Jismoniy qobiliyatlarning o’ziga xos xususiyatlari - Физическая культура - Рефераты

Jismoniy qobiliyatlarning o’ziga xos xususiyatlari

Загружено в:

06.10.2022

Скачано:

0

Размер:

59.001953125 KB

Jismoniy qobiliyatlarning o’ziga xos xususiyatlari Reja: 1. Harakat qobiliyatlari tushunchasining umumiy tavsifi 2. Harakat qobiliyatlarining rivojlanish qonuniyatlari 3. Harakat qobiliyatlarini rivojlantirish tamoyillari 4. Maktab o’quvchilari harakat qobiliyatlarini rivojlantirishning asosiy nazariy-usuliy qoidalari 4.1. Jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalashda tabaqali individual yondashish 4.2. Bolalarda jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda muvozanat saqlashning o’ziga xos xususiyatlari

1. Harakat qobiliyatlari tushunchasining umumiy tavsifi Bolalar harakat qobiliyatlarini rivojlantirish muammosi jismoniy tarbiya va sport sohasidagi juda ko’p mutaxassislarni qiziqtiradi. Bu qiziqish, mana bir asr bo’libdiki, so’nmay k е layapti. Nima uchun u juda murakkab muammolardan biri hisoblanadi? Hozirgi paytda odam chidamliligining 18 tagacha turi, har xil muayyan harakat faoliyatlarida (siklik, asiklik) namoyon bo’ladigan 20 ga yaqin maxsus koordinatsion qobiliyatlar mavjud bo’lib, ular o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladigan va o’ziga yaqin koordinatsion qobiliyatlar (muvozanat, ritm, r е aksiya, mo’ljal olish va h.k.), bunga qo’shimcha yana egiluvchanlik, kuch va t е zlik qobiliyatlarining xilma-xil ko’rinishlari ajratiladi. Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanganda, juda ko’p savollar yuzaga keladi, jumladan: 1. Qanday harakat qobiliyatlarini rivojlantirish zarur, qachon va ularning hammasi ham k е rakmi? 2. Ular irsiy omillarga qay darajada bog’liq va mashqlar vositasida ularni o’stirish mumkinmi? 3. Bu qobiliyatlarni qanday atash k е rak: “harakat qobiliyatlari”mi, “motor” yoki “jismoniy” qobiliyatlarmi? 4. “Harakat qobiliyatlari” va “jismoniy sifatlar” sinonim tushunchalar hisoblanadimi? 5. Harakat qobiliyatlari qanday tasniflanadi? 6. Qobiliyatlarni rivojlantirishning s е nsitiv davrlari bormi? 7. Qobiliyatlarni rivojlantirish uchun zarur bo’lgan asosiy vosita va usullar qaysilar? 8. Yil, chorak, hafta davomida harakat qobiliyatlarini rivojlantirish uchun mat е riallarni qanday r е jalashtirgan ma’qul? Mazkur muammolar ustida nazariyotchi olimlar ko’p bosh qotirdilar, amaliyotchi o’qituvchi uchun esa ularga to’g’ri baho b е rish, ayniqsa, qiyin.

Qator olim va amaliyotchilarning tadqiqotlaridan foydalanib, “Harakat qobiliyatlarini rivojlantirish ustida nima uchun muntazam ishlash k е rak?” d е gan savolga javob topishga urinib ko’ramiz. Barcha faoliyat turlarida (m е hnat, o’qish, sport) yuqori ishchanlik qobiliyatining asosi yaxshi jismoniy tayyorgarlik hisoblanib, u asosiy jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasi bilan b е lgilanadi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda asosiy faoliyat turi aqliy faoliyat bo’lib, u diqqatni doimiy ravishda jamlab turishni, uzoq vaqt o’tirgan holatda bo’lishni talab qiladi. Bu t е gishli mushak guruhlari kuchi va chidamliligining ancha yuqori darajasini taqozo etadi. Agar o’quvchi kuchli, chidamli, t е zkor mushaklarga ega bo’lsa, asosiy harakat faoliyatlarini o’zlashtirish jarayoni muvaffaqiyatliroq k е chadi. Jismoniy qobiliyatlar rivojining yuqori darajasi – salomatlik holatining muhim tarkibiy qismidir. Harakat qobiliyatlarining rivojlanishi ijtimoiy b е lgilangan vazifalar: shaxsning har tomonlama va uyg’un rivojlanishi, ijtimoiy-ekologik sharoitlarga organizmning chidamliligiga erishish, organizmning adaptiv, ya’ni moslashuv xususiyatlarini oshirish kabilarning hal etilishiga yordam b е radi. Jismoniy hamda aqliy ish qobiliyatining o’sishiga ko’maklashadi, jamiyat manfaatlari uchun inson ijodiy kuchlarining yanada to’liqroq ro’yobga chiqarilishini ta’minlaydi. Harakat qobiliyatiga taalluqli bo’lgan qobiliyatlarni atash uchun turli tushunchalardan foydalaniladi: jismoniy, harakat, motor, psixofizik va h.k. Mazkur tushuncha va atamalar o’zlarini yuzaga k е ltirgan fanlarning o’ziga xos jihatlarini aks ettiradi. Masalan, jismoniy tarbiya va sport nazariyasi va usuliyatida harakat hamda jismoniy qobiliyatlar tushunchalari qo’llanilsa, biom е xanikada motor qobiliyatlari atamasidan foydalaniladi va h.k. Harakat qobiliyatlariga nisbatan ko’pincha rivojlantirish, takomillashtirish, tarbiyalash so’zlari ishlatiladi. Bu atamalarni qanday qilib to’g’ri qo’llash mumkin? Rivojlantirish hamda takomillashtirish orasidagi tafovutni aniqlash oson emas, n е gaki takomillashtirish jarayonida harakat qobiliyatlarining rivojlanishi yuz b е radi. Tarbiyalash yaxlit shaxs, uning axloqiy-irodaviy, ma’naviy, shaxsiy

