Jismoniy madaniyat va sport bo`yicha mustaqil mashg`ulotlarni tashkil qilish - Физическая культура - Рефераты

Jismoniy madaniyat va sport bo`yicha mustaqil mashg`ulotlarni tashkil qilish

Загружено в:

12.02.2024

Скачано:

0

Размер:

102 KB

Jismoniy madaniyat va sport bo `yicha mustaqil mashg`ulotlarni tashkil qilish Reja: 1. Mustaqil shug `ullanish mashg`ulotlari mazmuni va shakllari. 2. Turli xil yo `nalishlardagi jismoniy mashqlar bilan shug`ullanishda mustaqil mashg`ulotlarni tashkil qilish. 3. Mustaqil mashg `ulotlarni rejalashtirish va boshqarish 4. Mustaqil mashg `ulotlarni tashkil qilish qoidalari va gigienasi

Mustaqil shug `ullanish mashg`ulotlari mazmuni va shakllari. Oliy o `quv yurtlarida o`quv rejalariga asosan jismoniy madaniyat va sport darslariga juda kam soat ajratilgan. SHuning uchun talabalar jismoniy tarbiya va sport bilan tizimli ravishda mustaqil shug`ullanishlari lozim bo`ladi. Xar kunlik jismoniy tarbiya mashqlari bilan shug`ullanish ertalabki yuvinish va tish yuvish kabi odat tusiga aylanishi kerak. Buning uchun xar bir inson o`zining organizmi normal faoliyat olib borishi uchun talab qilinadigan minimal xarakat faoliyati to`g`risidagi ma`lumotga ega bo`lishi lozim. Mutaxassislar odam organizmi ximoyasi uchun jismoniy mashqlarga qancha vaqt ajratish mumkinligini aniqlashgan. Ushbu talabni tadqiqotlar natijasida aniqlash uchun mutaxassislarga ko `p vaqt talab qilingan. Aniqlanishicha bunga ko`p narsa talab qilinmaydi. Mana esda saqlab qolish oson bo`lgan asosiy uchta tamoyil: 1.Xaftada uch marta yoki kunaro shug `ullaning 2.20 minut davomida uzluksiz shug `ullaning 3.Nafasingizni nazorat qilgan xolda g `ayrat bilan shug`ullaning. Shuni eslab qolish kerakki: jismoniy madaniyat bilan shug `ullanish - bir martalik tadbir emas, bir xaftalik yoki bir oylik xam emas, bu aniq bir maqsadga qaratilgan, irodali, hayot davomida muntazam jismoniy o`z-o`zini tarbiyalashdir. Mustaqil mashg `ulotlar bilan shug`ullanishning uchta shakli mavjud: 1.Kunlik ertalabki gigienik gimnastika. 2.O `quv yili davomidagi mashqlar. 3.Jismoniy madaniyat va sport bilan mustaqil shug `ullanish (xaftada 2-3 martadan kam bo`lmagan). Shuningdek kundalik chiniqtirish tadbirlarini qabul qilish ham asosiy rol o `ynaydi (suvga cho`milish, badanni xo`lllab artish, ustidan suv quyish). Ertalabki gimnastika organizmni ish faoliyatiga tayyorlashni tezlashtiradi, nafasni rostlaydi va organizmda qon aylanishini yaxshilaydi, shu bilan organizmda modda almashinuvini yaxshilaydi. Tizimli ertalabgi gigenik gimnastika bilan

shug `ullanish, organizmni sog`lom bo`lishi va barcha tizimlarni faol ishlashini ta`minlaydi. Muntazam ertalabki jismoniy mashg`ulotlar bilan shug`ullanish xarakat apparatini mustaxkamlaydi, kuchlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik kabi jismoniy sifatlarini rivojlantiradi. Bundan tashqari, ertalabki badan tarbiya mashg`ulotlari paytida bir qancha sport turlarini o`zlashtirib olish mumkin; xozirgi insonlarga xos bo`lgan gipodinamiyani oldini olish, sog`ligini mustaxkamlash, jismoniy va aqliy ish faoliyatini oshirish. Ertalabki gigienik gimnastika mashg `ulotlarida qat`iy belgilangan gigienik talablarga rioya qilish lozim: imkoniyatdan kelib chiqqan xolda mashg`ulotlarni yil davomida ochiq xavoda o`tkazish tavsiya qilinadi, bu katta samara beradi. Mashqlarni inshoatlarda bajargan paytlarda xonani xavosini tozalash yoki darazani ochiq xolda qo `yish maqsadga muvofiq bo`ladi. Majmuaviy mashqlarni engil sport kiyimlarida bajarish tavsiya qilinadi. Ertalabki gimnastika mashqlarini samaradorligi tanlangan mashqlarga, ularni shiddati va xajmiga bog `liq. Mashg `ulotlar davomiyligi shug`ullanuvchining jismoniy tayyorgarlik darajasiga bog`liq. Mashqlar majmuasiga musqullarning barcha guruhlari uchun (12-16), egiluvchanlik, tezkorlik va nafas olish uchun mashqlarni kiritish lozim. Chidamlilikni rivojlantiruvchi statik xarakterga ega mashqlarni bajarish umuman taqiqlanadi. Mashg`ulot shiddati va xajmi kunduzgi mashg`ulotlargan nisbatan past bo`lishi lozim. Mashg`ulot shug`ullanuvchilarda toliqish xosil qilmasligi kerak. Ertalabki gimnastika mashqlarini bajarishda ma `lum bir darajada ketma- ketlikka rioya qilinadi: sekin yugurish, yurish (2-3 daqiqa), chuqur nafas olish mashqlari, egiluvchanlik va qo`llar, oyoqlar, bel xarakati uchun mashqlar, zo`riqishlarsiz kuchni rivojlantiruvchi qo`l, oyoq va bel uchun mashqlar (qo`llarni bukib yozish, qizlar uchun engil 1.5-2 kg gantellarda mashqlar, o`g`il bolalar uchun 2-3 kg, espanderlarda mashqlar), turgan, o`tirgan, turgan xolda turli xil egilishlar, bir va ikki oyoqlarda o`tirib turishlar, engil sakrashlar (masalan, arg`amchida sakrash) - 20-36 soniya, engil yugurish va yurish (2-3 daqiqa), bo`shashgan xolda chuqur nafas olish.

