Rossiya va Sobiq SSSRda jismoniy madaniyat va sport - Физическая культура - Рефераты

Rossiya va Sobiq SSSRda jismoniy madaniyat va sport

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

42.015625 KB

Rossiya va Sobiq SSSRda jismoniy madaniyat va sport Reja: 1. Qadimgi Rusda jismoniy madaniyat (IX-XVII asrlar). 2. Rus dvoriyanlari muhitida jismoniy tarbiya. 3. P.F.Lesgaftning jismoniy tarbiya ta’limi 4. Rossiyaning Olimpiya harakati yo’lidagi intilishlari. 5 Jismoniy tarbiya harakatining yangi shakllari va rahbarlik usullari (1917-1941 yillar).

Eng avvalo e’tirof etish lozimki, jismoniy madaniyat va sport tarixiga doir darsliklar (1968 yildagi tarjima), V.V.Stolbov rahbarligi tahriri ostida tayyorlangan, keyingi darsliklar (1983, 1989 va boshqa ruscha) birmuncha eskirdi. V.V.Stolbov tahriri ostida 2000 yilda nashrdan chiqqan «Istoriya fizicheskoy kultur ы i sporta» darsligi (uchinchi qayta ishlangan) birmuncha ixcham, voqyealar oydinlashgan, so’nggi yillardagi o’zgarishlar, dalillar oddiy qilib bayon etilgan. Eradan avvalgi IV-III asrlarda shimoliy rus xalqi mehnat va turmushda chang’idan ko’p foydalangan. Sibir va Uzoq Sharq xalqlari yugurish, nayza uloqtirish, boltani mo’ljalga otish, eshkak eshish, ayiq o’yinlari va jismoniy harakatlarning boshqa turlari bilan mashg’ul bo’lishgan. Qadimgi slavyanlarning jismoniy mashqlari va turli xil o’yinlari alohida ajralib turgan. Sharqiy slavyanlar xalqlari quldorchilik tuzumini deyarli boshdan kechirmaganlar. Ular chorvachilik, yer haydash, ovchilik, mayda hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar. Qadimgi slavyanlarda qizlarni onalar, o’g’il bolalarni esa otalar tarbiyalashgan. Har bir o’g’il bolaning jangchi bo’lishi uchun tayyorlanishi kuzda tutilgan. Tarbiya ikki yoshdan boshlanib, bola to’rt yoshga yetganda, uni otga o’tqazganlar. 10 yoshga to’lgan bolalar qilichbozlik qilib, barcha hunarlarni yaxshi egallagan. Slavyanlar Volga, Dnepr daryolari va Qora dengizda suzish, eshkak eshishni yaxshi o’rganishgan. Sharqiy slavyan xalqlar o’zlarining an’analari va marosimlarida «Ayiq jangi», «Ho’kiz bilan olishuv», «Ovda» kabi o’yinlarni ijro etishdi. Ta’kidlash lozimki, Rossiyaning madaniyati hamda jismoniy tarbiyasi davrlar o’tishi bilan rivojlangan. Bu Oktyabr inqilobidan keyin (1917) ham u bevosita Rossiyada va mustamlaka mamlakatlarida (Kavkaz, Markaziy Osiyo, Boltiq bo’yi va h.k.) davom ettirildi. Rossiya Federasiyasi va Sobiq SSSRning jismoniy tarbiya va sport tarixi bir hisoblanadi. Shuning uchun Rossiya Federasiyasi va Sobiq SSSR jismoniy tarbiya va sport tarixi birgalikda ifoda etildi. Pedagogikaga doir adabiyotlarda jismoniy tarbiya masalalari.

Rus davlatining taraqqiy etishi va mustahkamlanishi bilimning turli sohalariga doir adabiyotlarga ijtimoiy ehtiyoj tug’dirdi. Tabiatshunoslik, medisina va pedagogikaga oid har xil kitoblar chiqa boshladi. Yoshlar jismoniy tarbiyasiga salbiy munosabatda bo’lgan ruhoniylar bu masalaga doir adabiyotlarning Rusda tarqatishiga xalaqit berardi. Shunday bo’lishiga qaramasdan, XVII asr oxirlarida jismoniy tarbiya masalalari haqida ham to’xtalib o’tilgan pedagogik asarlar paydo bo’ladi. Ularning orasida eng yirigi olim , monax Yepifaniy Slavineskiyning (1676 yilda vafot etgan) «Bolalar odatlarini tarkib toptirish» nomli kitobi edi. Muallif o’zining bu kitobida «Domostroy»da (Turmush qoidalari va bolalar tarbiyasi to’g’risida maslahatlar to’plami) bayon qilingan tarbiya g’oyalaridan tubdan farq qiluvchi yangi insonparvar pedagogika g’oyalarini ilgari surdi. Slavineskiyning asari bolalar shaxsiga hurmat bilan sug’orilgan edi. U bolalar tarbiyasida harakatli o’yinlarga alohida ehtibor berdi. Slavineskiy harakatli o’yinlarga faqat bir ermak deb qaramadi, balki ularni sog’liqni mustahkamlash va ma’naviy jihatdan kamol toptirish vositasi deb hisobladi. Yepifaniy Slavineskiy Rusda birinchi bo’lib o’yinlarni bolalar tarbiyasida qo’llash uchun kerakli va keraksiz guruhlarga ajratib, ularni toifalashga intildi. U to’p o’yini, yugurish va har xil sakrash o’yinlarini birinchi guruh o’yinlariga; pul yutish va yutqizish bilan bog’liq bo’lgan oshiq va qarta o’yinlarini, shuningdek, firibgarlik, shuhratparastlik va boshqa nuqsonlarning ildiz otishiga sabab bo’ladigan o’yinlarni ikkinchi guruh o’yinlariga kiritdi. Slavineskiy «O’yinni nima bezaydi?» degan savolga shunday javob beradi: «Barqarorlik, haqiqiy quvonch, jonlilik va tafakkur kuchi o’yinni bezaydi. Odamlar aytganidek, o’yinda ko’zbo’yamachilik va ayyorlik bilan emas, balki halollik va to’g’rilik bilan g’alaba qilish kerak». Uning xatosi shuki, suzish va kurashni sog’liq uchun zararli deb hisobladi. Xulosa qilib aytganda, Ro s siya xalqlarining jismoniy tarbiyasi eng qadimgi vaqtlardan boshlab to XVIII asrga qadar ular hayotining iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlari ta’siri ostida taraqqiy etdi. Vatanimiz hududidagi ilk quldorlik

davlatlarida jismoniy tarbiya bilan quldorlargina shug’ullanar edilar. Qullar esa jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishning har qanday imkoniyatlaridan mahrum etilgan edilar. Erkin dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi, quldorlar qo’shiniga olinuvchi aholigina o’zini jismoniy jihatdan o’stirish va harbiy tayyorgarlik ko’rish maqsadida jismoniy mashqlar va o’yinlardan foydalanar edi. Avlod-ajdodlarimiz bo’lmish sharqiy slavyanlarda jismoniy tarbiya o’ziga xos mustaqil yo’l bilan taraqqiy etdi. Slavyanlar o’z ijtimoiy taraqqiyotlarida quldorlik tuzumini chetlab o’tdilar. Shuning uchun ham ularning jismoniy tarbiyasiga qadimgi quldorlik jamiyati ta’sir etmadi. Slavyanlar jismoniy tarbiyasining taraqqiyoti quldorlik davlatlaridagi jismoniy tarbiya taraqqiyotiga qaraganda harbiy ishlar ta’sirida emas, balki ko’proq mehnat faoliyati ta’sirida sodir bo’lardi. Slavyanlarda jismoniy tarbiya umumxalq xarakterida edi. Jismoniy mashqlar va o’yinlarning har xil turlari yuksak jismoniy va irodaviy sifatlar, harbiy-amaliy ko’nikma va malakalarni tarkib toptirishga yordam berdi. Kiyev Rusida jismoniy tarbiya o’z tarixining ilk davrlarida mehnat va harbiy faoliyat orqali tarkib topgan qadimiy mustaqil negiz va a’analar asosida taraqqiy etdi. Jismoniy tarbiya feodal aslzodalar uchun harbiy tayyorgarlik vositalaridan biri bo’ldi va uning keng xalq ommasi ustidan o’z hokimiyatini mustahkamlashi uchun xizmat qildi. Vaqt o’tishi bilan feodallar jismoniy tarbiyada foydalanadigan xalq jismoniy mashqlari turlari borgan sari hukmron sinf ehtiyojlariga moslasha bordi. Buning natijasida feodallar jismoniy tarbiyasi xalq jismoniy tarbiyasidan ajralib qoldi va sinfiy xakarter kasb etdi. Jismoniy tarbiya markazlashgan Rus davlatida, ayoniqsa, sezilarli taraqqiy etdi. Biroq feodal zulm, xalq ommasining shafqatsizlik bilan ekspluatasiya qilinganligi sababli jismoniy jihatdan taraqqiy etish imkoniyatlari chegaralanib qolgan edi. Feodallar va rus podshohlari hukmron sinf jismoniy tarbiyasiga g’amhurlik qildilar va mehnatkashlar jismoniy tarbiyasini taraqqiy ettirishga yordam bermadilar. XVII asrning ikkinchi yarmida rus podshohlari xalq jismoniy mashqlari va o’yinlarini hatto taqiqlab qo’ydilar. Cherkov dehqonlar va quyi tabaqadagi shahar aholisi

o’rtasida jismoniy mashqlar va o’yinlarning rasm bo’lishiga qattiq qarshilik ko’rsatdi. Rus dvoriyanlari muhitida jismoniy tarbiya. Dvoryanlar muhitida jismoniy tarbiya taraqqiyoti, birinchi navbatda, armiya, flot va davlat muassasalari uchun mutaxassis kadrlar tayyorlash zarurati bilan belgilanar edi. 1717 yili Pyotr I ning toprishig’i bilan dvoryanlar oilaviy hayoti va turmushi tartibini belgilab bergan «Domostroy» o’rniga jamoatchilik orasida xulq-atvor qoidalari hamda dvoryanlar bolalari hayoti va turmushiga qo’yiladigan talabalarni o’z ichiga olgan «Yoshlikning haqiqiy ko’zgusi» nomli yangi qo’llanma nashr etildi. Mazkur kitobda shunday deyilgan edi. «Agar yosh dvoryan mashq qilishda (ta’lim olishda), xususan, til bilish, ot minish, raqs tushish, shamshir bilan olishish sohasida kamolotga yetgan bo’lsa, shu bilan birga, chiroyli gapira oladigan va ko’p kitob o’qigan bo’lsa, u o’zining ana shu fazilatlari tufayli bevosita saroy amaldori bo’la olishi mumkin». Bundan ko’rinib turibdiki, saroy amaldori chet tillarni bilish, raqs tusha olish va nutq san’atini egallash bilangina cheklanib qolmasligi, balki otda yurish va shamshir bilan olishish san’atini ham mukammal egallagan bo’lishi kerak edi. O’quv yurtlarida jismoniy tarbiya. Rus davlatida XVIII asrning birinchi choragidagi o’tkazilgan islohatlar va o’zgarishlar tizimida harbiy va fuqaro o’quv yurtlarida jismoniy tarbiyaning joriy etilishi Rossiyada jismoniy tarbiyaning taraqqiy etishi uchun juda muhim ahamiyat kasb etdi. Qilichbozlik, otda yurish, eshkak eshish, kema arqonlaridan tirmashib chiqish jismoniy tarbiyannig asosiy vositalari bo’lgan. Yuqorida eslatib o’tilgan Matematika va navigasiya fanlari maktabi jismoniy tarbiyani majburiy o’quv fanlaridan biri sifatida joriy etgan birinchi o’quv yurti bo’ldi. Maktabda boshqa fanlar bilan bir qatorda yelkanni boshqarish, eshkak eshish, rapirada olishishni (qilichbozlik) mashq qilish fanlari ham o’rganilar edi. Maktab binosi Suxarev minorasida qilichbozlik mashg’ulotlari uchun maxsus zal jihozlab qo’yilgan edi.