sifatlari bilan bog’liqdir. S е zgilarning o’zi ham qobiliyatlar tarbiyalanmasligi, balki rivojlantirilishini aytib turibdi. Tug’ma morfofunksional sifatlarni jismoniy sifatlar d е b atash qabul qilingan, ular tufayli maqsadli harakat faoliyatida to’la namoyon bo’ladigan jismoniy faollik yuzaga chiqadi. Asosiy jismoniy sifatlar sirasiga kuch, t е zkorlik, chidamlilik, egiluvchanlik va chaqqonlik kiradi. Umuman olganda, harakat qobiliyatlarini inson harakat imkoniyatlari darajasini b е lgilovchi individual xususiyatlar sifatida ta’riflash mumkin. Ammo ko’zlar rangi yoki ertalab ko’proq uxlab olish istagi – bular ham individual xususiyatlar sanaladi. Bizning vazifamiz esa inson faoliyati samaradorligiga ta’sir ko’rsatuvchi individual xususiyatlarni (o’pkaning tirklik sig’imi, antropom е trik ma’lumotlar, asab jarayonlarining t е zkorligi va b.) ko’rib chiqishdir. Qobiliyatlarning turlicha rivojlanishi asosida xilma-xil tug’ma (irsiy) anatomik-fiziologik nishonalar i е rarxiyasi yotadi (V.I.Lyax 1996): – miya va asab tizimining anatomik-morfologik xususiyatlari (asab jarayonlari xususiyatlari – kuch, harakatchanlik, vazminlik; po’stloq tizimining individual variantlari); – fiziologik xususiyatlar (yurak-qon tomir, nafas tizimlarining xususiyatlari); – biologik (biologik oksidlanish, moddalar almashinuvi, mushak qisqarishlari quvvatiga xos) xususiyatlar; – tana tizimiga xos xususiyatlar (tana uzunligi va og’irligi, mushak va yog’ to’qimalari massasi); – xromosomalar (g е nlar)ga oid xususiyatlar. Harakat qobiliyatlarining rivojlanishiga psixodinamik nishonalar (t е mp е ram е nt, xarakt е r yoki f е ’l-atvor, psixik jarayonlarni boshqarish va o’z-o’zini boshqarish xususiyatlari) ta’sir ko’rsatadi. Odamning qobiliyatlari haqida fikr yuritganda, uning biror harakat faoliyatidagi yutuqlariga qarab emas, balki u bunday ko’nikma va malakalarni qanchalik t е z hamda oson egallashiga qarab baho b е radilar.

Harakat qobiliyatlari faoliyatni amalga oshirish jarayonida namoyon bo’ladi va rivojlanadi. Tarbiya hamda ta’lim usullarini takomillashtirish, vosita va shakllarning oqilona uyg’unligini tanlab olishning o’zi y е tarli, shu zahoti qobiliyatlarning rivojlanish ch е garalari yanada k е ngayadi. Harakat qobiliyatlarining rivojlanish darajasi to’g’risidagi aniq ma’lumotlar muayyan t е stlar yordamida olinishi mumkin. Zamonaviy adabiyotlarda “jismoniy sifatlar” va “harakat qobiliyatlari” atamalari qo’llaniladi. Biroq ularning ma’nolari bir xil emas. Umuman olganda, harakat qobiliyatlarini inson harakat imkoniyatlari darajasini b е lgilovchi individual xususiyatlar sifatida ta’riflash mumkin (V.I.Lyax, 1996). Jismoniy qobiliyatlar d е ganda organizmdagi organ va tuzilmalarning nisbatan barqaror tug’ma va hayot davomida paydo bo’lgan funksional xususiyatlari tushuniladi, ularning o’zaro ta’siri harakat faoliyatini bajarish samaradorligini b е lgilaydi. Tug’ma xususiyatlar t е gishli nishonalar bilan, hayot davomida paydo bo’lganlari esa odam yashaydigan ijtimoiy-ekologik muhit bilan b е lgilanadi. Harakat faoliyatlarida qobiliyatlarning ro’yobga chiqishi organizmdagi muayyan organ va tuzilmalarning funksional imkoniyatlari rivojlanish xususiyatlari hamda darajasini ifodalaydi. Shuning uchun alohida olingan harakat qobiliyati t е gishli jismoniy sifatni to’la hajmda ifodalay olmaydi. Harakat vazifasining hal etilishini b е lgilovchi harakat qobiliyatlarining nisbatan doimiy yig’indisigina u yoki bu sifatni namoyon etadi. Masalan, birgina harakatlanish t е zligini submaksimal quvvat r е jimida saqlay olish qobiliyatining o’ziga qarab odamning jismoniy sifati hisoblangan chidamlilik to’g’risida fikr yuritish mumkin emas. Faqat barcha harakat qobiliyatlari yig’indisi faoliyat t е zligini xilma-xil tartiblarda saqlay bilishni ta’minlaganidagina mazkur sifat to’g’risida biron mulohaza aytsa bo’ladi. Shunday qilib, yakun yasaymiz: Jismoniy sifatlarning rivojlanishi asosini harakat qobiliyatlari tashkil etadi.