Ertalabki gimnastika mashg `ulotlarini tuzishda va bajarishda organizmga yuklamalarni mashg`ulotlar o`rtasida sekin oshirib borishga ahamiyat qaratish kerak. Mashqlar majmuasini oxirida yuklamani pasaytirish lozim, va organizmni asta-sekinlik bilan tinch xolatga olib boriladi. Ertalabki limnastika mashq majmualarini bajarishda to `g`ri nafas olishga alohida axamiyat berish lozim. Mashqlarni bajarishda nafas olish va chiqarishni sanab bajargan maqsadga muoviq bo`ladi. Nafas rostlovchi mashqlarni bajarishda qo `llarni yuqoriga ko`tarib, nafas olish, va oldinga engashib, qo`llarni bo`sh qo`yib chiqarish tavsiya qilinadi. Nafas olish burun va og`izdan bir xilda olish tavsiya qilinadi. O `quv kuni davomida (jismoniy tarbiya daqiqalari) bajariladigan mashqlar, o`quv mashg`ulotlari oralig`ida tanaffuslarda bajariladi. Ushbu mashqlarni mazmuni va bajarish metodikasi ertalabki gimnastik mashqlarini bajarilishiga mos ravishda bo`ladi. Ertalabki gimnastika mashqlaridan farqi shundaki, tanaffus paytida bajariladigan mashqlar majmuasiga egilishlar va ko`z uchun mashqlar kiritilsa maqsadga muvofiq bo`ladi. Bular asab tizimini faolligini va tonusni oshiradi. Diafragmali mashqlarni bajarish juda katta samara beradi, bunda diafragmani qisqartirish xisobiga chuqur nafas olmasdan turib qorinni ichkariga tortiladi va tashqariga chiqariladi. Ko `z uchun bajariladigan mashqlarda asosan ko`zlarni tepaga - pastga, chapga - o`nga va aylana bo`ylab xarakatlantirish kabi xarakatlardan tarkib topadi. Miyada qon aylanishini yaxshilash uchun boshni aylantirish va oldinga va orqaga kerish kabi mashqlaridan foydalaniladi. Agarda mashqlarni turgan xolda bajarish imkoniyati bo `lmasa ularni o`tirgan xolda bajarish xam mumkin. Bunday xollarda mashqlar izometrik rejimda bajariladi - gavdaning turish xolati buzilmagan xolda turli xil muskullar guruxlariga taranglik va bo `shashish bajariladi. Masalan, oyoqlarni tortib musqullarni taranglashtirish va bo`shashish, shuningdek qo`llar va gavdani taranglashtirish va bo`shashishlar bajariladi.

Bu erda jismoniy sifatlarni rivojlantiruvchi sport mashqlari elementlarini takomillashtirish mashqlarini bajarish mumkin.O `quv kuni davomida bajariladigan mashqlarni ochiq xavoda bajarish juda foydali. Mustaqil mashqlarni bajarish shaxsiy yoki 2-5 kishi va undan ko `proq bo`lgan guruhlarda bajarish mumkin. Guruh bo`lib bajarish shaxsiy bajarishga qaraganda ko`proq smara beradi. Xaftasiga 3-4 marta 1-1.5 soat bajarish tavsiya qilinadi. Xaftasiga ikki marta bajarish foyda bermaydi, chunki bunda organizmni shug`ullanganlik darajasi oshmaydi. SHug`ullanish uchun eng maqbul vaqt kunning ikkinchi qismida tushlikdan keyin 2-3 soat o`tgandan keyin.Kunning boshqa qismlarida shug`ullansa ham bo`ladi, bunda ovqatlangandan keyin kamida ikki soat o`tishi, ovqatdan oldin yoki uyquga ketishdan kamida bir soat oldin shug`ullanish lozim. Ertalab uyqudan turgan zaxoti shug`ullanish tavsiya qilinmaydi. Trenirovka mashg`ulotlari majmuaviy xarakterga ega bo`lishi kerak, bunda organizmning barcha jismoniy sifatlari bir xilda rivojlanishi, organizmni sog`ligini mustaxkamlashi va ish faoliyatini oshirishi lozim. Xar bir mustaqil mashg `ulotlar uch qismdan iborat: tayyorlov qismi (chigalyozdi mashqlar) ikkita qismga bo`linadi - umumrivojlantiruvchi va maxsus mashqlar. Umumrivojlantiruvchi qism yurishdan (2-3 daq.), sekin yugurish (qizlar 6-8 daq., o`g`il bolalar 8-12 daq.), organizmning barcha musqullari uchun umumrivojlantiruvchi mashqlardan tarkib topgan. Mashqlarni dastlab qo `l, elkanig kichik muskul guruhlaridan boshlab, keyinchalik bel va oyoqlarning katta muskul guruhlari bilan tamom qilish tavsiya qilinadi. Yuqori yuklamali va egiluvchanlik mashqlar majmuasidan keyin bo`shashish mashqlarini bajarish lozim. Maxsus mashqlar mashg `ulotning asosiy qismida bajariladigan mashqlarga u yoki bu guruh muskullarini, suyak-pay apparatini, asab-koordinatsion va psixologik xolatini tayyorlashni ta`minlab berishdan iborat. Tayyorlov qismning maxsus mashqlar qismida asosiy mashqlarning bir qismi bajariladi, bunda immitatsiyalar, maxsus - tayyorlov mashqlari, shuningdek asosiy qismdagi

