3, 4x4 tarkibda o `quv o`yinlari. Egiluvchanlik va uni tarbiyalash. Egiluvchanlik deganda tayanch-harakat apparatining morfofunksional xususiyatlari tushunilib, bu xususiyatlar shu apparatning zvenolari harakatchanligini belgilaydi. Harakatlarning maksimal amplitudasi egiluvchanlikning mezoni bo `lib xizmat qiladi. Amplituda burchak o`lchovlarida yoki chiziqli o`lchovlarda ifodalanadi. Egiluvchanlikning ikki turi farqlanadi: faol va sust egiluvchanlik. Faol egiluvchanlik kishining o `z mushaklari kuch berishi hisobiga namoyon bo`ladi. Sust egiluvchanlik gavdaning harakatla-nayotgan qismiga tashqi kuchlar- og`irlik kuchi, sherikning qarshiligi va shu kabi kuchlardan foydalanganda namoyon bo`ladi.

Egiluvchanlik mushak va to `qimalarning elastikligiga bog`liq bo`ladi. Mushaklarning elastiklik xususiyatlari ko`p darajada markaziy nerv tizimining ta`sirida o`zgarishi mumkin. Egiluvchanlikning namoyon bo `lishi muhitning tashqi haroratiga ham bog`liq bo`ladi. Egiluvchanlik charchash ta`sirida sezilarli o`zgaradi, jumladan, faol egiluvchanlik ko`rsatkichlari kamayadi, sust egiluvchanlik ko`rsatkichlari ortib boradi. Egiluvchanlikni tarbiyalash uchun harakat amplitudasi oshirilgan (cho `ziluvchanlikni oshiradigan) mashqlardan foyda-laniladi. Harakatlarda biror bo`g`indagi harakatchanlikning ortishi shu bo`g`indan o`tadigan mushaklarning qisqarishi hisobiga ro`y beradi. Harakatlar bajarilish xarakteriga ko`ra bir- birlaridan farq qiladi: bir fazali mashqlar va prujinasimon mashqlar; silkinish va ma`lum holatlarni qayd qilib turish; og`irliklar bilan mashqlar. Cho `ziluvchanlikni oshiradigan mashqlarni seriyalar bilan har birini bir necha marta takrorlab bajarish tavsiya etiladi. Bunda seriyadan seriyaga o`tgan sari harakat amplitudasi orttirib boriladi. Har bir mashg`ulotda cho`ziluvchanlik mashqlarini salpal og`riq paydo bo`lguncha bajarish lozim. Egiluvchanlik mashqlari mustaqil bajarish uchun topshiriq sifatida berilishi mumkin. Egiluvchanlik mashqlari tayyorgarlik qismida, asosiy qismning oxirida va boshqa mashqlar oralig `ida bajariladi.

Adabiyotlar: 1. Ўзбекистон Республикасининг Қонуни ― Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисида ‖ ги ( янги таҳрири ). //« Халқ сўзи » газетасининг 2015 йил 5 сентябрдаги 174 (6357)- сонида эълон қилинган 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 18 декабрдаги ПҚ - 4063- сон қарори ―2019 — 2022 йилларда юқумли бўлмаган касалликлар профилактикаси , аҳолининг соғлом турмуш тарзини қўллаб - қувватлаш ва жисмоний фаоллиги даражасини ошириш КОНЦЕПЦИЯСИ ‖ // Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси , 19.12.2018 й ., 07/18/4063/2347- сон 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 6 июндаги ― Жисмоний тарбия ва оммавий спортни янада ривожлантириш чора - тадбирлари тўғрисида ‖ ги ПҚ -3031- сон қарори . // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами , 2017 й ., 23- сон , 455- модда 4. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 29 январдаги ― Ўзбекистонда соғлом турмуш тарзини кенг тарғиб қилиш ва ахолини жисмоний тарбия ва оммавий спортга жалб этиш тўғрисида ‖ ги 65- сонли қарори .// Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 30.01.2019 й., 09/19/65/2549-сон. 5. Программа дисциплины физическое воспитание и спорт (для всех направлений бакалавриата) Ташкент 2018 г. 6. Бочкарева СИ. Самостоятельные занятия студентов физическими упражнениями. Методическое пособие. - М.: МГУЭСИ,2004. 7. Евсеев Ю.И. Физическая культура. Учебное пособие длястудентов Вузов. Изд. 6-е испр. и доп.- М.: Феникс 2010. 8. Normurodov A . N . « Jismoniy tarbiya » oliy o ‘ quv yurtlari uchun darslik . T.: « O ‘ zbekiston », 2011 yil . 9. Normurodov A.N. Jismoniy tarbiya (o ‘quv qo‘llanma).T.:2012 y.

Похожие

Mustaqil mashg`ulotlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash usulublari

Jismoniy tayyorgarlik va лsmoniy sifatlarni tarbiyalash uslubiyati

Jismoniy madaniyat va sport bo`yicha mustaqil mashg`ulotlarni tashkil qilish

O'quvchilarni tayyorlashda maqsad va vazifalar (badiiy gimnastika)

Kurash