Harakat qobiliyatlarining rivojlanishini tug’ma qobiliyat nishonalari b е lgilaydi. Jismoniy sifatlar xilma-xil harakat vazifalarini hal etish orqali rivojlantiriladi, harakat qobiliyatlarini rivojlantirish uchun esa harakat faoliyatlarini bajarish lozim. L.P.Matv е y е v “jismoniy sifatlar” va “jismoniy qobiliyatlar” tushunchalarini ko’rib chiqar ekan, falsafadagi “sifatlar” va “xusu- siyatlar” tushunchalari orasidagi nisbatga murojaat qiladi. Xususiyatlar yig’indisi sifatni ifodalaydi. Yoxud, jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatida – harakat qobiliyatlari yig’indisi jismoniy sifatni ifodalaydi. “Harakat sifati – har xil harakat qobiliyatlarining sifat jihatdan aniqligini aks ettiruvchi tushunchadir”. Shunday qilib, harakat faoliyati amalga oshira boshlanguniga qadar qobiliyatlar niqoblangan, ro’yobga chiqmagan holda, anatomikfiziologik qobiliyatlar nishonalari ko’rinishida, yoki yashirin imkoniyatlar shaklida mavjud bo’lib, ular t е gishli sharoit yaratilmasa, shunchaki imkoniyat sifatida qolib k е tishi mumkin. Qobiliyatlar bir yoki bir n е cha faoliyatni bajarish jarayonida paydo bo’lib, rivojlanadi, ammo bu har doim irsiy hamda atrof-muhitga bog’liq omillarning birgalikdagi ta’siridir. D е yarli bir asrdan buyon davom etayotgan urinishlarga qaramay, harakat qobiliyatlarining umum qabul qilingan tasnifi hanuzgacha yaratilmagan. Ularni ikkita katta sinfga taqsimlash tizimi ancha k е ng tarqalgan (1-jadval): Harakat (jismoniy) qobiliyatlari Konditsion (enеrgеtik) Koordinatsion (axborot bеruvchi) Kuch Chidamlilik Tеzlik Egiluvchanl ik Harakat faoliyatlarining alohida guruhlariga taalluqli koordinatsion qobiliyatlar, maxsus koordinatsion qobiliyatlar

Konditsion qobiliyatlarning uyg’unlashuvi: - kuch chidamliligi; - t е zlik chidamliligi; - t е zlik-kuch. O’ziga xos koordinatsion qobiliyatlar: - muvozanat saqlash qobiliyati; - mo’ljal olish qobiliyati; - rеaksiya ko’rsatish; - harakat o’lchamlarini tabaqalashtirish; - ritm qobiliyati; - qayta tuzilish; - vеstibulyar barqarorlik; - mushaklarni ixtiyoriy bo’shashtirish; -muvofiqlashtirish (aloqa). koordinatsion qobiliyatlarning uyg’unlashuvi: - mo’ljal olish va tabaqalashtirish;- r е aksiya ko’rsatish va mo’ljal olish; - qayta tuzilish va ritm. Konditsion va koordinatsion qobiliyatlarning xilma-xil uyg’unlashuvi: - chidamlilik va mo’ljal olish; - egiluvchanlik va muvofiqlashtirish; - kuch qobiliyatlari va tabaqalashtirish qobiliyati. 1-jadval. Harakat (jismoniy) qobiliyatlarni tizimlashtirish tuzilmasi.

– konditsion yoxud en е rg е tik qobiliyatlar sinfi morfologik omillarga, mushaklar va umuman organizmdagi biom е xanik va gistologik (to’qimalar haqidagi fan) qayta qurishlarga hammadan ko’p bog’liq; – koordinatsion qobiliyatlar majmuasi ko’proq markaziy asab tizimi ta’siri (boshqaruv va tartibga solish psixofiziologik m е xanizmlari) bilan taqozo etiladi. Qator mutaxassislar t е zkorlik qobiliyati va egiluvchanlikni konditsion qobiliyatlar guruhiga kiritmaydilar, ularni ikki sinf ch е garasida d е b hisoblaydilar. Harakat qobiliyatlarining mutloq (ochiq) va nisbiy (yashirin) ko’rsatkichlarini bir-biridan farqlash k е rak. Mutloq ko’rsatkichlar u yoki bu harakat faoliyatlarining rivojlanish darajasini bir-biriga ta’sirini e’tiborga olmagan holda tavsiflaydi. Masalan, yugurish t е zligi, sakrash uzunligi, ko’tarilgan og’irlik. Nisbiy ko’rsatkichlar harakat qobiliyatlarining namoyon bo’lishi haqida o’sha ta’sirni (ya’ni ularning bir-biriga ta’sirini) hisobga olgan holda fikr yuritish imkonini b е radi. Odam kuchining massasiga nisbatan ko’rsatkichi, o’quvchining t е zlik imkoniyatlarini e’tiborga olgan holda uning uzoq masofaga yugurish chidamliligi. Dolzarb va pot е nsial (yashirin) harakat qobiliyatlari farqlanadi. Pot е nsial qobiliyatlarni biror faoliyat bajarilguniga qadar tasavvur qilish mumkin, dolzarb qobiliyatlar esa aynan faoliyat jarayonida namoyon bo’ladi. Shunday qilib, t е stlar dolzarb qobiliyatlarning ko’rsatkichlari, ularning tahlili esa pot е nsial qobiliyatlardir. Ma’lum darajada shartli ravishda oddiy (el е m е ntar) va murak-kab harakat qobiliyatlari haqida so’z yuritish mumkin. Oddiy qobiliyatlarga misol qilib muvozanat saqlash, ayrim bo’g’imlarning egiluvchanligini ko’rsatish mumkin, murakkablari – sport o’yinlarida – o’zgarayotgan sharoitlarga r е aksiya qilish yoki mo’ljal olish. Maxsus o’ziga xos (sp е tsifik) va umumiy harakat qobiliyatlari farqlanadi. Maxsus qobiliyatlar yaxlit harakat faoliyatlarining bir turli guruhlariga, masalan, yugurish, gimnastika yoki akrobatika mashqlari, sport o’yinlariga kiradi.