mashqlarning bir qismi yoki bir butunligicha bajariladi. Bunda bajariladigan ishning tempi va ritmi xisobga olinadi. Asosiy qismda trenirovka mashg `uloti tashkil qilinib, sportning texnikasi va taktikasi o`rganiladi, shuningdek jismoniy va irodaviy sifatlar rivojlantiriladi (tezkorlik, kuch, chidamlilik). YAkunlovchi qismda trenirovka mashg `uloti yuklamsini sekin - asta kamaytirib, organizmni tinch xolatga olib keladigan sekin yugurish (3-8 daq.), yurishga o`tish (2-6 daq), chuqur nafas olish bilan bo`shashish mashqlari bajariladi. Trenirovka mashg `ulotlari davrida (davomiyligi 60 yoki 90 daq.) mashg`ulot vaqtini quyidagi qismlarga taqsimlashga mo`ljal olish kerak: tayyorlov 15-20 (25- 30) daq., asosiy 30-40 (45-50) daq., yakunlovchi 10 (5-15) daq. Amaliyotda mustaqil mashg `ulotlar bilan shug`ullanganda asosan sport o`yinlari, atletik gimnastika, sog`lomlashtiruvchi yugurish, sportcha yurish kabi turlari juda ommalashgan. Oxirgi paytlarda talabalar orasida sportning ritmik gimnastika, aerobika, sheyping, fitnes va atletizm kabi turlari ommalashib bomoqda. Turli xil yo `nalishlardagi jismoniy mashqlar bilan shug`ullanishda mustaqil mashg`ulotlarni tashkil qilish. Futbol, voleybol, basketbol, tennis, stol tennisi, gandbol, badminton kabi sport o `yinlari shug`ullanuvchilarning jismoniy tayyorgaligi, jismoniy rivojlanishi, funksional xolatlari va koordinatsion qobilyatlarini xar tomonlama rivojlanishiga juda yaxshi ta`sir qiladi. Trenirovka mashg`ulotlari organizmga kuchli ta`sir ko`rsatishi uchun quyidagi qoyidalarga rioya qilish lozim: -Yuklamalarni sekin asta ketma-ketlikda oshirib borish. -O `yinlar olididan chigalyozdi mashqlarini bajarish, engil yugurish (3-5 daq.), ushbu o`yinda ko`proq yuklama oladigan musqul guruhlari uchun ko`proq umumrivojlantiruvchi va maxsus mashqlarni bajarish.

-Texnika xavfsizligiga doir bo `lgan barcha qoidalarga to`liq rioya qilish, sport kiyimi, jixozlar, maydonni tekisligi va boshqalar. Atletik gimnastika asosan shtanga, girya, gantel va shunga o `xshagan sport anjomlaridan tashkil topgan. Turli xil musqul guruhlariga etiborsiz ravishda yuklama berilsa organizda musqullarning o`zgarishi va qad-qomatning buzilishiga ta`sir ko`rsatadi. Atletik gimnastika mashg`ulotlari bilan shug`ullanishni kunning ikkinchi yarmiga rejalashtirish maqsadga muvofiq bo`ladi. SHunda og`irliklar bilan bajariladigan takrolanishlar soni 8-10 marta bo`lgan mashqlarni tanlash imkoniyati bo`ladi. Absalyut kuchni rivojlantirish uchun og`irlik oshib boradi takrorlanishlar soni kamayadi. Nisbiy kuchni rivojlantirish uchun esa teri osti yog`larni yo`qotish uchun og`irlik kamayadi takrorlashlar soni oshadi (16-18 va undan ko`proq). Trenirovka mashg`ulotlarida dastavval og`irlikni kamaytirib takrorlashlar soni ko`p bo`lgani, mashg`ulot oxirida esa og`irlikni ko`paytirib takrorlashlar sonini kamaytirish maqsadga muvofiq bo`ladi. Mashqlarni bir xil ritmda nafasni tutmasdan musqullar bo`shashaganda nafas olib bajarish kerak. Mashqlar o`rtasidagi interval nafas olish tiklanishiga qarab 1-2 daqiqani tashkil qiladi. Mashqlar majmuasi shunday tuzilishi kerakki bunda barcha musqullar guruhlari qatnashishi lozim. Mashqlar og `irliklar bilan bajariladigan mashg`ulotlarda arg`amchida sakrash, sekin yugurish, sport o`yinlarini kabi turlarni ko`shimcha kiritish maqsadga muvofiq. Sog `lomlashtiruvchi yugurish eng yaxshi va barcha uchun qulay bo`lgan jismoniy madaniyatning shakli xisoblanadi. O`zining oddiyligi, barcha uchun qulayligi, turli xil sharioitlarda xam shug`ullanish imkoniyati mavjudligi, shug`ullanish jarayonida funksional imkoniyatlarni oshirishi bilan yugurish keyingi yillarda ko`pchilik davlatlarda ommaviylashib bormoqda. Mashg `ulotningfoydali ta`sirini oshirish uchun yugurishni me`yorini, texnikasini va davomiyligini qund bilan o`rganish zarur. Yugurish texnikasiga rioya qilmaganimizda (qad-qomatni to `g`ri tutmaslik va boshqalar) alohida musqul guruhlariga, belga va oyoq paylariga zarar etkazishimiz