1703 yili Pyotr I ning topshirig’i bilan Moskvada asir olingan nemis pastori Ernest Glyukning xususiy gimnaziyasi ochildi. Bu gimnaziyada boshqa o’quv fanlari bilan bir qatorda jismoniy tarbiya (otda yurish, chavandozlik) mashg’ulotlari ham o’tkazilar edi. Dengiz akademiyasida qilichbozlik, qo’l jangi usullari jismoniy tarbiya vositalari hisoblanardi. Ruhoniylargina emas, balki davlat muassasalari uchun amaldorlar tayyorlaydigan diniy o’quv yurtlarida ham jismoniy tarbiya joriy etiladi. Ammo diniy seminariyalarda jismoniy tarbiya fani boshqa fanlar bilan bir qatorda o’quv dasturi bo’yicha o’tkaziladigan dunyoviy o’quv yurtlaridan farqli ravishda harakatli o’yinlar va sayrlar shaklida bo’lib («halol va badanni harakatlantiruvchi sayrlar…»), uning uchun har kuni darsdan tashqari 2 soat vaqt ajratilar edi. XVIII asr o’rtalarida dvoryan bolalarini harbiy xizmatga tayyorlash maqsadida dvoryanlar uchun maxsus o’quv yurtlari ochildi. 1731 yilda quruqlikdagi shlyaxta kadet korpusi, 1752 yilda dengiz shlyaxta korpusi, pajlar korpusi va boshqalar tashkil etildi. Jismoniy tarbiya bu o’quv yurtlari dasturiga ham kiritilgan edi. Quruqlikdagi kadet korpusida ot minish, qilichbozlik, raqslar, kurash, eshkak eshish va yelkan ishlari jismoniy tarbiya vositalari vazifasini o’tagan bo’lsa, pajlar korpusida esa otda yurish, qilichbozlik, to’p o’yini, kegli, raqslar jismoniy tarbiya vositalari bo’lib xizmat qilgan. Kadetlar jismoniy tarbiyasiga alohida e’tibor berilar edi. Bu sohada ko’proq yutuqqa ega bo’lgan kishilar rag’batlantirilib turilar edi. Kurash va qilichbozlik bo’yicha o’quv musobaqalarida muvaffaqiyat qozonganlarning nomlari saf oldida e’lon qilinardi. Otda yurish, qilichbozlik va raqslardan xalq oldida har yili ikki marta imtihon olinar edi. 1755 yilda buyuk rus olimi M.V.Lomonosovning tashabbusi bilan Moskva universiteti barpo qilindi. Bu universitetning o’quv fanlari orasida qilichbozlik va raqs ham bor edi. M.V.Lomonosov asarlarida shaxsiy va ijtimoiy gigiyena, sog’liqni saqlash va kishi umrini uzaytirish masalalariga doir ko’rsatmalar bayon qilingan.

Universitet qoshida o’quv rejasida qilichbozlik va raqsga har haftada 8 soat (qilichbozlik uchun 4 soat va raqs uchun 4 soat) vaqt ajratilgan gimnaziya ochildi. Qilichbozlikdan xalq oldida imtihonlar olinar edi. Boshqalardan ko’proq ajralib turgan gimnast-qilichbozlar shpaga bilan mukofotlanardi. Jismoniy tarbiya liseylarda, xususan, Sarskoye selo liseyida nisbatan yaxshi yo’lga qo’yilgan edi. Bu o’quv yurtlarda jismoniy tarbiya majburiy o’quv fanlari jumlasiga kirar hamda uning mazmunini qilichbozlik va gimnastika tashkil etar edi. Bundan tashqari, lisey o’quvchilari bo’sh vaqtlarida yugurish va kurash tushishdan musobaqalashar edilar. Biroq jismoniy tarbiya imtiyozli va pul bilan yaxshi ta’minlangan o’quv yurtlaridagina amalga oshirilar edi. Masalan, raznochinlar gimnaziyalarida jismoniy tarbiya bilan mutlaqo shug’ullanilmas edi. 1804 yilgi maktab islohotidan keyin universitetlar ustaviga «Imkoniyat bo’lgan joylarda raqs, muzika mashg’ulotlari va jismoniy mashqlar o’tkazilsin» deb yozilgan edi. Universitet va gimnaziyalarda jismoniy tarbiya uchun mablag’ ajratilmas edi. F.F.Ushakov (1744-1817), M.I.Kutuzov (1795-1813) kabilar A.V.Suvorovning milliy harbiy va jismoniy tayyorgarlik ta’limotini davom ettirdi. Dvoryanlar pedagogikasi namoyandasi, Rossiyadagi tarbiya o’yinlarining asoschisi I.I.Beskoy (1704-1795 yillar) o’zining bir qancha asarlarida yosh avlod jismoniy tarbiyasi va yosh avlodni jismoniy chiniqtirish masalalariga e’tibor berdi. U tarbiya vositalaridan shaxsiy gigiyena, chiniqtirish, sezgi organlarini rivojlantirish va jismoniy mashqlarga, ayniqsa, o’yinlarga alohida e’tibor berdi. U o’yinlarda jismoniy kamolot, shuningdek, bolalar tashabbuskorligini o’stirish vositalarini ko’rdi. XVIII asr oxiridagi Rossiya jamoat arboblaridan biri «Moskovskiye vedomosti»ning noshiri N.I.Novikov (1744-1818 yillar) pedagogika masalalariga, xususan, jismoniy tarbiya masalalariga alohida ahamiyat berdi. N.I.Novikov o’zining «Umummaktab bilimlarini yoyish va umum salomatligi uchun bolalar tarbiyasi va kayfiyati to’g’risida» nomli asarida shu narsani ko’rsatib o’tdi: «Bolalik chog’ida harakatli o’yinlar jismoniy tarbiyaning eng muhim vositasi hisoblanadi. Olimlar tarbiyaning bu sohasini jismoniy tarbiya deb

ataydilar». Novikov faol harakatlar, yurish, yugurish, harakatli o’yinlar, chiniqtirish mashqlari, ovqatlanish va dam olish rejimini jismoniy tarbiya mazmuniga kiritadi. U jismoniy mashqlarni qo’llashnigina emas, balki ularning foydasini tushuntirib o’tishni ham maslahat berdi. Buyuk rus ma’rifatchisi, inqilobchi va materialist faylasuf A.N.Radishchev (1749-1802 yillar) o’zining ta’lim-tarbiyaviy va falsafiy asarlarida takabbur oliftalar tayyorlashni nazarda tutuvchi dvoryanlar tarbiyasining joriy etilishiga qat’iy qarshi chiqdi. U tarbiyaning asosiy maqsadi o’z Vatani vatanparvarlari - xalq baxt-saodati uchun faol kurashchilarni tayyorlash deb bildi. Uning fikricha, jismoniy tarbiyaning asosiy vazifasi organizmni chiniqtirish va uning barcha organlarini taraqqiy ettirish yo’li bilan odamning jismoniy kuchi va ma’naviy qobiliyatlarini takomillashtirishdir. Radishchev mehnatni hamda yugurish, uloqtirish yoki irg’itish, sakrash, otda yurish kabi xalq jismoniy mashq turlarini jismoniy tarbiya vositalari deb hisobladi. U, jismoniy tarbiya metodlari, birinchi navbatda, odam organizmini har taraflama takomillashtirishga, odamda har xil hayot, mehnat va turmush sharoitida ham tadbirkorlik bilan ish tuta olish xislatlarini tarbiyalashga qaratilgan bo’lmog’i kerak, degan oqilona fikrga keldi. Rus olimlarining bir qancha asarlari jismoniy tarbiyaga doir ta’lim-tarbiya to’g’risidagi fikrlarni taraqqiy ettirish bilan bir qatorda jismoniy tarbiyaning tabiiy-ilmiy asoslarini rivojlantirish uchun ham katta ahamiyat kasb etdi. Akademik A.P.Protasov 1765 yili Rossiya Fanlar akademiyasining ilmiy majlisida so’zga chiqib: «Bolalar jismoniy tarbiyasi haqida» va «Sog’liqni saqlash uchun haraktlanish kerakligi to’g’risida» degan ikkita ma’ruza qildi. U o’zining bu ma’ruzalarida odam organizmini o’stirish va mustahkamlash uchun jismoniy mashqlarning muhim rolini ko’rsatib o’tdi. Demokrat V.G.Belinskiy (1811-1848 y.) o’z asasrlarida jismoniy tarbiya masalalari haqida to’xtalib o’tib, usti yaltiroq va formalistik ruhdagi burjua gimngastika sistemasini qattiq tanqid qildi. U Rossiyadagi hukmron sinf vakillarini G’arbiy Yevropa mamlakatlariga taklif qilinganliklari uchun tanqid ostiga oldi

hamda jismoniy tarbiyaning rus xalqiga xos vositalarini o’rganishga va ulardan foydalanishga chiqardi. V.G.Belinskiy jismoniy tarbiyaga, uni odam hayotining ijtimoiy sharoitidan ajratgan holda qarab bo’lmasligini ta’kidlab o’tdi. Tarbiyaga, shu jumladan, jismoniy tarbiyaga ham xalq ishi uchun kurashishga qodir bo’lgan inson-grajdanga nisbatan qo’llaniladigan bir narsa deb qaramoq kerak. Bunday kishini tarbiyalash ishi har tomonlama bo’lmog’i lozim, aks holda, u tarbiya o’zining butun ma’nosini yo’qotadi, - deb ta’kidladi. V.G.Belinskiy tarbiyaning har bir tomoni deganda aqliy, ahloqiy va jismoniy tarbiya birligini nazarda tutdi. V.G.Belinskiy tarbiyaning serqirraligi g’oyasi, ma’naviy va jismoniy tarbiyaning bir-biriga bog’liqligi g’oyasi biror narsa vositasida o’ylab chiqilgan formula narsa emasligini, inson organizmidagi ruhiy jarayonlar uning jismoniy holatiga tabiatan bog’liqligini ko’rsatib o’tdi. Belinskiyning fikricha, jismoniy tarbiya aqliy va ahloqiy tarbiyaning dastlabki asosi bo’lmog’i darkor. Jismoniy tarbiya odam sog’lig’ini mustahkamlash hamda uning jismoniy va irodaviy fazilatlarini o’stirish vazifalarini o’tashi kerak. Biroq jismoniy tarbiya, V.G.Belinskiy ta’kidlashicha, tarbiyalanuvchilarning anatomik-fiziologik xususiyatlariga qat’iy muvofiq ravishda o’tkazilgan, tarbiyaning boshqa sohalari bilan uzviy ravishda bog’lab olib borilgan taqdirdagina kutilgan natijalarni berishi mumkin. V.G.Belinskiy yugurish, sakrash, «Gimnastika ermaklar» va, ayniqsa, xalq o’yinlarini jismoniy tarbiya vositalari deb hisobladi, zeroki, boshqa hyech qanday jismoniy mashq o’yinlar singari kishida iroda, tashabbuskorlik, faollik kabi fazilatlarni rivojlantira olmaydi, har tomonlama uni kamol toptira olmaydi. XVIII asrning birinchi choragida Rossiyada yuz bergan iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar hukmron sinflar jismoniy tarbiyasini taraqqiy ettirish uchun qulay sharoit yaratdi. Jismoniy tarbiya elementlari rus dvoryanlari turmushiga kengroq joriy qilina boshladi. Harbiy va ayrim fuqarolar bilim yurtlarida jismoniy tarbiya majburiy fan tariqasida joriy etildi. O’quv yurtlari va harbiy bilim yurtlarida maxsus jismoniy mashqlar dasturlari kiritildi. Bunda P.F.Lesgaftning (1837-1909 y.) hissasi va xizmati kattadir. Harbiy kuchlarning harbiy-jismoniy tayyorgarligi

yanada taraqqiy etdi. Jismoniy tarbiyaning ta’lim-tarbiyaviy va tabiiy-ilmiy asoslari tarkib topa boshladi. Xalq ommasi jismoniy tarbiyasida feodalizmning buzilishi va kapitalistik munosabatlarning taraqqiy eta boshlashi davrida deyarli o’zgarishlar yuz bermadi. Rus mehnatkashlari ommasi va Rossiyadagi boshqa xalqlar ayovsiz ekspluatasiya, qashshoqlik va siyosiy huquqsizlik sharoitida bolalar hamda yoshlarni jismonan o’stirish va sog’lomlashtirish maqsadida jismoniy mashqlardan keng foydalanish imkoniyatidan mahrum edilar. Xalq hayotida jismoniy mashqlar va chiniqtirish metodlarining an’anaviy xalq turlari saqlanib qoldi. O’quv yurtlarida jismoniy tarbiya. Krepostnoy huquq bekor qilinganidan keyin grajdan bilim yurtlarida jismoniy tarbiyaning yo’lga qo’yilishi qoniqarsiz ahvolda qolaverdi. Chor hukumati yosh avlod jismoniy tarbiyasiga unchalik g’amxo’rlik qilmas edi. Biroq ijtimoiy ta’lim-tarbiyaviy harakat ta’siri ostida 1864 yilning 19 noyabrida qabul qilingan yangi maktab ustaviga muvofiq gimnaziyalar va progimnaziyalarda gimnastkani joriy etish mo’ljallandi. 1864 yilgi o’rta maktab islohoti jismoniy tarbiyani taraqqiy ettirish ishida ma’lum darajada oldinga tomon qadam qo’yilganligini anglatardi. Ammo bu islohot moddiy baza va kadrlar bilan mustahkamlanmagan edi. Shuning uchun ham u bilim yurtlari o’quvchilarining jismoniy tarbiyasini yaxshilash imkonini bermadi. 1889 yilda maktab o’quvchilari va harbiy tayyorgarlikka chaqiriluvchilar jismoniy tarbiyasini yaxshilash maqsadida xalq maorifi vaziri tomonidan «Erkaklar bilim yurtlarida gimnastika o’qitish qo’llanmasi va dasturi» tasdiqlandi. Unda yoshlar jismoniy tarbiyasining vazifalari to’g’risidagi umumiy qoidalar, darslarni o’tish metodikasi va maktab majburiy fan sifatida joriy qilgan jismoniy mashqlar ro’yxati berilgan. Jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari sifatida gimnastika va o’yinlar tavsiya etilgan edi. Bilim yurtlarida gimnastikani joriy etish oson ish bo’lib chiqmadi. Undan dars bera oladigan kishilar yo’q edi. Gimnastika darslarini o’tishga ofiserlar va hatto unter-ofiserlar taklif qilina boshladi. Bu hol shunga olib keldiki, grujdan bilim yurtlarida harbiy gimnastika joriy etildi. Uni o’rgatuvchi o’qituvchilar juda oz maosh olishar, shuning uchun ham gimnastika o’qitishga