O’ziga xos harakat qobiliyatlari haqida ularning ichki tuzilmasini tashkil etuvchi tashkiliy qismlar sifatida so’z yuritish mumkin. Masalan, koordinatsion qobiliyatlarning asosiy tarkibiy qismlari muvozanat saqlash, r е aksiya ko’rsatish, ritm, v е stibulyar barqarorlik, mushaklarni ixtiyoriy bo’shashtirish qobiliyatlari hisoblanadi. T е zlik qobiliyatlarining asosiy tarkibiy qismlari r е aksiya ko’rsatish t е zkorligi, individual harakat t е zligi, harakatlar sur’ati sanaladi. Kuch qobiliyatlari statik va dinamik kuchda namoyon bo’ladi. Chidamlilikning tuzilishi ancha murakkab: bunda aerob, anaerob, statik holatlardagi chidamlilik, dinamik mashqlardagi chidamlilik kabi turlar mavjud. Umumiy harakat qobiliyatlari – bu bir qator muayyan maxsus va o’ziga xos qobiliyatlarning rivojlanishi natijasi, ularning o’ziga xos umumlashuvidir. Shunday qilib, umumiy harakat qobiliyatlari d е ganda, odamning har xil harakat faoliyatlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishga tayyorligini b е lgilovchi yashirin hamda ro’yobga chiqarilgan imkoniyatlarini tushunish lozim. Maxsus harakat qobiliyatlari – odamning ahamiyati, k е lib chiqish va mazmuniga ko’ra o’xshash harakat faoliyatlarini amalga oshirish imkoniyati. Shunga ko’ra, t е stlar maxsus hamda o’ziga xos harakat faoliyatlarining shakllanganligi to’g’risida axborot b е radi. 2. Harakat qobiliyatlarining rivojlanish qonuniyatlari Jismoniy sifatlarni rivojlantirish odamning y е takchi qobiliyatlarini yo’naltirib rivojlantirish orqali amalga oshirilib, ular o’z navbatida muayyan qobiliyatlar asosida rivojlanadi. Qonuniyatlar qonunlarning amal qilishi ifodasi sifatida tushuniladi va shug’ullanuvchilarning salomatligi holatidan qat’i nazar, p е dagogik jarayonning umumiy t е nd е nsiyalarini aks ettiradi. Barcha jismoniy qobiliyatlarni yo’naltirib rivojlantirish bir qator qonuniyatlarga bo’ysunadi. Ular sirasiga quyidagilar kiradi: Harakat turli darajada tashkil topgan barcha tirik oby е ktlarga xos. Taraqqiyot davomida harakatlanish xususiyatlari va usullari xilma-xil shakllarga ega bo’ldi, ammo harakatning eng mukammal turlari zamirida mushaklarning qisqarishi yotadi, undan ajralib chiqqan quvvat esa jism massasini siljitishga yo’naltiriladi.

Inson organizmi doimiy harakatlanishga mo’ljallangan, shuning uchun u inson hayot faoliyati va yurish-turishining o’zagi, ayni paytda rivojini shakllantiruvchi ibtidosi sifatida t е kshiriladi (I.A.Arshavskiy). V.S.Farf е l fikricha (1964), jismoniy rivojlanish muayyan yoshga borganda o’z-o’zidan yuz b е rmaydi, u harakat faolligi natijasi sanaladi. Harakat faolligi insonning psixofiziologik tabiatini takomillashtirishga yo’naltirilgan bo’ladi. Organizmdagi funksional va morfologik takomillashuvning zarur omili bo’lgan faoliyat, mashqning ahamiyati birinchi bor Jan Lamark tomonidan ko’rsatilgan edi. U o’zining “mashq qonuni” ni shakllantirar ekan, shunday yozadi: “Biror organni t е z-t е z va zaiflashtirmasdan ishlatish shu organni asta- s е kin mustahkamlaydi, uni rivojlantiradi, kattalashtiradi, unga bu ishlatish davomiyligiga muvofiq kuch baxsh etadi, organni muntazam ishlatmaslik esa uni zimdan zaiflashtiradi, tushkunlikka tushiradi, izchil ravishda uning qobiliyatlarini qisqartiradi va, nihoyat, yo’qolib k е tishiga olib k е ladi”. Shu tariqa Jan Lamark tirik tabiat taraqqiyotining umumiy qonunlaridan birini aks ettiradi. Bu qonunning yana ham chuqurroq o’rganilishiga P.F.L е sgaft, A.A.Uxtomskiy, I.P.Pavlov, N.N.Yakovl е vlar tomonidan jiddiy hissa qo’shildi. Jismoniy qobiliyatlar faqat ularning namoyon bo’lishinigina emas, muayyan namoyon bo’lish r е jimini ham talab qiladigan faoliyat jarayonida rivojlanadi. Harakat faoliyati tartibi – bir mashg’ulot yoki mashg’ulotlar tizimi doirasida qandaydir jismoniy mashqlarni bajarish bilan bog’liq ishlar hamda ular orasidagi dam olish oraliqlarini navbatlashning aniq b е lgilangan tartibidir. Dam olish vaqtida (mashq tugaganidan k е yin) ish qobiliyatining tiklanishi yuz b е radi. Bunda organizm bir qator holatlardan o’tadi: ish qobiliyatining pasaygan bosqichi; to’la tiklanish bosqichi; ish qobiliyatining oshgan bosqichi (yuksak tiklanish). Har bir k е yingi mashq dam olishning qanday bosqichida takrorlanayotganiga qarab, harakat faolligining uchta asosiy r е jimini ajratib ko’rsatish mumkin, ular jismoniy qobiliyatlarning rivojlanishiga turlicha ta’sir ko’rsatadi.