mumkin. Bunday xolatlardan qochishimiz uchun yugurish xarakatlarini to`g`ri bajarishimiz va oyoq kiyimimizni to`g`ri tanlashimiz lozim. YUgurganimizda ko`krak to`g`ri yoki oldinga salgina engashgan xolatda, elkalar osilgan va bo`sh, qo`llar taranglashmagan erkin xolda oldinga va orqaga xarakatlanadi, oyoqlar erga engil xolda oyoq kaftining tashqi tomoni bilan bosiladi. Agar bunday xolat qiyinchiliklar tug`dirsa, unday xollarda oyoqning tovon qismi oldin bosilib keyin panja qismiga o`tiladi. Oyoqlar erga og`irlik markazining proeksiyasidan 20-25 sm oldinga bosilishi lozim. Oyoqlarga bosim va zarba bo`lishidan saqlaning. Yugurish qadamlari engil, sakramasdan, yon tomonlarga tebranmasdan bajarilishi lozim. Yugurish masofasi va tezligi shug`ullanuvchining tayyorgarlik darajasi va qo`yilgan maqsadiga qarab belgilanadi: funksional xolatni yaxshilash yoki aniq qo`yilgan natijaga erishish. Tajribalar shuni ko`rsatmoqda - ki xaftasiga 3-4 marta kichik xajmdagi yuklamalar bilan xam yurak-qon tomir va nafas olish tizimlarini funksional xolatlarini sezilarli darajada yaxshilash erishish mumkin ekan. Muntazam yugurush mashg `ulotlari ta`sirida organizmning barcha tizimlarida funksional o`zgarishlar seziladi.Sog`lomlashtiruvchi yugurish bilan shug`ullanadigan insonlarda suyak tuzilishi sezilarli darajada mustaxkamlanadi. Sog`lomlashtiruvchi yugurish mashg`ulotlarida mushaklarni faollashuvi jarayonlarida barcha tizimlarda almashinuvlar faollashadi. Yugurish - jismoniy madaniyatning xammabop bo `lgan turi xisoblanadi, unda maxsus jixozlangan sport zallari talaba qilinmaydi, va u bilan barcha yoshdagi insonlar shug`ullanishi mumkin.Ammo metodik talablarni bilishimiz zarur: -yugurish bilan ongli ravishda tushunib va faol shug `ullanish kerak, mashg`ulotning umumiy maqsadi va vazifalarini tushinish, o`z haraklarimizni taxlil va nazorat qila olishimiz kerak; -yugurish bilan mntazam shug `ullanish, ketma-ketlikka rioya qilgan xolda, jismoniy yuklama va dam olishlarni tartibga solish lozim; -yoshni, jinsni, sog `ligini xolatini, jismoniy tayyorgarligini, shaxsiy xususiyatlarni xisobga olgan xolda jismoniy yuklamalarni to`g`ri me`yorlash kerak;

-mashg `ulotlarni bir yilga yoki ko`p yillik qilib rejalashtirgan xolda, sog`lomlashtiruvchi natijadorligini saqlagan xolda uzoq vaqt va uzluksiz shug`ullanish lozim; -yugurishni boshqa jismoniy mashqlar bilan uyg `unlashtirish lozim; -tabiatning tabiiy omillaridan to `g`ri foydalanish zarur - suv, xavo, quyosh; -bunda shaxsiy gigienaga rioya qilish. Jismoniy yuklamalarni me `yorlarini ko`rib chiqamiz.Sog`lomlashtiruvchi yugurish mashg`ulotlarining jismoniy yuklamalarini me`yoriy tarkibi quyidagicha: yugurish muddati, tezligi, masofasi. Sog `lomlashtiruvchi yugurish mashg`ulotlari bilan istirohat bog`larida, ormanlarda, tinch ko`chalarda, suv bo`ylarida shug`ullanish tavsiya qilinadi. Transport vositalari gavjum bo`lgan shahar ko`chalarida yugurish tavsiya qilinmaydi, chunki bu erlarda turli xil zararli gazlar mavjud bo`lishi mumkin. Mashg `ulotlarni boshlashdan oldin nazorat qilish maqsadida bosib o`tadigan masofani 50-100 metrdan taqsimlab chiqish tavsiya qilinadi. Buni qadamlarni sanash bilan amalga oshirish mumkin. Yangi boshlovchilar dastlab stadionlarda yugurishlari maqsadga muvofiq, chunki masofani nazorat qilish qulay bo`ladi. Jismoniy yuklamalar tomir urishini tezlashishiga olib keladi. Jismoniy faollikni shiddati bilan tomir urish sonini yuqoriligi o `rtasida bog`liqlik mavjud - yuklamani shiddati yuqoriligi bilan tomir urishi soni oshadi. SHuning uchun jismoniy yuklamani shiddatini tomir urishlar soni bilan mustaqil ravishda nazorat qilishni o`rganish lozim. Tomir urushni arteriyadan aniqlash masqadga muvofiq. Tomir urushni yugurishdan, yurish yoki gimnastik mashqlardan keyin darxol o `lchash kerak (2-3 soniyadan keyin). Tomir urishlar sonini 10 soniya davomida o `lchanadi va 6 ga ko`paytiriladi. Masalan, mashg`ulotdan keyin 10 soniya davomida tomir urish soni 23 taga teng bo`lsa, demak yurak qisqarishlar soni daqiqasiga 138 martaga teng bo`ladi. Dastlabki sog `lomlashtiruvchi mashg`ulotlardan boshlab nafas olishni ketma- ketligini o`rnanib olish kerak. Nafas olish texnikasini xar bir inson bilishi lozim.