tasodifiy bir mashg’ulot deb qarardilar. Faqatgina ayrim gimnaziyalarning direktorlari jismoniy tarbiyaning muhim ahamiyatini tushunar, bu ishga tajribali o’qituvchilarni taklif qilish yo’llarini axtarar edilar. Ko’pchilik olimlar, pedagoglar va shifokorlar jurnal sihifalarida bilim yurtlaridagi jismoniy tarbiyaning mavjud ahvolini tanqid qilishar edi. 1899 yili Moskva universiteti huzuridagi pedagoglar jamiyatining yig’ilishida N.S.Filitis o’zining o’rta maktabda gimnastika o’qitish haqida qilgan ma’ruzasida qo’yidagi xulosalarga keldi: «1889 yilda belgilangan gimnastika sistemasida yaxshi narsalar ham, shu bilan birga ko’pgina yomon narsalar ham bor. Biroq undagi yaxshi narsalar maktablarda qo’llanilmaydi, yomon narsalar esa qo’llaniladi. Ana shuning uchun ham o’rta maktab dasturlarini qayta ko’rib chiqish bo’yicha Moskva pedagoglarining yaqindagina bo’lib o’tgan majlisida tuzilgan jismoniy tarbiya masalalarini aniqlash komissiyasi bir ovozdan gimnastikaning hozirgi ahvolda o’rgatilishini zudlik bilan yo’q qilishni iltimos etishga qaror qildi». Rasmiy doiralar maktabda jismoniy trabiyani yo’lga qo’yishni yaxshilash yuzasidan choralar ko’rmadilar. Faqat ayrim pedagoglarning tashabbusi bilan maktablarda jismoniy tarbiyani yaxshilash harakati boshlandi. Sankt-Peterburg (1892 yil), Odessa (1892 yil); Kiyev (1893 yil), Moskva (1893 yil) va boshqa shaharlarda tuzilgan o’quvchi yoshlar jismoniy kamolotiga yordam beruvchi jamiyatlar bu sohada katta rol o’ynadi. Ular o’yin maydonchalari ochdilar, o’quvchilar uchun sayr va ekskursiyalar uyushtirdilar. Jamoat tashkilotlari, ilg’or pedagoglar, shifokorlar va adabiyotchilarning qattiq turib talab qilishlari natijasida xalq maorifi vaziri 1902 yilning 15 avgustida farmoyish chiqarib, bu hujjatda maktablarda harakatli o’yinlar, harbiy gimnastika, buyumlar bilan bajariladigan gimnastika, konki va chang’i, suzish va eshkak eshish, velosipedda yurish, qilichbozlik, qo’l mehnati, raqs va ashulani joriy etishni nazarda tutdi. Unda maktab gimnastika bayramlari o’tkazish zarurligi ham ko’rsatib o’tilgan. Jismoniy mashqlar mashg’ulotlarini har kuni 30 minut davomida va, albatta, o’quv kunining o’rtalarida o’tkazish, o’quv kunining dastlabki va oxirgi darslarida o’tkazilishiga sira yo’l qo’ymaslik tavsiya etilar edi. 1904 yilning 10 iyunida chiqarilgan yangi

farmoyishda o’quvchilarning o’qituvchilar va qarindosh-urug’lar bilan sayr etishlari ham qo’shimcha qilinib, bu imkoniyatlar yanada kengaytirildi. Unda suv sportini keng yoyish, suzish maktablari tashkil qilish tavsiya etilar, yuqori sinf o’quvchilarini o’q otadigan qurol bilan tanishtirish nazarda tutilardi. Biroq ish «tavsiya etish» va farmoyish berishdan nariga bormadi. Chunki bu ishlarni amalga oshirish uchun zaruriy sharoit yo’q edi. Malakali pedagoglar va moddiy baza yo’q, o’quv va o’quvchilarning o’qishdan tashqi hayoti umuman normal tartibga solinmagan edi. Gimnastika mashg’ulotlari maxsus ma’lumotga, xatto durustroq umumiy ma’lumotga ega bo’lmagan o’qituvchilar boshchiligida chang-to’zoni ko’tarilib yotgan yo’lak yoki dam olish zallarida o’tkazilgan vaqtda o’quvchi yoshlar jismoniy tarbiyasining bu tarzda yo’lga qo’yilishi o’quvchilarda fanga qiziqish va rahbarga ishonch tug’dira olmas edi. Armiya va harbiy-o’quv yurtlarida jismoniy tayyorgarlik. Rossiyaning Krim urushidagi mag’lubiyati rus armiyasining tayyorgarlik, tashkiliy va texnik jihatdan qurollanishida jiddiy kamchiliklar borligini ochib tashladi. Biroq chor hukumati tub islohot o’tkazish yo’lidan bormadi, balki qo’shinlar ta’limi, tarbiyasi va jismoniy tayyorgarligi sohasida ba’zi bir yangiliklar joriy etish bilangina cheklandi. 1856 yili chor hukumati qo’shinlar ta’limining yangi dasturini joriy qildi, ustavni birmuncha soddalashtirdi va armiyadagi jismoniy tayyorgarlikni qonunlashtirdi. 1859 yili «Qo’shinlarda gimnastika o’rgatish qoidalari» tasdiqlandi. Unda jismoniy mashqlar uch guruhga ajratilgan edi: 1) gavda mushaklarini o’stirish uchun tayyorgarlik mashqlari; 2) yugurish; 3) harbiy-amaliy mashqlar hamda snaryadlarda: xoda, arqon, zina, xari, brusya, konda bajariladigan mashqlar, balandlikka va uzunlikka sakrash mashqlari, xoda ustida muvozanat saqlash va tirmashib chiqish mashqlari. 1874 yilda amalga oshirilgan qurolli kuchlar islohoti armiyaga chiqariluvchilar sonini ko’paytirdi va haqiqiy xizmat muddatini cheklab qo’ydi. Bu tadbirlar askarlar jismoniy tarbiyasini yaxshilashni shart qilib qo’ydi. Yo’l-yo’riqlar va metodik qo’llanmalar ishlab chiqila boshlandi. 1879 yildayoq «Qo’shinlarga

gimnastika o’rgatish yo’l-yo’riqlari va ochiq joyda bajariladigan gimnastika» qo’llanmasining ikkinchi nashri chiqdi. Ochiq joyda bajariladigan gimnastika askarlarni jismonan tayyorlashning suvorovcha metodika elementlari, xususan: ungir, chuqurlikdan sakrab o’tish, emaklash, tirmashish, o’rmalash, tezlashtirilgan marshlar, suzish, suvdan hosil topgan to’siqlarni yengish va shu singarilar kirardi. Harbiy ministr D.S.Milyutinning eng yaqin yordamchisi M.I.Dragomirov (1830-1905 yillar) janglarda harbiy-amaliy malakalar hosil qilish, chidamlilik, epchillik va harakatchanlik xislatlarini tarbiyalashga yordam beradigan jismoniy tayrgarlikni joriy etish tarafdori edi. Dragomirovning fikricha, gimnastika yurish, yugurish, sakrash, muvozanat saqlash, tirmashish va to’siqlarni yengish malakalarini takomillashtirishga imkon berishi kerak. U gimnastika mazmuniga yurish, yugurish, sakrash, tirmashish, to’siqlarni yengish, muvozanat saqlash va nayza bilan jang qilish mashqlarini kiritdi. Armiyada zovur, xoda, gulzor, o’ngir, g’or singari to’siqlardan iborat hujum doirasini egallash mashqlarini joriy etishni ham M.I.Dragomirov taklif qilgan edi. P.F.Lesgaft harbiy qo’shinlar jismoniy taryyorgarligi nazariyasini taraqqiy ettirishga talaygina hissa qo’shdi. P.F.Lesgaft 1875-1876 yillarda harbiy vazirlikning topshirig’i bilan G’arbiy Yevropadagi bir qancha mamlakatlarda bo’lib, u yerlarda jismoniy tarbiyaning qanday yo’lga qo’yilganligi va gimnastika o’qtuvchilarini tayyorlash ishlari bilan tanishgan edi. 1877 yili u Rossiyaga qaytishi bilan harbiy gimnaziyalar uchun jismoniy tarbiya dasturini ishlab chiqdi va 12 ta harbiy bilim yurtida bu dasturning amalga oshirilishini kuzatib bordi. Lesgaft harbiy gimnaziyalar uchun gimnastika o’qituvchilari tayyorlash kurslari (1877 yil) hamda gimnastika va qilichboz o’qituvchilar malakasini oshirish kurslari (1884 yil) tashkil qilishda faol ishtirok etdi. U jismoniy tayyorgarlikka baho berar ekan, jismoniy mashqlar qo’shinlar harbiy tayyorgarligining muhim vositasidir, degan fikrga asoslandi. Lesgaft jismoniy tayyorgarlik mazmuniga oddiy harakatlar (bukish va yozish) irg’itish yoki uloqtirish va to’siqlardan oshib yugurish, og’ir narsalarni ko’tarib mashq qilish, suzish va sakrash (hamma turlari), kurash, o’yinlar, snaryadlarda bajariladigan mashqlarni kiritdi.

General A.D.Butovskiyning (1838-1917 yillar) faoliyati armiyada jismoniy tayyorgarlik nazariyasi va amaliyotini taraqqiy ettirishda katta ahamiyatga ega bo’ldi. General Butovskiy 1888 yili – kadetlar korpuslarida jismoniy tarbiyani yo’lga qo’yish komissiyasining a’zosi bo’lgan vaqtida – «Sinfdan tashqari mashg’ulotlar qo’llanmasi»ni yozdi. Bu qo’llanmada kadet korpuslarida tarbiyalanuvchilarning bo’sh vaqtlarini har xil o’yinlar va jismoniy mashqlarga bag’ishlashi nazarda tutildi. A.D.Butovskiy kadet korpuslarini jismoniy tarbiyadan malakali mutaxassislar bilan ta’minlash maqsadida 1890 yili maxsus kurslar tashkil qildi va 16 yil davomida ularga o’zi rahbarlik qildi. U kurslarda jismoniy mashqlar tarixi va metodikasidan ma’ruza o’qidi. A.D.Butovskiy jismoniy tayyorgarlik o’tkazish metodikasiga ko’pgina yangiliklar kiritdi. U jismoniy tarbiyada vositalar emas, balki ulardan foydalanish metodlari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lishini ta’kidlab o’tar edi. A.D.Butovskiy gimnastika, o’yinlar va qo’l mehnatini jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari deb hisobladi. Progressiv arboblarning zo’r berib qilgan harakatlariga qaramasdan, armiya va harbiy bilim yurtlarida jismoniy tayyorgarlik qoniqarsiz ahvolda qolaverdi. Ayrim harbiy qismlar va bilim yurtlarining ijobiy tajribalaridan foydalanilmadi. Armiya va harbiy bilim yurtlari uchun jismoniy tayyorgarlik bo’yicha kadrlar tayyorlash tizimida birlik bo’lmaganligi jismoniy tayyorgarlikning nazariy va tashkiliy- metodik asoslarini ishlab chiqishga salbiy ta’sir ko’rsatdi. XIX asrning ikkinchi yarmida jismoniy tarbiyaning ilmiy-nazariy asoslarini taraqqiy etishi. XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiyada jismoniy tarbiya nazariyasi anchagina taraqqiy etganligi bilan xarakterlanadi. O’sha vaqtda rus milliy madaniyatining yuksalishi va ilg’or ijtimoiy harakat bunga sabab bo’lgan edi. Jismoniy tarbiya nazariyasining progressiv taraqqiy etishida rus revolyusion demokratlaridan N.G.Chernishevskiy (1828-1889 yillar) va N.A.Dobrolyubov (1836-1861 yillar) asarlari juda muhim rol o’ynadi.