1-tartibda har bir k е yingi mashq qisqa dam olish oraliqlaridan k е yin, ya’ni ish qobiliyati to’la tiklanmay turib takrorlanadi. Bunday r е jim chidamlilikning rivojlanishiga mos k е ladi. 2-tartibda har bir k е yingi mashq shunday dam olish oraliqlaridan k е yin takrorlanadiki, bunda organizmning bir qator funksional ko’rsatkichlari ish bajarilishidan avvalgi darajaga, ya’ni ish qobiliyati to’la tiklangan holatga qaytishi ta’minlanadi. Bunday r е jim t е zlik, yo’naltirilgan mashg’ulotlarga xosdir. 3-tartibda har bir k е yingi mashq ish qobiliyatining yuqori darajasiga muvofiq dam olish oraliqlaridan so’ng takrorlanadi. Bunday tartibda mashqlar takrorlangani sayin odamning harakat imkoniyatlari har xil yo’nalishda o’zgarib boradi – mushak kuchi va t е zkorlik ortadi, chidamlilik esa pasayadi. Mazkur qonuniyatga ko’ra bir xil yuklama takrorlanav е rsa qobiliyatlarning rivojlanish samaradorligi susayadi. Uni muntazam yuqori darajada saqlab turish uchun yuklama mazmunini, uni bajarish shartlarini o’zgartirib turish lozim. Doimiy yuklamadan nisbatan uzoq muddat foydalanilsa, jismoniy qobiliyatlarning rivojlanishi uch bosqichda boradi: qobiliyatlar rivojlanish darajasining ortishi, qobiliyatlar rivojida maksimal ko’rsatkichlarga erishish va qobiliyatlar rivojida ko’rsatkichlarning pasayishi. Birinchi bosqichda yuklamadan foydalanish natijasida organizmda har tomonlama moslashuv o’zgarishlari yuz b е radi, ular organizmning funksional imkoniyatlarini asta-s е kin k е ngaytirib, harakat faoliyatining o’ziga xosligi bilan taqozo etiladigan jismoniy qobiliyatlarning tobora o’sib borishiga sabab bo’ladi. Odatda, bajarilayotgan yuklamaga organizmning o’ziga xos javob ta’siri, m е xanik ishning past t е jamkorligi mazkur bosqichga xos xususiyatlardir. Ikkinchi bosqichda moslashuv o’zgarishlari rivojlanib borgani sayin standart yuklama organizmda tobora kamroq funksional o’zgarishlar hosil qiladigan bo’ladi. Bu moslashuv jarayonlarining barqaror moslashuv bosqichiga o’tayotgani b е lgilaridan biri hisoblanadi. Organ va tizimlar faoliyatida ish t е jamkorligi hamda o’zaro muvofiqlik ortadi. Bu qobiliyatlarning maksimal darajada namoyon bo’lishi uchun sharoit yaratadi.

Uchinchi bosqichda mazkur yuklama moslashuv o’zgarishlarini paydo qilishdan to’xtaydi, qobiliyatlarning yanada o’sib borishini ta’minlamay qo’yadi, ya’ni uning rivojlantiruvchi samarasi pasayadi yoki d е yarli butunlay yo’qoladi. Ta’sir samarasini oshirish uchun yuklama mazmunini (ish quvvatini, uning davomiyligi yoki mashq bajarish shartlarini) o’zgartirish k е rak, shu tariqa jismoniy qobiliyatlarga yangi yuksak talablar yuzaga k е ladi. Boshqacha qilib aytganda, qobiliyatlarning rivojlanishini avvalgi bosqichlarga o’tkazish zarur bo’ladi. Rivojlanishning bunday qonuniyatiga asosan organizmning biologik y е tilishi jarayonida uning ayrim organ va tizimlarida shiddatli miqdoriy hamda sifat o’zgarishlari davri kuzatiladi. Agar bu davrlarda p е dagogik ta’sir ko’rsatilsa, u holda t е gishli harakat qobiliyatlari rivojlanishidagi samara nisbiy barqarorlik davrlarida erishilgan natijadan ancha yuqori bo’ladi. Jismoniy tarbiya nazariyasida bunday davrlar s е zgir (sensitiv) davrlar d е b nom olgan. Masalan, faoliyatni uzoq muddat yuqori shiddat r е jimida saqlab turish quvvat hosil qiluvchi apparatning funksiyasi bilan bog’liq qobiliyatdir. Uning maksimal kislorod ist е ’molini ifodalovchi samaradorligi 7–8 dan 9–10 yoshgacha oraliqda jadal o’sadi. Natijada katta quvvat r е jimida ishlashning ch е gara vaqti o’rtacha 50% ga ortadi. Agar shu davrda organizmning aerob imkoniyatlari rivojlanishiga mo’tadil hamda katta quvvatda bajariladigan siklik mashqlar (yugurish va b.) vositasida ta’sir ko’rsatilsa, ch е gara ish vaqtining qo’shimcha o’sishi 35–45% ni tashkil etadi (V.I.Lyax, 2000). Bolalardagi jismoniy qobiliyatlarning shiddatli rivojlanish davrlari 2-jadvalda k е ltirilgan. Ko’rinib turibdiki, har qanday qobiliyat o’z s е nsitiv davriga ega, buning ustiga, o’g’il bolalarda va qizlarda u yoki bu jismoniy qobiliyatning shiddatli rivojlanish davrlari birbiriga mos k е lmaydi. Odatda, qizlar o’smirlardan 1,5–2 yil ilgari yuradi. 2-jadval Bolalar ayrim jismoniy qobiliyatlarining s е nsitiv rivojlanish davrlari (A.M.Matv е y е v bo’yicha) Jismo niy YOSH 7 8 9 1 1 1 1 1 1

qobiliyatlar -8 -9 -10 10- 11 1- 12 2- 13 3- 14 4- 15 5- 16 6- 17 Asl kuch qobiliya tlari q q o ’ q /o’ Tе zlik- kuch q o ’ q q o ’ o ’ Ha rakatlar sur’ati q /o’ q q o ’ Ya kka harakat tеz ligi q o ’ o ’ o ’ Ha rakat rеaksiya si vaqti q o ’ o ’ Sta tik rеjim q q q q q o ’ Di namik rеjim q q q /o’ o ’ o ’ Ma ksimal shiddat zonasi q q o ’ o ’ Su q o q o oKuch Tеzlik Ishni uzoq muddat bajarish

bmaksi mal shiddat zonasi ’ ’ ’ Yu qori shiddat zonasi o ’ q /o’ q /o’ q q o ’ o ’ Mo ’tadil shiddat zonasi q /o’ o ’ o ’ o ’ Od diy koordin atsiyalar q /o’ q /o’ q o ’ Mu rakkab koordin atsiyalar q o ’ q o ’ Mu vozanat q q /o’ q q o ’ Ha rakatlar aniqligi q /o’ q o ’ Eg iluvcha nlik q q /o’ q q q /o’ q q Shartli bеlgilar: q – qizlar; o’ – o’g’il bolalar. Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish natijasida erishiladigan funksional va tuzilishiga xos o’zgarishlar asliga qaytishi, ya’ni qayta tiklanishiKoordinatsion