Tinch xolatda, alohida yugurish paytida noto `g`ri nafas olinsa qon aylanish yomonlashadi, ―nafas olish nasoslari‖ to`liq ishga tushmaydi, qonga kislorod kelishi pasayadi va modda almashinuvi buziladi. To `g`ri nafas olish - bu chuqur, barcha nafas olish mushaklarini ishga solgan xolda engil nafas olish demakdir. Nafas olishni burun orqali amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo `ladi. Inson xamma vaqt burundan nafas olishga xarakat qilishi lozim. Burundan nafas olish bilan jismoniy yuklamalarni kattaligini nazorat qilish mumkin. Agarda sog `lomlashtiruvchi yugurish paytida burundan nafas olish imkoniyati bo`lmay og`izdan nafas olinsa, demak organizmga berilayotgan yuklama belgilanganidan ortiq ekanligidan dalolat beradi. Bunday xolda yuguruish tezligini pasaytirish zarur. Agarda yugurish tezligini pasaytirganda ham burundan nafas olish qiyin bo`lsa, unda sekin-asta yurishga o`tgan ma`qul. Ko `pchilik insonlarda burundan nafas olish bir muncha qiyinchiliklarni olib keladi, asosan jismoniy yuklamalarda. Bunday xollarda bir vaqtning o`zida burundan va og`izni yarim ochgan xolatda nafas olish tavsiya qilinadi. Jismoniy mashqlar - sog `lomlashtirish dasturlarining elementi xisoblanadi xolos. Sog `lomlashtiruvchi yugurish bilan shug`ullanuvchilarning barchasidan shaxsiy gigiena qoidalariga rioya qilishni bilishlari talab qilinadi. SHaxsiy gigiena talablariga rioya qilish mashg`ulotlar samaradorligini oshiradi. SHaxsiy gigiena quyidagilar kiradi; sport ust kiyimi va oyoq kiyimi, rotsional kun tartibi, og `iz bo`shlig`i va tanani parvarish qilish, yomon illatlarni inkor qilish. Sog `lomlashtiruvchi yugurish mashg`ulotlarida sport kiyimi qulay, engil, issiqroq, xarakatlarni qiyinlashtirmasligi lozim. Bundan tashqari u xavo o`tkazuvchan, suv shimadigan va cho`ziluvchan bo`lishi kerak. Bunday talablarga asosan paxtadan yoki jundan bo`lgan matolar javob beradi. Sintetik matolardan bo`lgan kiyimlar juda zararlidir, chunki ular tananing ustki qismida statik elektr maydoni xosil qiladi va shu bilan birga mashg`ulotlarning gigienik talablarini buzadi.

Sport oyoq kiyimi engil, mustaxkam, qulay, cho `ziluvchan oyoq o`lchamlariga mos va oyoqning kaft qismini shikastlanishdan himoya qiladigan bo`lishi kerak. Oyoqni siqib turadigan kiyimdan foydalanmaslik zarur, bunda oyoqda qon aylanishi pasayadi va ter chiqishi oshadi, shuning bilan oyoqlarni sovushiga olib keladi, kaftning deformatsiyalanishi xosil bo`lib, ishqalanish yuzaga keladi va qovariq paydo bo`lishiga olib keladi. Talab qilinadigan xollarda kigiz, charm, shamollatib turadigan yoki porolon pataklardan foydalaniladi. Sog `lomlashtiruvchi yugurishlardan ertalab och qoringa yoki kechqurun yugurishmumkin. Agar mashg`ulotlar ertalab bo`lsa undan oldin yuvinish va tishlarni yuvish zarur. Kechqurungi mashg`ulotlar ovqatlanishdan 1,5 - 2 soatdan keyin uyquga ketishdan kamida 1-2 soat oldin o`tkazish tavsiya qilinadi. Toza xavoda mashg `ulotlarni 20ºS temperatiradan past bo`lmagan xollarda o`tkazish mumkin. Xavo bundan past bo`lgan temperaturadamashg`ulotlarni ichkarida gimnastik mashqlar yoki turgan joyda yugurishlar bilanalmashtirib o`tkazish mumkin. Xar bir mashg `ulotdan 10-15 daqiqadan keyin yuvinish lozim, bunda nerv tizimlari tinchlanadi, teri tozalanadi va qon aylanishi yaxshilanadi. Xar kuni sovun bilan issiq suvda yuvinish tavsiya qilinmaydi, chunki bunda terini qurishi, yog `larni ketishi va post tashlashiga olib keladi. Mashg `ulotlardan keyin sovuq suvda yuvinish xam tavsiya qilinmaydi. Sovuq suv oldindan organizmni chiniqtirilmasa shamollashlarga olib kelishi mumkin. Sog `lomlashtiruvchi yugurish mashg`ulotlarini boshlashdan oldin Siz o`zingizni anglashni, o`zingizni tetikligingiz yoki lanjligingiz xolatini taxlil qilishni, o`zingizni yaxshi yoki yomon xis qilayotganizni, bir so`z bilan aytgan o`z- o`zingizni nazorat qilishni bilishingiz lozim. O `z-o`zini nazorat qilishni xar kuni dam olish kunlari xam kundalikga belgilab borish kerak. O`z-o`zini nazorat qilish usullari oddiy va tushirarli bo`lishi lozim. Unga quyidagilar kiradi: uyqu, ishtaha, gurish bilan shug`ullanish ishtiyoqi, kun tartibini buzilishi, tomir urishi, tana og`irligi. Mustaqil mashg`ulotlarda ushbu

jihatlar inobatga olinib borilishi kerak, bunda sizning mashg`ulotlaringizni samarali yoki samarasiz ekanligini nazorat qilish oson bo`ladi. Yurak etishmovchiligi, stenokardiya, gipertonik kasalliklar, yurak poroki, surunkali bronxit, bronxial astma kabi kasalliklar bilan kasallangan insonlarga yugurish bilan shug `ullanish ta`qiqlanadi. Xar qanday holatda ham mutaxassis- vrach bilan maslahatlashish tavsiya qilinadi. Sog `lomlashtiruvchi yugurish bilan shug`ullanishning turli xil dasturlari mavjud, ularning har birida o`ziga xos kamchiliklari va yutuqlari bor. Shuning uchun mustaqil mashg`ulotlarga kirishishdan oldin, jinsingizni, yoshingizni, sog`ligingizni xolatini, shaxsiy o`ziga xos tomonlaringizni inobatga olgan xolda quyida keltirilgan dasturlar bilan tanishib chiqib, birortasini tanlang. K. Kuper mashg `ulotlar dasturi (1970 y.). Amerikalik olim Kennet Kuper sog`lomlashtiruvchi yugurish mustaqil mashg`ulotlar dasturini ommaviy foydalanish uchun yaratdi va uni aerobika deb nomladi. Dasturni maqsadi yurak- qonva nafas olishtiziminifunksional imkoniyatlarini oshirgan xolda maksimal kislorod iste`molini ko`paytirishdan iborat. Sog `lomlashtiruvchi yugurish mashg`ulotlari bilan mustaqil shug`ullanishdan oldin Kuper jismoniy tayyorgarlik xolatini 12 daqiqalik yoki 2,5 km lik testlar bilan aniqlashni tavsiya qiladi.12 minutlik test o`z ichiga maksimal masofani yugurib o`tishni oladi, 2,5 km lik yugurish esa 12 minutlikni qisqartirilgan shaklidir. Bunda 2,5 km lik masofani maksimal qisqa vaqt ichida bosib o`tish tavsiya qilinadi va faqat erkaklar uchun mo`ljallangan. Testlar tekis joyda, masalan, stadionlarda o`tkaziladi. Keltirilgan testlar alohida kuch talab qiladi. Shuning uchun K. Kuper testlarni o`tkazishdan oldin vrach ruxsat berganidan keyin o`tkazishni tavsiya qiladi. Teslardan keyin turli xil tayyorgalik darajalari aniqlanadi va shug`ullanishingiz uchun sizning tayyorgarlik darajangizga mos dasturni tanlab olinadi. Shug`ullanuvchining xavfsizligi uchun mashg`ulotlar davrida tomir urushinini nazorat qilib borish lozim. Boshlashdan avval Kuper besh daqiqalik chigalyozdi mashqlarini bajarishni tavsiya qiladi. Va shundan keyingina sog`lomlashtiruvchi yugurish mashg`ulotlarini boshlash mumkin.