Chernishevskiy va Dobrolyubov o’zlarining materialistik va revolyusion dunyoqarashlariga hamda tabiiy fanlar bilimlariga to’la asoslangan holda odamning aqliy, ahloqiy va jismoniy kuchlarini mutanosib sur’atda taraqqiy ettirish zarurligini isbotlab berdilar. Ular to’g’ri tarbiya berish bilan samoderjaviyega qarshi hamda insoniyatning porloq kelajagi uchun faol, jasur va mardonavor kurashchilar tayyorlash mumkin ekanligini qattiq ishonar edilar. Ular, jismoniy tarbiyaning asosiy vazifasi revolyusioner-kurashchi, o’zida yaxshigina jismoniy kamolot, aniq fikr, mustahkam iroda va xalqqa sadoqat fazilatlarini birgalikda mujassamlantiruvchi kishini tarbiyalashdir, deb hisobladilar. Chernishevskiy odam shaxsini ikki: ruhiy va jismoniy qismga ajratuvchi o’sha vaqtdagi hukmron idealistik nazariyalarga qat’iylik bilan qarshi chiqdi. U jismoniy tarbiya vorsitalarini tanlashda jismoniy mashqlarning tabiiy turlarini ilgari surdi va yugurish, sakrash, uloqtirish yoki irg’itish, suzish, eshkak eshish, konki, chanada yurish kabi mashqlarni shular jumlasiga kiritdi. U to’g’ri kundalik tartib hamda sayr qilish, yugurish, sakrash, kurash va raqs shaklidagi mashqlarni sog’liqni mustahkamlash uchun foydali vosita deb hisoblab, shaxsiy gigiyenaga ham alohida e’tibor berdi. Chernishevskiy jismoniy tarbiyaning uydirma vositalari va metodlariga qarshi keskin kurashdi. Dobrolyubov inson umumiy tarbiyasida jismoniy tarbiyaga katta ahamiyat berdi. U ham Chernishevskiy singari odam organizmining materialistik birligi va bir butunligi pozisiyasida turdi «Biror tomoni boshqa bir tomon hisobiga taraqqiy etayotgan organizmni mutlaqo sog’lom organizm deb bo’lmaydi», - deb yozgan edi Dobrolyubov. U jismoniy mashqlarning tabiiy turlarini jismoniy tarbiya vositalari deb hisobladi. U gimnastikaning foydali mashg’ulot ekanligini inkor etmay, nemis gimnastikasining sun’iy mashqlarga haddan tashqari berilib ketishiga keskin qarshi chiqdi. Demokrat, ma’rifatchi, tanqidchi va publisist D.I.Pisarev (1840-1868 yillar) jismoniy tarbiya nazariyasi taraqqiyotiga talaygina hissa qo’shdi. Pisarevning jismoniy tarbiya masalalariga doir fikrlari asosini tashkil etuvchi g’oyalar bolalar sog’lig’ini ilk yoshlik chog’idan boshlab asrash, ularni jismoniy jihatdan o’stirish

va chiniqtirishni o’z ichiga olar edi. U maktablarda o’yinlarni jismoniy tarbiyani taraqqiy ettirish imkonini beruvchi vositalar sifatida joriy etish tarafdori edi. Pisarevning bola tarbiyasining gigiyenik shartlari va jismoniy tarbiyani yoqlab chiqishi umuman o’sha vaqtda katta ahamiyatga ega edi. Buyuk rus pedagogi va olimi K.D.Ushinskiy (1824-1870 yillar) ham jismoniy tarbiyaning faol tarafdorlaridan edi. Uning «Odam tarbiya predmeti sifatida» nomli asari jismoniy tarbiyaning tabiiy-ilmiy asoslarini taraqqiy ettirishga anchagina ta’sir ko’rsatdi. Ushinskiy jismoniy tarbiya anatomiya, fiziologiya va psixologiya sohasida olingan chuqur bilimlar asosiga qurilmog’i darkor, deb hisobladi. Uning fikricha, jismoniy tarbiya odam faoliyatining hamma sohalariga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, Ushinskiyning fikriga qaraganda, jismoniy mashqlar bola xotirasini mustahkamlashda katta rol o’ynaydi. Ushinskiy maktabda jismoniy tarbiyaning zarurligi haqidagi masalani ilgari surish bilangina cheklanmadi, balki o’yinlar va jismoniy mashqlar bolalarning bo’sh vaqtini ko’ngilli o’tkazadi hamda ularda yaramas moyilliklarning taraqqiy etishiga yo’l qo’ymaydi, deb hisoblab, jismoniy tarbiyaning zo’r tarbiyaviy ahamiyatini isbotlab berdi. Ushinskiyning jismoniy tarbiya sohasidagi xulosalari revolyusion-demokratlar N.G.Chernishevskiy va N.A.Dobrolyubovlarning jismoniy tarbiya masalalariga doir xulosalari darajasiga ko’tarila olmadi. Chunki u jismoniy tarbiyani ijtimoiy-siyosiy muhit sharoitidan ajratib qo’ydi. N.I.Pirogov (1810-1881 yillar) va I.M.Sechenov (1829-1905 yillar) asarlari jismoniy tarbiya masalalarini ilmiy jihatdan asoslab berishda katta ahamiyat kasb etdi. Buyuk rus xirurgi N.I.Pirogov anatomiyada yangi yo’nalish – dinamik anatomiyaning asoschisi bo’ldi. U odam tanasining anatomik tuzilishini o’rganish asosida odam tanasi organlarining qurilishi ularning funksiyasiga bog’liq ekanligini aniqlab berdi. Bu jismoniy tarbiyaning anatomik asoslarini ishlab chiqishda, jumladan, mashg’ulotlarning odam tanasi rivojlanishiga va tana shaklining o’zgarishiga ko’rsatadigan ta’sirini aniqlashda katta ahamiyatga ega bo’ldi.

Ajoyib rus fiziolog-olimi I.M.Sechenov o’tgan asrning 70-yillarida bir qancha kashfiyotlar qildi. Ular Sechenovga odam organizmi birligining materialistik nazariyasini asoslab, uni taraqqiy ettirish yo’llarini ochish imkonini berdi. Ana shu nazariyaga ko’ra, ruhiy va moddiy hodisalar organizm ishchanligi shaklidan iborat bo’ladi. Ulardan moddiysi birlamchi, ruhiy hodisalar esa ikkilamchidir. Sechenovning malaka hosil qilish nazariyasi va boshqa ilmiy kashfiyotlari odam organizmini har tomonlama mutanosib sur’atda rivojlantirish zarurligini asoslab berdi. Sechenovning fikricha, jismoniy tarbiya har taraflama tarbiya berishning muhim qismidir, odam ongining moddiy asosini mustahkamlash, taraqqiy ettirish va takomillashtirishning muhim vositasidir. Sechenov o’zining inson harakatlari fiziologiyasiga doir tadqiqotlari bilan hozirgi zamon eng muhim fanlaridan biri – mehnat fiziologiyasiga asos qo’ydi. Bu tadqiqotlar sport fiziologiyasi uchun ham muhim amaliy ahamiyatga ega bo’ldi. Sechenovning «Sezgir nervlar qo’zg’alishining odam mushak ishlariga ko’rsatadigan ta’siri haqidagi masalaga doir» asarida mehnat fiziologiyasi va sport mashqlari fiziologiyasining asosiy masalalaridan biri bo’lgan charchash va dam olish masalasini chuqurroq o’rganish ishlarini boshlab berdi. Shifokorlardan Ye.A.Pokrovskiy (1834-1895 yillar) va Ye.M.Dementyev (1850-1918 yillar) jismoniy tarbiya nazariyasini rivojlantirish sohasida ko’pgina ish qildilar. Taniqli bolalar vrachi va «Vestnik vospitaniya» («Tarbiya xabarchisi») jurnalining redaktori Ye.A.Pokrovskiy oila va maktabda bolalar jismoniy tarbiyasi g’oyalarini targ’ib qiluvchi otashin kurashchi edi. Pokrovskiy, o’yinlar va jismoniy mashqlar bola sog’lig’ini mustahkamlaydi, uning jismoniy kuchi va bilimini taraqqiy ettirish imkonini beradi, deb ta’kidlar edi. U, oila va maktabda bolalarni ilk yoshdan boshlaboq har tomonlama kamol toptirishga alohida e’tibor berilmog’i kerak, der edi. Pokrovskiy o’yinni bolalar jismoniy tarbiyasining asosiy vositasi deb hisoblardi. Gimnastika bilan, - der edi u, - maktabning yuqori sinflaridagina shug’ullanish mumkin. Uning fikricha, gimnastika mashqlari bolalarni jismoniy o’stirishda harakatli o’yinlardek foyda bermaydi. Harakatli o’yinlar o’sayotgan

bola organizmini taraqqiy ettirish talabalariga javob beradi va bolalarga zo’r quvonch baxsh etadi. O’yinlar bola hayotiga quvnoqlik va xushchaqchaqlik olib kirish bilan birga bola organizmining mustahkamlanishiga yordam beradi. O’yinlar bolalarni intizomli bo’lishga, umumiy talablar yoki qoidalarga bo’ysunishga, o’z istaklarini hammaning istagi bilan muvofiqlashtirishga odatlantiradi. Pokrovskiy milliy o’yinlarni jismoniy tarbiya tizimiga kiritishning muhimligini ham ko’rsatib o’tdi. Pokrovskiy o’zining «Turli halqlar, asosan, Rossiya xalqlari bolalari jismoniy tarbiyasi» (1884 yil) nomli asarida shunday deb ta’kidlaydi: «O’yinlar va o’yinchoqlar, garchi unchalik katta bo’lmasa-da, xalq poeziyasi, afsonalari, ertaklar, maqollar, topishmoqlar va boshqalar singari xalq ruhida muvofiq ravishda muhim ta’limiy ahamiyat kasb etadi». Pokrovskiy tarbiyaning hukmron sistemasiga qarshi chiqib, liberal burjuaziya tomonida turdi. Shifokor Ye.M.Dementyev B.A.Pokrovskiyning safdoshi edi. 1882-1884 yillarda u Moskva guberniyasi zavod va fabrikalarining sanitariya holatini birinchi bor tekshirish qatnashchisi bo’ldi. Shu asosda «Odamning umumiy jismoniy kamoloti natijasida odam mushak kuchlarining taraqqiy etishi» mavzuida dissertasiya yoqladi. Unda ishchi yoshlarning og’ir mehnati va jismoniy o’sishi sharoitini yoritdi. Dementyev «Gimnastika yoki o’yinlar», «Hozirgi maktab tarbiyasi tizimi munosabati bilan yoshlar jismoniy tarbiyasi» kabi kitoblarini yozdi. Bunda o’yin va tabiiy mashqlarni birinchi o’ringa qo’ydi. U chor Rossiyasidagi mavjud tarbiyaning har qanday tizimiga ham salbiy munosabatda bo’ldi va mehnatkashlar ommasining turmushi og’irligi, uni yaxshilash haqida g’amxo’rlik qildi. Chor hukumati va rasmiy rus pedagogikasi namoyandalari jismoniy tarbiya nazariyasi masalalariga e’tibor bermadilar. Shu sababdan bu sohadagi ilmiy- nazariy bilimlar turmushga deyarlik tatbiq etilmadi. P.F.Lesgaftning jismoniy tarbiya ta’limi