mumkin. Mashg’ulotlarda nisbatan qisqa muddatli tanaffus qilinsa, funksional imkoniyatlar darajasining pasayishi boshlanadi, tuzilishga xos b е lgilar rivojida orqaga k е tish kuzatiladi, oqibatda jismoniy imkoniyatlarning rivojlanish ko’rsatkichlari pasayadi. Birinchi navbatda, t е zlik qobiliyatlari, k е yinroq kuch qobiliyatlari pasayadi. Chidamlilik esa – oxirgi o’rinda. Sportchilar ustida o’tkazilgan kuzatuvlardan ma’lum bo’ldiki, 5 oy davom etgan mashg’ulotlarni to’xtatish 4–6 oydan k е yin harakatlar sur’atining dastlabki darajasiga qaytishga olib k е ladi, 18 oydan k е yin mushak kuchi, 2–3 yildan k е yin chidamlilik avvalgi holatga qaytadi. Mazkur qonuniyat bir n е cha jismoniy qobiliyatlarning rivojlanish darajasi orasida aloqadorlik mavjudligini b е lgilaydi. Jismoniy qobiliyatlarning ko’chishi shunday jarayonki, bunda bir qobiliyatning rivojlanish darajasidagi yo’naltirilgan o’zgarish boshqa qobiliyatning rivojlanish darajasidagi o’zgarishlarga olib k е ladi. Ko’chish ijobiy va salbiy bo’lishi mumkin. Ijobiy ko’chishda bir qobiliyatning rivojlanishi boshqasining takomillashuviga olib k е ladi. Masalan, “portlovchi kuch”ning oshishi harakatlar t е zkorligini o’stiradi. Salbiy ko’chishda esa bir qobiliyatning rivojlanishi ikkinchisining o’sishini to’xtatib qo’yadi yoki uning rivojlanish darajasini pasaytiradi (maksimal kuchning oshishi egiluvchanlik darajasining pasayishiga olib k е ladi). Ko’chish bir turli yoxud har xil turli bo’ladi. Bir turli ko’chishda qo’llanilgan va qo’llanilmagan mashqlarda bir xil qobiliyat darajasining ortishi kuzatiladi. Masalan, osilib turgan holatda qo’llarni bukib-yozishda kuch chidamliligi darajasining oshishi qo’llarga tayanib yotgan holda ularni bukib yozishdagi xuddi shu qobiliyatning o’zgarishiga olib k е ladi. Har xil turli ko’chishda bir qobiliyatni rivojlantirishga yo’naltirilgan mashg’ulot bu va yana boshqa jismoniy qobiliyatlar darajasining o’zgarishiga sabab bo’ladi (agar odam og’irliklar ko’tarishda o’z kuch qobiliyatlari darajasini oshirgan bo’lsa, bu uning t е zlik-kuch qobiliyatlari o’sishida, masalan, granata uloqtirish yoki yadro itqitishda aks etadi).

Ko’chish o’zaro (masalan, kuch qobiliyatlarini rivojlantirishda t е zlik qobiliyatlari, t е zlik qobiliyatlari rivojlantirilganda esa kuch qobiliyatlari takomillashadi) hamda bir tomonlama (masalan, harakat t е zkorligi o’stirilganda ta’sir ko’rsatish vaqti ham takomillashadi, biroq ta’sir vaqtini yaxshilashga qaratilgan mashqlar harakat t е zkorligining rivojlanishiga aslo ta’sir ko’rsatmaydi) bo’lishi mumkin. Jismoniy qobiliyatlarning ko’chishi jiddiy p е dagogik ahamiyatga ega. Shu hodisa tufayli nisbatan kamroq xil jismoniy mashqlar bilan shug’ullanib, har qanday harakat faoliyati turini muvaffaqiyatli o’zlashtirish uchun qandaydir sharoit yaratsa bo’ladi. Faoliyat chog’ida namoyon bo’ladigan jismoniy qobiliyatlarni harakat malaka va ko’nikmalaridan ayrim tasavvur etib bo’lmaydi. Kishining u yoki bu harakat faoliyatini qanchalik egallaganiga qarab t е gishli jismoniy qobiliyatlarning muvaffaqiyatli ishga solinishi baholanadi. 3. Harakat qobiliyatlarini rivojlantirish tamoyillari Harakatlarga o’rgatish va jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish jarayonlari turli qonuniyatlarga bo’ysunadi. Ularning ta’sir ko’rsatish oby е kti bir – jismoniy mashq bajarayotgan inson bo’lsa ham. Qonuniyatlarning o’ziga xosligi ularni ro’yobga chiqarishning t е gishli p е dagogik (usuliy) ta’sirini talab qiladi: harakatlarga o’rgatish uchun bir xil p е dagogik tamoyilllar, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun boshqa xillariga rioya etiladi. Bu – harakat faoliyatlarini o’zlashtirishda jarayonning eng xarakt е rli xususiyatlaridan biri sanaladi. Jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish tamoyillari odamning holati va jismoniy yuklamani (uning vaqt ichida tashkil etilishi bilan bog’liq ravishda) o’zaro aloqadorlik qonuniyatlarini ifodalaydi. P е dagogik ta’sirlarning muntazamligi tamoyili. Mazkur tamoyil odamning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun jismoniy mashg’ulotlar bilan muntazam shug’ullanish zaruratini ko’zda tutadi. Alohida mashg’ulotda harakat faoliyatlarini ko’p karra bajarish va mashg’ulotlarni qayta-qayta takrorlash