S. Rozensveyg mashg `ulotlar dasturi (1982 y.). Amerikalik doktor Rozensveyg sog`lomlashtiruvchi yugurish bilan shug`ullanishni boshlovchilar dastavval yurishni o`zlashtirib olishlari kerakligini ta`kidlagan. Shug`ullanuvchilar 5 km lik masofani 45 daqiqa ichida qiyinchiliklarsiz bosib o`tishlari lozim, shundagina yugurish va yurish mashg`ulotlariga kirishishlarini tavsiya qilgan. Dastlabki vaqtlarda xaftasiga uch marotabadan shug`ullanish tavsiya qilinadi, bunda ketma-ket ikki kun shug`ullanish ta`qiqlanadi. Keyinchalik xaftasiga 4- marta shug`ullanish mumkin. Sog`likni bir xilda saqlab turish uchun xar kuni 30 daqiqalik sog`lomlashtiruvchi yugurish etarli yuklama deb xisoblaydi Rozensveyg. Agar inson xaftasiga 3-4 marta 30 daqiqada 5-6 km masofani yugursa, bu jismoniy tayyorgarlikni o`rtacha darajasiga etkanligini bildiradi, bunda yugurish vaqtini sekinlik bilan 1 soatgacha oshirish mumkin. Bunday xollarda yuklamani oshirib borish tamoyiliga rioya qilgan xolda xaftasiga 4 maxal shug`ullanish mumkin. Boshlanishida 4 mashg`ulotning 2 tasida 15 daqiqadan qo`shish lozim, keyingi 2 tasida esa 30 daqiqa yuguriladi. SHunda y mashg`ulotlardan so`ng 4 xafta o`tgach xaftasiga 4 ta mashg`ulotni 45 daqiqadan o`tkazish mumkin. 4 xaftadan so`ng 4 ta mashg`ulotdan 2 tasiga 15 daqiqadan qo`shish mumkin, qolgan 2 tasini 45 daqiqadan o`tkazish lozim. Bunday yuklamani 4 xafta davomida o`zlashtirib olish mumkin. 4 xaftadan so`ng xar bir mashg`ulotni 60 daqiqa bajarish tavsiya qilinadi. R. Gibbs mashg `ulotlar dasturi (1981 y). Avstraliyalik doktor Rassel Gibbs o`zi tomonidan taklif qilingan sog`lomlashtiruvchi yugurish mashg`ulotlari dasturiga kirishishdan oldin yurish testlarini bajarishni tavsiya qiladi. Ushbu testlar orqali inson charchoqni sezmasdan tekis joyda qancha masofani (max 10) tez yurishi mumkinligi aniqlanadi. Agarda tajribasiz inson 5 daqiqa davomida yura olmasa, bunday xolda mashg`ulotlarni dastur talablari bo`yicha boshlash lozim. Gibbs barcha mashg`ulotlarni o`n olti xaftalik dasturga taqsimlagan, barcha mashg`ulotlar oldidan egiluvchanlikni rivojlantiruvchi chigalyozdi mashqlarini bajarish lozim. Chigalyozdi mashqlarini bajarishda boldir mushaklari, boldir va bel suyaklarini biriktiruvchi bo`g`inlar, shuningdek belning oldingi mushaklariga alohida e`tibor

berishni tavsiya qiladi. Dastlab kun ora shug`ullanish lozim, keyinchalik xaftasiga 5-6 martaga chiqarish mumkin. A. Vollenberg mashg `ulotlar dasturi (1983 y.). Germaniyalik mashhur kardiolog Albert Vollenberg shug`ullanuvchilarning jinsi va yoshiga qarab yugurishning davomiyligiga e`tibor qaratadi, u taklif qilgan masofa uzunligi xar bir 4 oyning boshlanishida emas, balki oxirida amalga oshiriladi. A. Astranda va K. Rodala mashg `ulotlari dasturi (1970 y.). Ushbu dastur bo`yicha mashg`ulotlar quyidagi sxema orqali amalga oshiriladi: 1.Yurish va mayda qaldamlar bilan 5 daqiqa yugurish. 2.Tepalikka yuqori tezlikda yoki sog `ligini xolatiga qarab yugurib chiqish va tushish (masofa 25 qadam). 3.Tekis joyda maksimal tezlikning 80 % bilan 3-4 daqiqa yugurish, 3 daqiqa ketma-ketlikda dam olishlar bilan 3-4 marta. Mustaqil mashg `ulotlarni rejalashtirish va boshqarish. Talabalar tomonidan o `tkaziladigan mustaqil mashg`ulotlarni rejalashtirish organizmning funksional tayyorgarlik darajasini oshirish, turli xil jismoniy mashqlarni texnikasini aniq ketma-ketlikda bajarilishini nazorat qilish maqsadida o`qituvchi raxbarligida amalga oshiriladi. Rejalashtirish oliy ta`lim muassasalari talabalari uchun ishlab chiqilgan jismoniy madaniyat va sport fan dasturi asosida tuziladi. Mustaqil mashg`ulotlarning istiqbolli rejasi to`liq o`qish davri uchun, yani 4 yilga tuziladi. Talabalar sog`ligini xolati, tibbiy guruhi, jismoniy va sport texnik tayyorgarlik darajasi, ta`lim muassasasidagi yillar bo`yicha erishgan natijalarini xisobga olgan xolda rejalashtirish xam mumkin. Ushbu reja talabalarning qaysi tibbiy guruhga kiritilishiga qarab oldida turgan turli xil vazifalarni echadi. Jismoniy mashqlar bilan mustaqil shug `ullanish mashg`ulotlarini rejalashtirish barcha tibbiy guruh talabalarini yagona maqsadga erishishga yo`naltirilgan - bu ham bo`lsa sog`ligini yaxshilash, jismoniy va aqliy ish qobilyatini yuqori darajada bo`lishiga yordamlashish.