Petr Fransevich Lesgaft (1837-1909 yillar) ajoyib olim va revolyusiyadan oldingi Rossiyadagi jismoniy tarbiyaning eng faol ijodkori, jismoniy tarbiya ilmiy sistemasining asoschisidir. U o’zining ilmiy asarlarida jismoniy tarbiya jarayonining hamma tomonlarini aks ettirdi. P.F.Lesgaft 1861 yilda medisina-xirurgiya akademiyasini tamomladi va shu akademiyaning o’zida anatomiya o’qituvchisi bo’lib ishlay boshladi. U 1865 yillarda birin-ketin ikkita dissertasiya yoqladi hamda medisina doktori va xirurgiya doktori degan ilmiy darajalarni oldi. Lesgaft dissertasiyalar tayyorlayotgan vaqtidayoq antropologiyani odam haqidagi fan sifatida keng ma’noda tushundi va uni o’rganishga kirishdi. Xuddi shu vaqtning o’zida u odam organizmining taraqqiy etish nazariyasi asoslari ustida ham ishlay boshladi. U bu ishga taraqqiyotning materialistik g’oyasini asos qilib oldi. Bu g’oyaga ko’ra, odam organizmi asosan tashqi muhit ta’siri bilan to’xtovsiz o’zgargani holda taraqqiy eta boradi. Lesgaft mashqlarni butun organizmni va uning ayrim qismlarini taraqqiy ettiruvchi yagona vosita deb bildi. Gavdaning barcha a’zolarini uyg’un ravishda mashq qildirilganda, organizm juda yaxshi taraqqiy etadi. Bu narsa Lesgaftni, jismoniy tarbiyaning ilmiy ravishda asoslangan tizimini yaratish zarur, degan fikrga olib keldi. U bu ishga ikkinchi dissertasiyasini yoqlaganidan so’ng bir necha yil o’tgach kirishdi. P.F.Lesgaft 1872 yildan boshlab doktor Berglinning xususiy davolash gimnastika kabinetida konsultant sifatida ishladi. 1874 yilda Lesgaft o’zining gimnastika masalalariga doir birinchi maqolasini chop ettirdi. Maqolada gimnastikaning asoslari haqida, asosan, uning organizmga ta’siri to’g’risida gap borar edi. So’ngra Lesgaft harbiy vazirlikning topshirig’i bilan bir yil mobaynida Yevropaning turli mamlakatlarida bo’ldi. Bundan maqsad o’sha mamlakatlarda jismoniy tarbiyaning qanday yo’lga qo’yilganligi bilan tanishish edi. P.F.Lesgaft 1876 yilda o’zining «Anatomiyaning jismoniy tarbiyaga munosabati va maktabda jismoniy ta’limnning asosiy vazifasi» degan asarini nashrdan chiqardi. Endilikda bu asarda jismoniy tarbiyaning vazifalari anchagina kengroq bayon qilingan edi. U jismoniy tarbiyaning bilim sifatidagi xarakterini ta’kidlab o’tishga harakat qilib, uni jismoniy tarbiya deb emas, balki jismoniy

ta’lim deb atadi. Undan keyingi yillarda Lesgaft «Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasiga doir qo’llanma» (1-qismi 1888 yilda, 2-qismi esa 1901 yilda yozilgan), «Nazariy anatomiya asoslari», «Oila tarbiyasi» va boshqa yiri-yirik asarlarini yozdi. Lesgaft o’z nazariyasini yarata borib, jismoniy tarbiyani turmushga tatbiq qilish sohasida zo’r tashabbus ko’rsatdi. U 1874 yildan boshlab ko’p yillar mobaynida harbiy o’quv yurtlari o’quvchilarining jismoniy tarbiyasiga umumiy rahbarlik qildi. Xuddi shu yillar ichida u jismoniy tarbiya rahbarlari tayyorlash kurslarida jismoniy tarbiya materiallariga doir bir qancha ma’ruzalar o’qidi. P.F.Lesgaft garchi o’quvchi yoshlar jismoniy tarbiyasiga yordam berish jamiyatida faqat kotib bo’lib hisoblansa ham, aslida uning rahbariga aylanib qolgan edi. P.F.Lesgaftning jamiyat ishlarida ishtirok etishi shunga olib keldiki, jamiyat faoliyati demokratik xarakter kasb etdi. Jamiyatning bolalar maydochalariga mayda xizmatchilar va hatto ishchilarning bolalari ham qo’yila boshladi. Bolalar bilan harakatli o’yinlar, ekskursiyalar va sayrlar o’tkazdilar, qishda konki va chanalarda uchilar, yozda esa qayiq va kemalarda suzilar edi. Ayni vaqtda jamiyat aholi orasida bolalar jismoniy ta’limga doir ilmiy bilimlarni yoyish sohasida katta ish olib bordi, bu masala yuzasidan ilmiy munozaralar o’tkazib turdi. 1894 yil boshlarida jamiyat Lesgaftning tashabbusi bilan jismoniy mashqlar rahbarlarining kurslarini ochish haqidagi masalani xalq maorifi vazirligi oldiga qo’ydi. Vazirlik kurslari erkaklar bilan ayollarning birgalikda ta’lim olishlariga qat’iy ravishda qarshi chiqdi. Vazirlik boshqa to’siqlarni ham yuzaga keltirdiki, ularni bartaraf qilishga ikki yil ketdi. 1896 yilning yanvar oyidagina «Jismoniy mashqlardan ayol rahbarlar tayyorlash uchun muvaqqat kurslar» ochishga ruxsat etildi. Lesgaft kurslarning mudiri qilib tayinlandi. 1898 yilda uning iltimosi bilan kurslarda o’qish muddati 3 yil bo’lgan «Jismoniy ta’limning ayol tarbiyachilari va rahbarlari kurslari» nomi ostida qayta tashkil etildi. Kurslar qayta tashkil etilganidan keyin jamiyat faoliyati kengayib ketdi. Bolalar o’yinlari va jismoniy mashqlariga kurslarning o’quvchilari ishlab chiqarish amaliyoti tartibida rahbarlik qila boshladilar. Kurslarni tamomlaganlar Rossiyaning ko’pgina shaharlariga

jo’nab ketib, bolalar orasida olib boriladigan jismoniy tarbiya ishlarni yo’lga qo’ya boshladilar. Birinchi rus revolyusiyasi yillari davrida Lesgaft kurslar o’rniga Oliy erkin maktab yaratdi. U yerda o’sha davrdagi eng yaxshi olimlar leksiyalar o’qidilar. Maktab binosida talabalarning har xil yig’ilishlari, ishchilarning yig’ilishlari o’tkazilar edi. Ishchi deputatlarning Soveti o’z ishini shu yerda olib borgan. 1907 yil oxirida hukumat Oliy erkin maktabini yopib qo’ydi. P.F.Lesgaftning butun hayoti va faoliyati chorizm reaksion kuchlari bilan uzluksiz kurashdan, butun insoniyat manfaatlari yo’lda fan tantanasi uchun kurashishdan iborat bo’ldi. Lesgaft biologiya, antropologiya, pedagogika, anatomiya, tarix va jismoniy tarbiya sohasida ish olib borib hamda o’z ilmiy faoliyatini amaliyot bilan uzviy ravishda bog’lab, o’zining jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining asosiy tamoyillarini taraqqiy ettirdi. P.F.Lesgaft ishlab chiqqan jismoniy ta’lim nazariyasining asosiy yo’nalishlari qo’yidagilardan iborat: 1. Aqliy ta’lim ham, jismoniy ta’lim ham odamni butun jamiyat baxt-saodati uchun serunum mehnat qilishga tayyorlash imkonini berishi kerak. Har qanday ta’limning asosiy maqsadi odamning shaxsiy manfaatini emas, balki jamiyatga foyda keltirishni birinchi o’ringa qo’yishiga erishishdan iborat bo’lmog’i lozim. Odam, deydi Lesgaft, butun umrida ijodkor bo’lishi, yodaki uslublardan foydalanmasligi darkor. Shunday qilingan taqdirdagina odamning uzluksiz shaxsiy kamolotiga va butun jamiyat madaniyatining taraqqiyotiga erishish mumkin. 2. Inson aqliy faoliyatida ham, jismoniy faoliyatida ham ijodiy faollikka qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun vositalar ongli ravishda tanlangan taqdirdagina erishish mumkin. Shuning uchun Lesgaft mashq qilish natijasida hosil bo’lgan narsalarni bir-biridan farq qila olishga odatlanishni, ularni o’zaro bir-biri bilan taqqoslay olish hamda ularga baho bera bilish, ya’ni tahlil qila olishni jismoniy ta’limning eng muhim vazifalaridan biri deb hisobladi. Lesgaft ana shu nuqtai nazardan mashqlarni ko’rsatib berishni emas, balki ularni tushuntirib berishning o’zi bilan cheklanishni tavsiya qildi. Bu narsa o’quvchini ko’rilgan

harakatni ko’r-ko’rona takror qilib berishga emas, balki uning haqida ongli tasavvur hosil qilishga, undan keyin esa o’sha harakatni takror bajarishga majbur etadi. Odam ongi, deydi Lesgaft, uning har bir faoliyatini oldindan bajarishi kerak. 3. «Hyech qanday kamchiligi yo’q normal organizm»ga ega bo’lgan odamning har taraflama kamol topishigina serunum va mahsuldorroq mehnat qilishga qodirdir. Har taraflama kamol topishgina juda oz kuch sarflab, juda qisqa vaqt ichida eng yaxshi natijalarga erishib ishlash imkonini beradi. 4. Lesgaft kishining har taraflama kamol topishi deganda odamning aqliy va jismoniy kuchlarini bir-biriga qo’shib, to’g’ri taraqqiy ettirishni, ong yetakchi rol o’ynagan paytda kishi faoliyatida bu kuchlarning faol ishtirok etishiga imkon beruvchi ulardagi uzviy bog’liqlikni nazarda tutdi. 5. Har bir odam jismoniy kamolotining yosh, jinsiy va individual hususiyatlarini hisobga olib, kuch sarflashdagi asta-sekinlik va izchillik tamoyiliga rioya qilgan taqdirdagina har tomonlama jismoniy kamolotga erishish mumkin. 6. Jismoniy ta’limning ilmiy jihatdan asoslab berilgan tizimi yordamida ish tutgan taqdirdagina to’g’ri jismoniy o’sishiga erishish mumkin. Jismoniy ta’limning tajriba tizimi ko’pchilik avlod tajribasida sinab ko’rilganidan keyingina to’g’ri tajriba deb tan olinishi mumkin. 7. Jismoniy ta’lim tizimining o’zi esa har xil sharoitda va har xil shaklda qo’llanuvchi, ta’lim-tarbiyaviy vazifalarga qarab asta-sekin o’zgaruvchi uncha ko’p bo’lmagan harakatlar tizimidan tarkib topadi. Lesgaft yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish yoki irg’itish, kurash, oddiy gimnastik mashqlar, o’yinlar va ekskursiyalarni ana shunday mashqlar deb hisobladi. P.F.Lasgaft jismoniy ta’lim jarayonining o’zini qo’yidagicha tasavvur etar edi: A. Bola oddiy harakatlar qilib ularni bir-biri bilan o’zaro taqqoslaydi, ular o’rtasidagi farqni anglaydi, ya’ni ularni tahlil qiladi va tushuna boshlaydi. Harakatlarning bolalar tomonidan ongli ravichda bajarilishiga erishish uchun ular ko’rsatilishiga qarab emas, balki tushuntirish asosida bajariladi. Mashqlarning bu oddiy guruhi asosan maktabning boshlang’ich sinflarida bajariladi.