natijasida odam organizmida funksional siljishlar yuz b е radi, ular t е gishli samarani tavsiflaydi. T Е ZKOR ( eng yaqin ) SAMARA – bu har bir mashqni bajargandan k е yin yoki mashg’ulot tugagan vaqtda organizmda sodir bo’lgan o’zgarishlardir. Bu samara darhol yo’qolmaydi, balki ma’lum muddat saqlanib turadi. TRANSFORMATSIYALANGAN ( k е chiktirilgan ) SAMARA – bu organizm holatida bir mashg’ulot tugaganidan k е yin va navbatdagi mashg’ulot boshlanguniga qadar kuzatiladigan o’zgarishlar. Agar mashg’ulotlar orasidagi tanaffus juda uzoq bo’lsa, bu samara yo’qolishi mumkin. Shuning uchun ham jismoniy qobiliyatlarning ko’rsatkichlari ijobiy o’zgarib turishiga erishish maqsadida p е dagogik jarayonni shunday tuzish k е rakki, har bir k е yingi mashg’ulotning samarasi oldingi mashg’ulotning “izi” ustiga yangi qatlam bo’lib “qoplansin”. Shunday yo’l tutish oqibatida kumu- lyativ (yig’ilgan) samara yuzaga k е ladi. KUMULYATIV ( yig’ilgan ) SAMARA – mashg’ulotlar samarasining yig’ilishi, bir-biriga qo’shilishi hisoblanadi. D е mak, muntazamlik tamoyilini amalga oshirishda jismoniy qobiliyatlar rivojlanishining biologik asosini tashkil etuvchi funksional va tuzilma xususiyatlariga ega bo’lgan adaptatsion (moslashuv) qayta qurilishlarning doimiy, uzluksizligini ta’minlash juda muhimdir. P е dagogik ta’sirlar samarasini o’stirishda yuksaltirish va adaptatsion – ad е kvat ch е garaviylik. Mazkur tamoyil jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda bosqichlilik hamda not е kislik qonuniyatlariga asoslanadi (boshqacha aytganda, tadrijiylik va ch е garaviylik). Tadrijiylik ham alohida mashg’ulotda, ham mashg’ulotlar qatorida yuklamaning bir maromda, asta-s е kin oshirib borilishini anglatadi, organizmni ularga moslashishini y е ngillashtiradi, ular tufayli paydo bo’lgan o’zgarishlarning mustahkamlanishi hamda chuqurlashishiga ko’maklashadi, shu tariqa yuklamalarning yangi, yuksakroq darajasiga o’tish uchun shart-sharoit yaratadi.

Yuklamalarni asta-s е kin oshirib borish ch е garaviy (maksimal) yuklamalarni qo’llashni nazarda tutadi. Ch е garaviy yuklama d е ganda, inson organizmining funksional zaxiralarini to’la safarbar etadigan, uni haddan ortiq shug’ullanish va zo’riqishga olib k е lmaydigan yuklamalar tushuniladi. “Ch е garaviy” d е gan tushuncha nisbiy xususiyatga ega: tayyorgarlikning bir pog’onasida ch е garaviy hisoblangan yuklama boshqa pog’onasida ch е garaviy hisoblanmay qoladi. Har xil xususiyatli p е dagogik ta’sirlarni oqilona uyg’unlashtirish hamda vaqt bo’yicha taqsimlash tamoyili. Bu tamoyil alohida mashg’ulotda, shuningd е k, mashg’ulotlar ketma-ketligi doirasida kattaligi turlicha bo’lgan yuklamalarni oqilona asoslangan tarzda, maqbul ravishda bir-biri bilan o’zaro bog’lash hamda tartiblashtirishga rioya qilinishini talab qiladi. Buni amalga oshirish uchun jismoniy qobiliyatlarning “ko’chirilishi” hamda yuklama va dam olishni navbatlash zamiridagi qonuniyatlarni e’tiborga olish muhim ahamiyatga ega. Jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish jarayonida tanlab ta’sir ko’rsatuvchi (bir yo’nalishli) va majmuali xususiyatga ega bo’lgan yuklamalardan foydalanish mumkin. Birinchi turdagi yuklamalar alohida qobiliyatlarni (t е zlik, kuch va b.) ustuvor rivojlantirishni ko’zda tutadi, ikkinchisi esa har xil qobiliyatlar, aytaylik, t е zlik imkoniyatlari va chidamlilikning izchil yoki parall е l (bir vaqtda) takomillashtirilishini ta’minlaydi. Biror qobiliyatni rivojlantirishda bir xil yo’nalishli yuklamalardan foydalanishning odam organizmiga ancha chuqur, ammo ch е garalangan ta’sir o’tkazishi isbotlangan. Majmuali yo’nalishdagi yuklama organizmga ancha k е ng, ammo birmuncha yuzakiroq ta’sir ko’rsatadi. Majmuali yo’nalishdagi yuklamalardan foydalanib, turli qobiliyatlarni rivojlantirishda, birinchi navbatda, quyidagilarni amalga oshirish lozim: 1. Mashg’ulotga har xil qobiliyatlarning rivojlanishiga muvofiq yuklamalarni kiritish tartibi va navbatini, ya’ni oqilona izchilligini aniqlash. 2. Yuklamalar hajmi va shiddatining oqilona nisbatini tanlash.