Jismoniy madaniyat mashg `ulotlarida ijobiy natijalarga, organizmni rivojlanish qonuniyatlariga va sport turlarining o`ziga xos xususityalariga tayangan xolda ko`p yillik uzluksiz mashg`ulotlar bilan erishish mumkin. Ko`p yillik trenirovka mashg`ulotlarini rejalashtirish va o`tkazishda yillik trenirovka sikli asos qilib olinadi. Talabalar jismoniy mashqlar bilan mustaqil shug `ullanish mashg`ulotlarini rejalashtirganda jismoniy madaniyat va sport fanidan reyting sinovlarini topshiradigan davrni xisobga olishlari kerak, bu davrda mashg`ulotlarni shiddati va xajmini pasaytirish yoki faol dam olishni kiritish mumkin. Ko`p yillik mustaqil trenirovka mashg`ulotlarini rejalashtirishda umumiy trenirovka yuklamasi, o`quv yili davomida aqliy yuklamani xisobga olgan xolda to`lqinsimon o`zgarib boradi, bunda xar yili yuklamani oshirib borishga axamiyat qaratish lozim bo`ladi. Bunday xollarda talabalarni jismoniy tayyorgarlik darajasini oshirish va sog`ligini mustaxkamlashga, sport bilan shug`ullanuvchilarni esa sport natijalarini ko`rsatkichlarini o`sishiga ahamiyat qaratish lozim. Ko `p yillik istiqbolli rejalashtirish oldingi yillarga nisbatan mashg`ulot yuklamasini xajmi va shiddatini oshishirishga qaratiladi. Masalan, jismoniy mashqlar bilan mustaqil shug`ullanish mashg`ulotlarining boshlanishida talabalarning jismoniy tayyorgarlik darajasini nol deb oladigan bo`lsak, yil oxirida kamida 20-30 % ko`satkichni ko`rsatishi lozimKeyingi yili 20-30 % ko`rsatgich bilan boshlab, yil oxirida 50 % ko`rsatkich bilan yakunlanadi.Amaliy tajribalar shuni ko`rsatmoqdaki, sport bilan shug`ullanganda, masalan, engil atletika sport turi bo`lgan o`rta yoki uzoq masofalarga yugurish, talabalar oliy o`quv yurtida o`qish davrida yangi shug`ullanuvchidan to birinchi razryadli sportchi darajasiga yoki undanda yuqori natijalarga erishishlari mumkin. Mustaqil trenirovka mashg `ulotlarini boshqarish shug`ullanuvchilarning sog`ligining xolati, jismoniy va sport tayyorgarlik darajasini xar bir davrda nazorat qilib, erishilgan natijalar asosida kelgusi rejalar asosida olib boriladi. Shug `ullanuvchilarning shaxsiy o`ziga xos xususiyatlari - ularning sog`ligining xolati, jismoniy va sport tayyorgarlik darajasi, sportga qiziqishi,

o`qish va yashash, ovqatlanish sharoitlari, irodaviy va psixologik va boshqalar sifatlaridan kelib chiqqan xolda aniqlanadi. Shaxsiy xususiyatlaridan kelib chiqqan xolda mashg`ulotning aniq bir maqsadi belgilanadi. Masalan, agar talabaning sog`ligida nuqsoni bo`lib, va u tibbiy guruhga kiritilgan bo`lsa uning mustaqil mashg`ulotlarining maqsadi sog`ligini mustaxkamlash va organizmni chiniqtirishdan iborat. Sog`lom ammo sport bilan oldindan shug`ullanmagan talabalar mashg`ulotlarining maqsadi jismoniy tayyorgarlik darajasini oshirishdan iborat. Mashg `ulotlar mazmuni, tashkil qilish, uslubiyati va sharoitlarini aniqlash va o`zgartirish trenirovkada foydalaniladigan vositalardan kelib chiqilgan xolda amalga oshiriladi. Bularning xammasi mashg`ulotlarda o`z-o`zini nazorat qilish va trenirovka mashg`ulotlarini xisobga olish orqali samaradorligini oshirishga olib keladi. O`z-o`zini nazorat qilish uchun dastlabki, oraliq va yakuniy nazoratlar olib borish kerak va ularni shaxsiy kundalikga qayd qilish tavsiya qilinadi. Dastlabki natijalarni qayd qilishdan maqsad - shug `ullanuvchilarning boshlang`ich tayyorgarlik va shug`ullanganlik darajasini xisobga olish. Bunday xisob-kitob barcha mashg`ulotlarni boshlovchilarda bo`lishi lozim, chunki bu bilan shaxsiy xusuityalardan kelib chiqqan xolda trenirovka mashg`ulotlarini rejasi tuziladi. Oraliq natijalarni qayd qilish bilan trenirovka mashg `ulotlarini ko`rsatkichlari taxlil qilinadi. Bu bilanxaftasiga, oyda, yil davomida o`tkazilgan trenirovka mashg`ulotlari soni, trenirovka yuklamasining xajmi va shiddati, musobaqalarda qatnashish soni va natijalari taxlil qilinadi. Oraliq natijalarni taxlil qilish bilan trenirovka mashg`ulotlari jarayonini to`g`ri borishi taxlil qilinadi va kerak bo`lsa trenirovka mashg`ulotlariga o`zgartirishlar kiritiladi. Shug `ullanuvchilarning xolatiga ob`ektiv baho berish uchun turli xil testlardan foydalaniladi. Yakuniy qayd qilish trenirovka mashg `ulotlarining oxirida yoki yil yakunida amalga oshiriladi. Bu natijalar orqali shug`ullanuvchilarning sog`ligi va shug`ullanganlik xolatini aniqlash mumkin, shuningdek trenirovka mashg`ulotini