B. Keyinchalik bola ortib boradigan qiyinchiliklarni hamda ancha murakkabroq to’siqlarni asta-sekin yenga olishga o’rganadi. Buning uchun ko’tariladigan yoki irg’itiladigan buyumlar vazni asta-sekin orttirib boriladi, yurish va yugurishda bosib o’tilishi lozim bo’lgan masofaga ajratilgan vaqt qisqartiriladi, yurish yugurish, sakrash, uloqtirish yoki irg’itish paytida bosib o’tilishi lozim bo’lgan masofa ko’paytiriladi, sakrab o’tish uchun qo’yiladigan to’siqlar ko’tariladi, qarshilik ko’rsatuvchi kuchlar (masalan, sherik qarshiligi) orttiriladi, harakatlarning o’zi esa murakkablashtiriladi. Bola har xil sharoitda umumiy harakatda o’zi uchun tanish harakatlarni bajarib, nisbatan juda qisqa vaqt ichida iloji boricha kamroq kuch sarflab asta-seken va ko’proq va og’irroq to’siqlarni yengadi, borgan sari ko’proq kuch sarflashni talab etadigan bu mashqlar ko’pgina maktablarning o’rta sinflarida qo’llaniladi. C. Undan keyin o’smir tevarak-atrofdagi buyumlarni hisobga olgan va natijalarni oldindan ko’z oldiga keltirgan holda o’z harakatlarini vaqt va makonga moslashga o’rganadi. U bu xildagi mashqlar yordamida o’z mushak hislarini o’stiradi va har qanday sharoitda ham durustroq harakat qilishga o’rganadi. Makon munosabatlarini o’rganish va ishni vaqtga qarab taqsimlash bilan bog’liq bo’lgan bu mashqlar maktabning yuqori sinflarida qo’llaniladi. D. Ayni vaqtda bola yoki o’smir o’yin o’ynash, ekskursiya va og’ir harakatlar qilish paytida murakkab harakatlardan foydalanib, o’zi hosil qilgan ko’nikmalarini tekshirib ko’radi va ularni mustahkamlab oladi. Murakkab harakatlar ko’rinishidagi bu mashq tizimlari maktabning barcha sinflarida mashqlarning datlabki uchta guruhi bilan parallel ravishda qo’llaniladi. P.F.Lesgaft o’zining jismoniy ta’lim tizimini yaratib, G’arbiy Yevropa mamlakatlari jismoniy tarbiya tizimini qattiq tanqid qildi. U bu gimnastika tizimi mashqlarining bola organizmining anatomik tuzilishiga mos emasligini isbotlab berdi. Olim nemis va shved gimnastikasini tandiq qilishda me’yordan oshmadi va, umuman, o’zidan keyingi olimlar, jumladan, F.Lagranj (Fransiya) singari gimnastikaning ahamiyatini kamsitmadi. Aksincha, gimnastika mashqlarini keng qo’llagan holda jismoniy ta’limning ilmiy jihatdan asoslab berilgan tizimini

yaratish ustida ishladi. U olimlar va pedagoglarni ijodiy faol bo’lishga, gimnastika va sportning odat tusiga kirgan chet el tizimi rus yoshlari jismoniy ta’limiga kirib kelishiga tanqidiy ko’z bilan qaramaslikka qarshi kurashishga da’vat etdi. P.F.Lesgaft tizimining asosiy kamchiligi shundaki, u jismoniy tarbiyaningng sinfiy xarakterini tushunmadi, uni faqat biologik nuqtai nazardan tushuntirib berdi. Bundan tashqari, u boshqa xatolarga ham yo’l qo’ydi. Masalan, u sport musobaqalari va bolalar uchun gimnastika snaryadlarida bajariladigan mashqlarning foydali ekanligini inkor etdi, jismoniy mashqlarga o’rgatishda ko’rsatishning ahamiyatini kamsitdi. U o’zining jismoniy tarbiya tarixiga doir asarlarida rus xalqi badan tarbiyasini tekshirishga yetarlicha e’tibor bermadi. Shunday bo’lishiga qaramasdan, Lesgaft asarlari hozirgi kunga qadar o’zining ilmiy qimmatini saqlab keladi. XIX asrning ikkinchi yarimida kapitalizmning qaror topishi ta’sirida Rossiyada bunyodga kelgan yangi ijtimoiy munosabatlar, mehnatkashlar bilan ekspluatatorlar o’rtasidagi kuchli sinfiy kurash va 60-90-yillardagi ijtimoiy-siyosiy harakat mamlkatda jismoniy tarbiya va sportning taraqqiy etishiga katta salbiy ta’sir ko’rsatdi. Rossiyada kapitalizmning qaror topishi davrida mamlatda sport-gimnastika harakati paydo bo’ldi; sportning ayrim turlari bo’yicha to’garaklar va klublar bunyodga keldi, birinchi ishchilar sport to’garaklari vujudga keladi. Shafqatsiz ekspluatasiya va proletariatning og’ir moddiy ahvoli proletariat orasida jismoniy tarbiya va sportni keng taraqqiy ettirish imkonini bermadi. Dehqonlar masalasiga kelganda, dehqonlarning jadallik bilan sinfiy tabaqalanishi va kapitalistik ekspluatasiyaning avj olishi sharoitida ular o’ziga xos xalq jismoniy mashqlari turlarini yoyish uchun juda ham cheklangan imkoniyatiga ega edilar. Mehnatkashlarni sog’lomlashtirishning keng tadbirlari va jismoniy tarbiyaning zarurati haqida gap yuritgan Rossiya progressiv doiralarining vakillari, ilg’or olimlar, pedagoglar, vrachlar va jamoat arboblari jismoniy tarbiyaning shakllarini va xalq jismoniy tarbiyasi usullarini qo’llab-quvvatladilar. Ular jismoniy tarbiyadan ekspluatasiya va qo’pol harbiy mashqlar sifatida foydalanishga qarshi

faol kurashdilar, boshlang’ich va o’rta ta’lim bilim yurtlarida jismoniy tarbiyaning yo’lga qo’yilishini tubdan yaxshilashni talab etdilar. Rossiyaning Olimpiya harakati yo’lidagi intilishlari. XIX asr oxirida Rossiyada jismoniy madaniyat va sportning rivojlanishi, uning xalqaro sport harakatiga qo’shilishiga da’vat etdi. Bu esa Olimpiya o’yinlarining kelib chiqish sabablari haqidagi ma’lumotlarni o’rganishga qiziqish uyg’otdi. Ma’lumki, qadimgi grek Olipiya o’yinlari haqidagi ma’lumotlar deyarli jahonning barcha mintaqalarida uzoq yillardan buyon tarqalib, ko’pchilikning diqqat-e’tiborini tortib kelgan. XV asrda bolgar yozuvchisi Isayi grek faylasufi Dionisiy Arepogitning asarini tarjima qilib tarqatgan edi. Bu esa qadimgi ruslarga ham ma’lum bo’lgan. Bu ma’lumotlar XVII-XVIII asarlarda yana kengaygan. Olimpiya o’yinlariga o’xshash tadbirlarni Rossiyada o’tkazishni taklif qilgan M.V.Lomonosov hisoblanadi. U «Sog’liqni saqlash haqidagi mulohazalar»ida (1741-1742y.) o’yinlarning mohiyatini tan oladi, lekin uning Olimpiya o’yinlarini o’tkazish haqidagi g’oyalari amalga oshmay qolib ketdi. 1860 yil Rassomlar Akademiyasida ko’rgazma tashkil etildi. Unda V.O.Vereshagin, N.D.Dmitriyevlarning Olimpiya o’yinlari haqidagi rasmlari namoyish etildi. Ular oltin medallar bilan taqdirlandi. Olimpiya o’yinlarining ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyatlari juda ko’p yozuvchilar, shoirlar, pedagoglarning asarlarida ifoda etilgan. P.F.Lesgaft ham «Tarixiy lavhalar» asarida Olimpiya o’yinlari haqida qimmatli fikrlar bildirgan. Xalqaro Olimpiya Qo’mitasining 1894 yil Parijda o’tkazilgan Kongressida rus generali A.R.Butovskiy (1818-1917) qo’mitaga a’zo qilib saylandi, 1900 yilgacha u mazkur lavozimni egallab turdi. A.R.Butovskiy rus harbiysida xizmat qilgan va jismoniy tarbiyani yaxshi o’zlashtirishgan kishi sifatida taniqli bo’lgan. U Fransiya, Belgiya, Daniya, Shvesiya, Germaniya kabi mamlakatlarda bo’lib, gimnastika-sport o’yinlari harakati va tizimini o’rgangan, yosh olim Pyer de Kubertenning ishlari bilan qiziqqan. Ular Olimpiya harakati haqida ko’p mulohazalar yuritganlar.

E’tiborli tomoni shundaki, 1994 yil 23 iyulda Sankt-Peterburgda Xuan Antonio Samaranch (o’sha vaqtda XOQ Prezidenti) ishtirokida Pyer de Kuberten va A.R.Butovskiylar xotirasiga bag’ishlab yaratilgan haykallarning (skulptor M.Anikdjin) ochilish marosimi bo’lib o’tdi. Ta’kidlash lozimki, rus sportchilari xalqaro sport musobaqalari va Olimpiya o’yinlarida muvaffaqiyat bilan qatnashdilar. Bunda Xalqaro Olimpiya Qo’mitasidagi (XOQ) Rossiyaning ikkinchi a’zosi graf G.I.Ribopyer (1900-1913), knyaz S.K.Belosolskiylar (1900-1908 yillar) katta xizmat qilishdi. 1908-1910 yillarda S.A.Trubeskoy XOQ a’zoligida bo’ldi. 1910 yildan XOQ a’zosi etib saylangan knyaz L.V.Urusov Oktyabr inqilobini qabul qilmadi va Fransiyaga borib yashadi. Shunday bo’lsa-da, u to 1933 yilgacha XOQ a’zosi sifatida faoliyat ko’rsataverdi. L.V.Urusov 1923 yilda Rossiya (emigrant) va sovet sport jamoalarining mustaqil ravishda Parijda o’tkazilgan VIII Olimpiya o’yinlarida qatnashishlarini taklif etdi. Bu masala Rimda 23-XOQ sesisiyasida ko’rib chiqildi. Vatanparvarlik ruhida qilingan Urusovning harakatlarini XOQ Prezidenti Pyer de Kuberten ma’qulladi. Lekin Xartiyaga (ustav) asosan sovet va Emigrant rus jamoalarining o’yinda qatnashishi mumkin emas edi. Rus Olimpiadachilari uchun A.R.Butovskiy katta xizmat qildi. 1896 yil u Kiyev sport tashkilotining vakili N.Ritter bilan I Olimpiada o’yinida (Afina) bo’ldi. Shu asosda rus sportchilarining Olimpiya o’yinlaridagi ishtirokini ta’minlashga qarata tadbirlar tashkil qildi. 1892 yil 17 oktyabrda Peterburgda 10 ta sport va gimnastika tashkilotining yig’ilishi o’tkazildi. II Olimpiyada o’yinlariga (Parij) sportchilarni qatnashtirish uchun astoydil kirishildi. Lekin na II, na III Olimpiyada o’yinlarida ularning qatnashishiga imkoniyat bo’lmadi, chunki hukumat tomonidan moddiy yordam berilmadi. 1908 yil Londondagi IV Olimpiyada o’yinlari yaqinlashishi bilan Rossiya sportchilarining ahvoli birmuncha yaxshilandi, shug’ullanuvchilar va yaxshi natija ko’rastuvchilar soni ancha oshdi. Rossiyada Olimpiya qo’mitasi bo’lmaganligi sababli sportchilar birma-bir alohida o’yinlarga yetib boradi. Guruhda 8 kishi

bo’lib, N.Panin (figurali uchish), N.Orlov, A.Petrov, Ye.Zamotin va G.Demin (kurash), G.Lind, A.Petrovskiy (yengil atletika) va martineonlardan (velosport) iborat edi. Figurali uchish bo’yicha N.Panin Olimpiya chempioni bo’ldi. Keyingi (Stokgolm) o’yinlarda rus sportchilarini boshqa davlatlar tan ola boshladi. 1911 yil 16 martda Rossiya Olimpiya qo’mitasi (ROQ) tashkil etildi. Uning tarkibiga G.I.Ribopyer, G.A.Dyupperon (XOQ a’zosi sifatida), A.P.Lebedev (Sankt Peterburg havaskorlik sport klubi), R.F.Fulda (Moskva, futbol uyushmasi), A.P.Chaplinskiy (S.Peterburg, og’ir atletika uyushmasi), A.K.Lindemut (Riga, Boltiq Olimpiya qo’mitasi), V.N.Shustov (Moskva, konkida uchish uyushmasi), S.V.Ivanov (S.Peterburg, chang’i uyushmasi) kiritildi. ROQ raisi etib V.I.Srunevskiy (1893-1937) saylandi. U xotin-qizlar bilim yurti direktori, Peterburg uchish havaskorlik jamiyati raisi edi. 1912 yil Stokgolmda Rossiya sportchilari rasmiy ravishda XOQ a’zosi sifatida qatnashdi. Bunda 170 ga yaqin vakillar, shundan 50 ga yaqin sportchilar bor edi. Lekin natijalar yaxshi bo’lmadi. N.Kleyn (kurash) va o’q otish jamoasi (4 kishi 12 ta) kumush medallarini olishgan – chang’ichilar esa 2 ta bronza medaliga sazovor bo’ldi. V Olimpiadadan keyin o’yinlarga juda puxta tayyorlanish zarurligi ma’lum bo’ldi. Shu sababdan 1912-1913 yil uchun musobaqalar o’tkazish rejalari tuzildi. Rossiya rahbarlari 1916 yilgi Olimpiya o’yiniga qadar to’rtta umumrossiya o’yinlarini: 1913 yil – Kiyevda, 1914 yil – Rigada, 1915 yil – Sankt-Peterburgda va 1916 yil – Moskvada o’tkazishni mo’ljalladilar. Kiyev va Rigadagi Olimpiya o’yinlari hukumatni (imperiya) ancha qiziqtirdi. Bu o’yinlar dasturiga Olimpiya sport turlarining barchasi kiritildi, asosiy diqqat esa yengil atletika va futbol musobaqalariga bo’ldi. 1914 yil I avgustda Germaniya Rossiyaga qarshi urush e’lon qildi. Shu sababdan sport tashkilotlarining barcha faoliyatlari urushga qarshi qaratildi. 1916 yil iyunda Rossiyada 23 ta harbiy-sport qo’mitasi mavjud edi. Shunga qaramasdan 1915-1916 yilda Moskva, S.Peterburg shaharlarida chang’i va konkida