xajmini, engil atletikachilarning bosib o`tgan masofasini, sportchilarni musobaqalarda ishtiroki kabi turli xil ma`lumotlarni taxlil qilish imkoniyati paydo bo`ladi. Bunday solishtirish va taxlil qilish orqali trenirovka mashg`ulotlarini keyingi yillik siklni rejalashtirish tuzish mumkin. Mustaqil mashg `ulotlarni tashkil qilish qoidalari va gigienasi Mustaqil jismoniy madaniyat mashg `ulotlarini tashkil qilish qoidalari va gigienasi o`z ichiga, avvalabor, sog`lom turmush tarzi, rotsional kun tartibi, shaxsiy gigiennaga rioya qilish, sport shikastlanishlarini oldini olish va chiniqish, bundan tashqari, sport kiyimi va oyoq kiyimi, mashg`ulotlar o`tkaziladigan joylarni sanitar-gigienik xolatini nazorat qilish, shuningdek jismoniy mashqlarni inson organizmining qaysi organlariga qanaday ta`siri qilishini bilish kabilarni oladi. Yuvinish, sauna, massaj yoki o`z-o`zini massaj kabi tiklanish vositalarini bilish xam maqsadga muvofiq bo`ladi. Jismoniy mashqlar bilan bog `liq bo`lgan kasallanish va shikastlanishlaraksariyat xollarda, gigienik talablarni buzilishi, mashg`ulotlarni noto`g`ri tashkil qilish, jihozlar bilan noto`g`ri ta`minlanganlik va shug`ullanuvchilarning salomatliklarining yaxshi emasliklari sabab bo`ladi. Salbiy oqibatlarni oldini olish uchun bir qancha talablarni bajarish kerak bo`ladi. Masalan, jismoniy mashqlar bilan kunning bir xil vaqtida, ovqatlanishdan 1.5-2 soatdan keyin (ammo och qoringa emas), talab qilinadigan sport formasida shug`ullanish maqsadga muvofiq bo`ladi. Yangi o`rganilayotgan qiyin mashqlarni asta-sekinlik bilan, keta-ketlikda o`rganish lozim. Kiygan sport kiyimi va oyoq kiyimi, sport jihozlari yoshimizga, jismoniy imkoniyatlarimizga va ob-xavoga mos bo`lishi talab qilinadi. Kassalanganimizda, darmonsizligimizda, charchash alomatlari sezilganda, alohida qiz bolalar va ayollar shug`ullanish ta`qiqlanadi Jismoniy mashqlar mashg `ulotlarini ochiq xavoda, barcha quyosh, toza xavo kabi faktorlardan to`liq foydalanilgan xolda o`tkazish tavsiya qilinadi.

Adabiyotlar: 1. Ўзбекистон Республикасининг Қонуни ― Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисида ‖ ги ( янги таҳрири ). //« Халқ сўзи » газетасининг 2015 йил 5 сентябрдаги 174 (6357)- сонида эълон қилинган 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 18 декабрдаги ПҚ - 4063- сон қарори ―2019 — 2022 йилларда юқумли бўлмаган касалликлар профилактикаси , аҳолининг соғлом турмуш тарзини қўллаб - қувватлаш ва жисмоний фаоллиги даражасини ошириш КОНЦЕПЦИЯСИ ‖ // Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси , 19.12.2018 й ., 07/18/4063/2347- сон 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 6 июндаги ― Жисмоний тарбия ва оммавий спортни янада ривожлантириш чора - тадбирлари тўғрисида ‖ ги ПҚ -3031- сон қарори . // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами , 2017 й ., 23- сон , 455- модда 4. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 29 январдаги ― Ўзбекистонда соғлом турмуш тарзини кенг тарғиб қилиш ва ахолини жисмоний тарбия ва оммавий спортга жалб этиш тўғрисида ‖ ги 65- сонли қарори .// Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 30.01.2019 й., 09/19/65/2549-сон. 5. Программа дисциплины физическое воспитание и спорт (для всех направлений бакалавриата) Ташкент 2018 г. 6. Бочкарева СИ. Самостоятельные занятия студентов физическими упражнениями. Методическое пособие. - М.: МГУЭСИ,2004. 7. Евсеев Ю.И. Физическая культура. Учебное пособие длястудентов Вузов. Изд. 6-е испр. и доп.- М.: Феникс 2010. 8. Normurodov A . N . « Jismoniy tarbiya » oliy o ‘ quv yurtlari uchun darslik . T.: « O ‘ zbekiston », 2011 yil . 9. Normurodov A.N. Jismoniy tarbiya (o ‘quv qo‘llanma).T.:2012 y.

Похожие

Rossiya va Sobiq SSSRda jismoniy madaniyat va sport

Mustaqil mashg`ulotlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash usulublari

Mustaqil mashg`ulotlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash usulublari

O'quv-sport ishlarini tashkil qilish

Sport tibbiyoti fani, vazifalari va uni tashkil etish