uchish, yengil atletika, og’ir atletika va boshqa turlar bo’yicha Rossiya chempionatlari o’tkazildi. Xulosa qilib aytganda, Rossiyada eng qadimgi davrlardan boshlab to oktyabr inqilobigacha (1917) bo’lgan uzoq davrlarda jismoniy madaniyat Yevropa mamlakatlaridagiga o’xshab rivoj topdi. Xalq ichida ommalashgan bug’u ovi va boshqa o’yinlar takomillashdi. Ijtimoiy tuzumlar oqibatida ruslarning kaltak, tayoq, cho’qmor, bolta, nayza va boshqa qurollardan, keyinchalik nayzabozlik, o’q otar qurollardan foydalanuvchi turnirlar o’tkazildi. Shvesiya, Germaniya, Chexiya va boshqa davlatlarning sport- gimnastika tizimidan keng foydalanildi. Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyatlari va ularning jismoniy rivojlanishidagi mohiyatlarini pedagoglar, olimlar, harbiy sarkardalar mohirlik bilan baholadilar. Rossiyada imperializmning rivojlanishi jismoniy madaniyat va sportga ham ma’lum darajada ijobiy ta’sir o’tkazdi. Rus sportchilari xalqaro uchrashuvlar, turnirlar, Olimpiya o’yinlarida ishtirok etib, yuksak darajadagi tajribalarga ega bo’ldi. Rus Olimpiya o’yinlari o’tkazila boshladi. Birinchi jahon urushi tufayli Rossiyada sport taraqqiyoti birmuncha susayib, u harbiy-jismoniy tayyorgarliklar tusini oldi. Sobiq SSSR davrida jismoniy tarbiya va sport Jismoniy tarbiya harakatining yangi shakllari va rahbarlik usullari (1917-1941 yillar). 1917 yildagi Oktyabr inqilobini tashkil etgan va uning oqibatlari o’laroq yuz bergan o’zgarishlar faqat Rossiyagagina taalluqli ekanligini hozirgi davrda hech kim hech yerda inkor qilmaydi. Rossiya XIX asrning o’rtalari va, ayniqsa, ikkinchi yarmida Kavkaz, Markaziy Osiyo va boshqa xududlarni zo’ravonlik bilan mustamlakaga aylantirganligi ham bugungi kunda u yerlarda mavjud bo’lgan mustaqil respublikalargina emas, butun jahon hamjamiyatidagi davlatlarga ayondir. Sobiq SSSR sifatida (1922 yil) Rossiya va uning mustamlakalaridagi respublikalarda jismoniy tarbiya nafaqat shakl va mazmun jihatdan, balki barcha

usullar bilan rus tuzumi (tizimi) asosida amalga oshirildi. Shu tufayli Rossiya, Ukraina, Belorussiya, Boltiqbo’yi, Kavkaz va Markaziy Osiyodagi Respublikalarning jismoniy tarbiya va sport tizimida tashkiliy va boshqaruv jihatdan deyarli farq yo’q edi. Shularga asosan sobiq Ittifoqda rivoj topgan jismoniy tarbiya va sport barcha mintaqalarga mansubdir. Uning asosini esa Rossiya tashkil etar edi. Ana shularga tayangan holda sobiq Ittifoqdagi sport Rossiya sporti degan xulosa bilan tarixiy voqyeliklarga umumiy holda tushunchalar berildi. Ba’zi joylarda milliy respublikalar haqida qismangina ma’lumotlar bayon qilindi. E’tirof etish kerakki, sobiq Ittifoq tarkibidagi respublikalarning jismoniy tarbiya va sport tarixlari har bir respublikada alohida o’qitilmoqda. Shu sababdan ham ularning tarixiga doir batafsil to’xtab o’tilmadi. Mutaxassislar, yosh ijodkorlar va talabalar imkoniyat doirasida ular haqidagi o’quv va boshqa qo’llanmalarni topib o’qishlari maqsadga muvofiqdir. O’zbekistonning jismoniy tarbiya va sport tarixiga doir ma’lumotlar so’nggi qismda alohida bayon etiladi. 1917 yil oktyabrda bolsheviklar rahbarligida Rossiyada inqilob g’alaba qildi va yangi sovetlar Ittifoqi davlati tuzildi. Davlatni mustahkamlash va ruslarning mavqyeini yanada oshirish maqsadida harbiy- jismoniy tayyorgarlik ishlari kuchaytirildi. Bunda eski mutaxassislardan foydalanish va yangi kadrlar tayyorlash ishlari tez amalga oshirildi. Buning yana bir sababi shundaki, 1918 yil fuqarolar urushi boshlandi. Shu sababdan 1918 yilning aprelidan boshlab harbiy majburiy ta’lim (Vseobuch) e’lon qilindi. Unda faqat harbiy tayyorgarlikkina emas, balki jismoniy jihatdan barcha yaroqli aholini majburiy ravishda o’qitish amalga oshirildi. 1919 yil aprelda jismoniy tarbiya, sport va chaqiriqqa tayyorgarlik bo’yicha I Umumrossiya syezdi (qurultoy) o’tkazildi. 1920 yil avgustda davr talablari asosida Vsevobuch tarkibida Jismoniy tarbiya Oliy kengashi (VSFK) ta’sis etildi. Uning raisi etib N.I.Podvoyskiy (1880-1948) tayinlandi. Mamlakatda jismoniy tarbiya va sportning tarkib topishi, shakllanishi va rivojlanishida uning xizmatlari kattadir.

1918 yil Moskvada va 1919 yil Petrogradda jismoniy tarbiya institutlari tashkil etildi. Shu yillarda maktablarda jismoniy tarbiyani tashkil etish ishlari amalga oshirildi. Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, 1918 yilda sport klublarida 38 ming kishi a’zo bo’lib, ular sport turlari bilan shug’ullanishgan. 1920 yilga kelib esa ularning soni 143,5 mingga yetadi. Undan tashqari 1,5 mln. kishi harbiy chaqiriq mashg’ulotlarida shug’ullangan. Inqilobdan keyin ko’p joylarda «Olimp», «Olimpiya», «Olimpiyachi» kabi sport klublari vujudga kelgan edi. Rossiya Xalqaro Olimpiya qo’mitasi a’zosi sifatida o’yinlarda qatnashib kelgan edi. Lekin inqilobdan keyin siyosiy voqyealar va davlat tizimi o’zgarishi tufayli XOQ tarkibidan chiqarildi. Fuqarolar urushining tugashi tufayli Vsevobuch tarkibidagi Jismoniy tarbiya oliy kengashi ham 1921 yilda tugaydi. Uning o’rniga yoshlar ittifoqi (komsomol) va kasaba uyushmalari ittifoqi jismoniy tarbiya va sportga rahbarlik qila boshladi. Shu tufayli yoshlar ittifoqi «Chumoli» («Muravey»), «Spartak», «Yoshlar floti» kabi sport jamiyatlarini tuzadi. Yoshlar ittifoqining tashabbusi bilan Butunrossiya Markaziy ijroiya qo’mitasi (VSIK) 1923 yil 27 iyunda «Jismoniy tarbiya va Oliy kengash»ni tuzishga qaror qabul qildi. Oliy kengashga sog’liqni saqlash komissari I.A.Semashko (1874-1899) tayinlandi. Kengashning zimmasiga ilmiy, o’quv va tashkiliy faoliyatlarni muvofiqlashtirib olib borish yuklatildi. Shu yili «Dinamo» jamiyati ham tashkil etildi. Sanoatning turli tarmoqlarida sport to’garaklari, klublar paydo bo’ldi. «Jismoniy tarbiyaga – 24 soat» va boshqa juda ko’p shiorlar vujudga keldi. Ular ishchi va mehnatkashlar ommasini sportga jalb qilishga qaratildi. 1925 yilga kelib jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchilar soni 668,2 mingga yetdi.

1923 yil 6 noyabrda «Jismoniy tarbiya va sport» nashriyoti ta’sis etildi. «Jismoniy tarbiya xabarlari», «Qizil sport», «Proletar sporti» kabi jurnallar nashr etila boshladi. Ko’p sonli sport musobaqalari va bayramlari jismoniy tarbiya hamda sport jarayonlarini ilmiy-uslubiy asoslashni taqozo etdi. Bu sohada V.V.Gorinevskiy shifokorlar nazorati, futbol, yengil atletika va boshqa sohalarda tadqiqotlar olib bordi. Petrogradlik bir guruh olimlar (L.A.Orbeli, A.N.Krestovnikov va boshqa) jismoniy mashqlar fiziologiyasi ustida ilmiy tadqiqotlar o’tkazdi. Shu tariqa ilmiy anjumanlar o’tkazila boshladi. Eng yetuk va iqtidorli olimlardan iborat ilmiy- tadqiqot laboratoriyalari, markazlar tashkil etildi. Jismoniy tarbiya va sport tizimida keskin bahslar vujudga keldi. Ba’zi rahbarlar gimnastikani oldinga qo’yishni taklif etishsa, boshqalari esa mehnat gamnastikasi, shuningdek, shved, sokol, nemis, fransuz gimnastika tizimlarini ma’qul ko’rishdi. Harbiylar tarafidagi mutaxassislar esa gimnastika va sportni rad etishdi ya’ni faqat jismoniy mashqlar bilangina shug’ullanishni tavsiya etishdi. Markaziy jismoniy tarbiya instituti olimlari bu sohada katta tadqiqotlar olib bordi. Ularning natijalari bo’yicha sovet jismoniy tarbiya tizimi ishlab chiqildi. 1925 yil professor M.P.Kuljinskiy (Markaziy institut) futbolning pedagogik mohiyati haqida maqola o’qib, unda futbol ingliz burjuaziyasi ishlab chiqqan va u aldash bilan bog’liqdir, biz yoshlarni aldamchilikka o’rgatmasligimiz kerak, - degan g’oyani olg’a surdi. Mamlakatda jismoniy tarbiya va sport ishlarini rivojlantirishda turli-tuman usullardan foydalanish zaruriyati vujudga keldi. Bu sohada partiya va hukumatning maxsus qarorlari (1925, 1929 va h.k) ham qabul qilindi. Shu qarorlar asosida mavjud bo’lgan sport to’garaklari o’rniga sport seksiyalarini (sho’ba) tashkil etish tavsiya etildi. Lekin bu tajribalar hayotda juda sekin amalga oshirildi. 1928 yil avgustda Umumittifoq I Spartakiadasi Moskvada o’tkazildi. Unda barcha ittifoqchi respublikalar va ba’zi bir chet mamlakatlarning sportchilari ishtirok etdi. 7225 qatnashchi orasida 600 dan ortiq inglizlar, argentinalik,

germaniyalik, norvegiyalik, urugvaylik, finlyandiyalik, fransiyalik, chexiyalik sportchilar bor edi. Ikki hafta davomida yengil atletika, gimnastika, kurash, o’q otish, gorodki, eshkak eshish va boshqa sport turlari bo’yicha musobaqalar davom etdi. Spartakiadada yosh sportchilar M.Shamonova, N.Ozolin, D.Markov, V.Dyatkov, T.Korniyenko va boshqalar muvaffaqiyatli qatnashdilar. Ta’kidlash kerakki, ularning ko’pchiligi keyingi davrlarda taniqli murabbiy va iste’dodli olimlar bo’lib yetishdi. Umumiy yakunlar bo’yicha spartakiadada Rossiya – birinchi, Ukraina – ikkinchi, Belorussiya – uchinchi, O’zbekiston – to’rtinchi, Kavkazorti beshinchi va Turkmaniston – oltinchi o’rinni egallashdi. 1929 yildan boshlab «Umumittifoq jismoniy tarbiya ikki haftaligi» kasaba uyushmalari tomonidan o’tkazila boshladi va bunda qishloq sportchilarining ham ishtiroki amalga oshirildi. Partiya va hukumatning 1929 yil 23 sentyabr hamda 1930 yil 1 aprel qarorlariga asosan mamlakatda jismoniy tarbiya va sport ishlariga rahbarlik qilish tartiblari kuchaytirildi. Markaziy Ijroiya qo’mita (MIQ – SIK) tarkibida Butunittifoq jismoniy tarbiya kengashi tashkil etildi. Yangi Konstitusiya qabul qilinishi (1936) bilan bu kengash «Butunittifoq jismoniy tarbiya va sport bo’yicha qo’mita»ga aylantirildi. 1930 yildagi anjumanga asosan klublar tizimidan jismoniy tarbiya ishlab chiqarishga yo’naltirildi. Yangi ishchilar sport klublari o’rniga jismoniy tarbiya jamoalari (kollektiv ы fizkultur ы ) tuzila boshladi. Bunda «Har bir jismoniy tarbiyachi – ilg’or, har bir ilg’or – jismoniy tarbiyachi» shiori keng tarqaldi. 1935-1936 yillarda ko’ngilli sport jamiyatlari tashkil etila boshlandi. «Dinamo» (1923), «Spartak», «Lokomotiv», «Krasnoye Znamena» (1935) jamiyatlarining ilg’or tajribalariga tayanib, Kasaba uyushmalari Markaziy kengashi qaroriga asosan 64 ta ko’ngilli sport jamiyatlari (DSO) vujudga keldi. 30-yillardagi jismoniy tarbiya va sport rivojlanishining muhim tomonlaridan biri siyosiy va davlatni himoya qilish tarafiga qaratilganligi bilan ajralib turadi.

1930 yil Butunittifoq yoshlar tashkilotining (komsomol) tashabbusi va bevosita ishtiroki bilan «SSSR mehnat va mudofaasiga tayyor» (GTO) jismoniy tarbiya majmui tashkil etildi. 1931 yil martda MIQ qoshidagi jismoniy madaniyat Oliy kengashi GTO majmuining I bosqichi va 1933 yilda II bosqichini tasdikladi. 1934 yilda esa BGTO («Bud gotov k trudu i oborone») majmui bolalar uchun ishlab chiqildi va tasdiqlandi. Bu uch bosqichli jismoniy madaniyat majmuida (kompleks) asosan, barkamollik va salomatlik yo’nalishlari mujassamlanib, sovet jismoniy tarbiya tizimining asosini tashkil etdi. Shu sababdan barcha joylarda bu majmuaning talablari va me’yorlarini bajarishga bo’lgan qiziqish, intilish kuchaytirildi. 1940 yilda bu majmua yangidan qabul qilindi. Bunda majburiy va tanlov tartibiga imkoniyat berildi. Majburiy turlarga: gimnastika mashqlari, to’siqlarni oshib o’tish, suzish, chang’i sporti, yugurish, o’q otish, gigiyenik bilimlar asosini va jismoniy tarbiya tizimini bilish talab qilib qo’yildi. Tanlab olish turlarida 7 guruh mashqlar tavsiya etildi. Bunda kuch, tezlik, chidamlilik, epchillik, botirlik va qat’iylik kabi sifatlarni, himoya va hujum, uloqtirish va otish usullarini rivojlantiruvchi mashqlar ko’zda tutildi. Vatan himoyasi va mudofaasi bilan bog’liq «Havo hujumi va kimyoviy muhofazaga tayyor» (PVXO), «Sanitar himoyasiga tayyor» (GSO), «Alpinist SSSR», «Parashyutist SSSR», «Turist SSSR» kabi normativlar va nishonlar ham joriy etildi. 1938 yilda Sovet Ittifoqi qahramonlari V.Chkalov, V.Vodopyanov, G.Bayyaunov, V.Malokov va deputat A.Staxanovlarning taklifiga ko’ra qizil harbiylar kunining 21 yilligiga bag’ishlab harbiy-texnik sport turlari bo’yicha umumittifoq bayrami o’tkazildi. Ta’kidlash lozimki, 1929 yilda xalq komissarligi maktablarda 2 soatlik jismoniy tarbiya darslarini joriy etgan edi. Shu bilan birga bolalar sport maktablarini tashkil etish haqida qaror qabul qilgan edi. «Dinamo», «Spartak» sport jamiyatlari tarkibida sport maktablari tashkil qilingan. 1937 yilda 200 dan ortiq bolalar sport maktablari mavjud edi.

Maktab o’qituvchilari va oliy o’quv yurtlari talabalarining umumittifoq sport musobaqalari tashkil qilindi. Sovet jismoniy tarbiya tizimining ilmiy asoslari tobora rivoj topa boshladi. 1925, 1927, 1929 yillarda o’tkazilgan Butunittifoq ilmiy anjumanlarning xulosalari shuni ko’rsatdiki, jismoniy tarbiya tizimini ilmiy asoslashni yanada takomillashtirish kerak edi. Aksariyat ko’pchilik olimlarning diqqat-e’tibori hamon shug’ullanuvchilar ustidan tibbiy nazorat o’tkazib borishni yanada yaxshilashga qaratildi. Sportchilarning mushaklari rivojlanishi, yurak, o’pka va boshqa a’zolarining funksiyalari ustida V.V.Gorinevskiy, A.N.Krestovnikov, I.M.Sarkizov-Serazin va boshqalar katta tadqiqotlar o’tkazishdi. GTO (MMT) jismoniy madaniyat majmui va sport turlarining tayanch, sog’lomlashtirish va tarbiyaviy jarayonlarini hal etishga qaratilgan tadqiqotlar ham paydo bo’ldi. Shu tariqa jismoniy tarbiya va sportning nazariya hamda amaliyotiga oid ishlar ko’paydi. A.N.Krestovnikovning «Sport fiziologiyasi» (1939), V.V.Belinovichning «Jismoniy tarbiya uslubiyati asoslari» (1939), A.D.Novikovning «Jismoniy tarbiya vositalari va usullari» (1941), professor N.A.Bernshteynning sportdagi harakat va texnikalarni o’rganishga bag’ishlangan kitoblari va ishlari yuzaga keldi. Sport jarohati sohasida A.N.Landa, I.A.Kryachkolarning ishlari e’tiborga loyiq bo’ldi. Sportchilarning ma’naviy- irodaviy sifatlari va xulqlarini ilmiy jihatdan o’rganishda G.G.Shaxverdov, P.A.Rudik, A.S.Puni kabi pedagog va psixolog olimlarning xizmatlari olqishga sazovordir. 30-yillarda gimnastika, yengil atletika, boks, suzish, sport o’yinlari, qilichbozlik va boshqa sport turlari bo’yicha ilk bor darsliklar, o’quv qo’llanmalari yaratildi. Eng e’tiborli jihatlaridan biri shuki, havaskorlik jismoniy tarbiya harakatida butunittifoq ko’rik-tanlovlar o’tkazib borildi. Bunda markaziy shaharlar, sport jamiyatlari, sport klublari, jismoniy madaniyat jamoalari kengashlarining ilg’or tajribalarini ommalashtirish an’anaga aylandi. «Dinamo», «Spartak» va boshqa sport jamiyatlari juda katta tadbirlar o’tkazib, g’oliblikni qo’lga kiritdi, shu asosda hukumatning orden va yorliqlariga sazovor bo’ldi.

1932 yilda butunittifoq kasaba uyushmalarining I Spartakiadasi o’tkazilib, unda 3850 kishi qatnashdi. 1935-1937 yillarda yagona butunittifoq sport tasnifi ishlab chiqildi va hayotga tatbiq etildi, bu esa sport maktabining asosiga aylandi. Shu sababdan u yoshlarning sport tayyorgarligini oshirishning yagona tamoyili bo’lib xizmat qila boshladi. Keyinchalik bu tasnif qayta ishlab chiqilib, u ancha takomillashtirildi va o’z ichiga 34 sport turini oldi. 1937 yilda birinchi marotaba jismoniy tarbiya xodimlarining butunittifoq namoyishi o’tkazildi. U har to’rt yilda o’tkazishga mo’ljallandi. 1939 yil 27 mayda «Xizmat ko’rsatgan sport ustasi» unvoni ta’sis etildi. 1939 yildan boshlab hukumat qarori asosida butunittifoq jismoniy tarbiya xodimlari kunini o’tkazish odatga aylandi. 1940 yilda bu bayramga bag’ishlab o’tkazilgan tantanalarda mamlakatdagi 62 ming jismoniy madaniyat jamoasida 5.3 mln. kishi jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanayotganligini aytib o’tilgan. Bu davrda 6 ta institut va 25 ta texnikum jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarini tayyorlashda faoliyat ko’rsatdi. Shuningdek, 378 stadion, 70 mingdan ortiq katta va kichik sport zallari qurildi. 30-yillarning qatag’oni (repressiya) sportni ham chetda qoldirmadi. Sport rahbarlari, yirik pedagog-olimlar begunoh jazolandi. Ular orasida butunittifoq jismoniy madaniyat kengashi raisi A.K.Antipov, butunittifoq jismoniy madaniyat va sport qo’mitasi raisi I.I.Xarchenko, Qizil sport internasionalining Sovet sho’basi (seksiya) raisi M.S.Kedrov, Markaziy jismoniy tarbya institutining rektori A.A.Zigmund va boshqalar bor edi. Ikkinchi jahon urushidan oldingi 10 yillik davrda sovet sportchilarining xalqaro miqyosidagi obro’-e’tibori ancha oshdi. Sportchilarning yuqori natijalari va ommaviy sport tadbirlari jahonga tarqala boshladi. Bu esa sport tashkilotlarining xalqaro aloqalarini ta’minladi va ularni rivojlantirishga katta xizmat qildi. Ittifoq sportchilari urush va fashizmga qarshi kuchlarni boshqarishda o’ziga xos faoliyat ko’rsatdilar, 1934 yilda Parijda bo’lib o’tgan fashizmga qarshi

sportchilar sletida, 1937 yilda Antiverpenda o’tkazilgan III xalqaro ishchilar Olimpiadasida ishtirok etdilar. Ittifoq sporti xalqaro ishchilar sport harakatining oldingi safida dadil bordi. Sobiq Itttifoq hukumati va sport tashkilotlari chet mamlakatlar bilan o’zaro hamkorlik va do’stlik faoliyatlariga ma’lum darajada e’tibor berib bordi. 1938- 1940 yillarda mamlakatga 250 dan ortiq chet el sportchilari tashrif buyurishdi. O’z navbatida esa ittifoq sportchilaridan 175 nafar kishi chet mamlakatlarda bo’ldi. Ta’kidlash lozimki, o’sha davrda sovet mamlakati chet mamlakatlar bilan turli sabablarga ko’ra mustahkam aloqada emas edi va bu sportga salbiy ta’sir ko’rsatardi. Shu sababdan xalqaro Olimpiya qo’mitasi (XOQ), Xalqaro sport uyushmalari va chet mamlakatlarning burjuaziya tashkilotlari ularni o’zlariga dushman deb bilishdi. Bu esa reaksion (sosialistik tuzum dushmanlari) kuch sifatida tushunilar edi. Shu kabi sabablarga ko’ra, sovetlar mamlakatiga xorijiy davlatlarning deyarli hyech biri hayrixohlik bilan qaramas edi. Ularning ko’pchiligida hatto sovetlarni yakson qilish g’oyasi mavjud bo’lib, u ikkinchi jahon urushi davrida aynan namoyon bo’lganligi sir emas. Xulosa qilib aytganda, sobiq sovetlar mamlakati (Rossiya) 1917-1941 yillar davomida jismoniy tarbiya va sportni yo’lga qo’yish, uni rivojlantirish masalalariga doir juda ko’p muhim tarixiy tadbirlarni amalga oshirdi. Sovet sportini jahonga tanitish maqsadida 1928 yilda o’tkazilgan I Butunittifoq spartakiadasi shular jumlasidan edi. Uning an’analarini kasaba uyushmalari tashkilotlari keyinchalik davom ettirdi. Ilg’or tajribalar va sinov-tekshirishlar asosida sovet jismoniy tarbiya tizimining ilmiy-nazariy asoslari yaratildi. XX asrning 30-40 yillar (davomida) sovet sportchilari chet mamlakatlar bilan o’zaro aloqalar bog’lashga urindi. Yoshlarning harbiy-jismoniy tayyorgarligini oshirish va jismonan barkamollikni ta’minlash yo’lida «Mehnat va mudofaaga tayyor» (GTO) jismoniy madaniyat majmui ishlab chiqildi va amalga oshirildi.

Adabiyotlar: 1. Jismoniy tarbiya tarixi. Darslik (tarjima), T., «O’qituvchi», 1975. 2.Abdumalikov R., Eshnazarov J.E., Ajdodlar jismoniy madaniyat tarixini o’rganish masalalari, O’quv qo’llanma, T., Matbuot, 1993. 3.Eshnazarov J., Jismoniy madaniyat va sportni boshqarish. Darslik, Toshkent, “Fan va texnologiya”, 2008. 4.Arxiv .uz 5.Ziyonet.uz

Похожие

Jismoniy madaniyat va sport bo`yicha mustaqil mashg`ulotlarni tashkil qilish

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi predmeti

O’rta asrlarda jismoniy tarbiya va sport

Jismoniy madaniyat tizimi

Jismoniy madaniyat vositalari