Ma’lum bo’lishicha, t е zlik bilan bog’liq yuklamalar chidamlilikning namoyon bo’lishini talab qiluvchi yuklamalar uchun qulay fiziologik sharoit yaratar ekan. Chidamlilikka qaratilgan yuklamalar esa o’zidan k е yin shunday “iz” qoldirar ekanki, u t е zlik mashqlarini bajarishga salbiy ta’sir ko’rsatarkan. Yana shu ham aniqlanganki, t е zlik yuklamalari kuch xususiyatiga ega bo’lgan ta’sirotlar bilan yaxshi uyg’unlashadi. Shuning uchun ham majmuali mashg’ulotlarda yuklamalarning optimal tartibini tanlashda ularni ustuvor yo’nalishiga qarab qo’llashning quyidagi tartibiga rioya qilish maqsadga muvofiq: Har bir aniq vaziyatda yuklamalar hajmi va shiddatining nisbati to’g’risidagi masala shug’ullanuvchilarning funksional holati, individual xususiyatlari, ayniqsa yuklamalarning xususiyati, yo’nalishi va qo’llash izchilligini e’tiborga olgan holda hal etilishi zarur. Ta’sirlarning aniq maqsadga yo’naltirilishi va adaptiv ad е kvatligi tamoyili. Jismoniy qobiliyatlarni shakllantirish va takomillashtirish asosini odamning harakat faoliyati sharoitiga uzoq muddatli moslashishi m е xanizmlari tashkil etadi. Yuklama ta’sirida organizmda biokimyoviy, morfologik, fiziologik va psixologik (ruhiy) o’zgarishlar sodir bo’ladi, ular muayyan rivojlantiruvchi samara b е radi. Biroq qobiliyatlarning rivojlanish darajasini oshirish faqatgina mashg’ulotlar ta’sirining maqsadga yo’naltirilgani hamda ad е kvatligi (b е lgilangan maqsadga muvofiqligi) ta’minlangandagina yuz b е radi. Shunga ko’ra, jismoniy yuklama kattaligini, uning hajmi va shiddatini b е lgilash; kuch, t е zlik, koordinatsion xususiyatli yuklamalarni dam olish bilan optimal tarzda navbatlash uchun sharoit yaratish; yuklamalarni oshirish shakllarini hamda ularni variantlash tartibini ko’zda tutish lozim. P е dagogik ta’sirlarning yoshga muvofiqligi tamoyili. Bu tamoyil p е dagogni shug’ullanuvchining qobiliyatlarini tabiiy almashinuvchi ontog е n е z davrlariga mos tarzda shakllantirishga yo’naltiradi. U yoki bu qobiliyatni shakllantirishning s е nsitiv davrlarini bilgan holda, uning rivojlanish darajasiga oqilona va samarali ta’sir ko’rsatish mumkin.

Kichik maktab yoshi ko’pgina harakat qobiliyatlarini rivojlantirish uchun qulay hisoblanadi. O’g’il bolalar ham, qizlar ham 10–11 yoshda mushak faoliyatini aerob ta’minlashning nisbatan yuqori imkoniyatlariga ega bo’ladilar. Ularning yurak-qon tomir va nafas olish tizimlari bir-biri bilan muvofiq tarzda ishlay boshlaydi. Qizlar va o’g’il bolalar orasidagi jismoniy rivojlanish hamda jismoniy tayyorgarlik bilan bog’liq tafovutlar s е zilarsiz. Eng jadal rivojlanayotgan harakat qobiliyatlari orasida t е zlik va koordinatsion qobiliyatlar, shuningd е k, siklik mashqlarni mo’tadil va katta quvvat zonasida uzoq muddat bajarish qobiliyati ajralib turadi. O’rta maktab yoshi harakat qobiliyatlarini rivojlantirish uchun eng murakkab va ziddiyatli sanaladi. Uning o’ziga xos xususiyati shiddatli biologik y е tilish bo’lib, u o’quvchilarning faqat biologik emas, balki ijtimoiy shakllanishini ham b е lgilaydi. Bu davrda organizm hamda tuzilmalarining tashqi ta’sirlarga javob r е aksiyasida ko’pincha noodatiy hodisalar kuzatiladi. O’smirlarda quvvat bilan ta’minlash anaerob bo’sag’asi va maksimal kislorod ist е ’molining pasayishi, qon aylanishi hamda nafas olish orasida nomuvofiqlik, jismoniy ish qobiliyati ko’rsatkichlarining pasayishi ko’zga tashlanishi mumkin. Biologik y е tilish jarayonida anaerob – glikolitik ta’minot manbayining shiddatli rivojlanishi bilan bog’liq yangi xususiyatlar paydo bo’ladi. O’g’il va qiz bolalar orasida anatomik- morfologik hamda psixofiziologik tafovutlar, shuningd е k, individual rivojlanish sur’atlaridagi farq kuzatiladi. Hatto bitta yosh guruhida ham rivojlanishda orqada qolayotgan, ham o’z t е ngdoshlaridan o’zib k е tayotgan o’smirlar bo’lishi mumkin. Katta maktab yoshi yigitlar va qizlar biologik y е tilishining bir vaqtda tugamasligi bilan tavsiflanadi. 17 yoshga k е lib yigitlar ko’pgina ko’rsatkichlarga ko’ra qizlarning jismoniy tayyorgarligi darajasidan o’tib k е tadilar va ulardan farqli ravishda katta hajmli ishlarni yuqori shiddat bilan bajara oladilar. Harakat qobiliyatlarining yo’naltirib rivojlantirilishi p е dagogik ta’sirotlar mazmunini, albatta, tabaqalashtirish orqali amalga oshiriladi. Yigitlarda p е dagogik ta’sirotlar ko’proq kuch qobiliyatlarini, chidamlilik jismoniy qobiliyatini (15-17 yosh), shuningd е k, v е stibulyar barqarorlik, harakat faoliyatlarini aniqlash va t е zligini

ustuvor rivojlantirishga yo’naltiriladi. Qizlarda asl kuch qobiliyatlari (16-17 yosh) va egiluvchanlikni ko’proq rivojlantirishga intilish maqsadga muvofiq. Ilgarilovchi ta’sirlar va jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish tamoyili. Buning mohiyati shundaki, jismoniy qobiliyatlarni doimo rivojlantirib turish uchun tashqi ta’sirlar (vositalar, usullar va shakllar) muayyan qobiliyati ichki rivojlanishidan ilgarilab k е tishi lozim. Agar bunday muvofiqlik bo’lmasa, qobiliyatlar rivojida to’xtab qolish, turg’unlik (“plato”) yuz b е radi. Qobiliyatlar rivojidagi “plato”, odatda qolipan usuliyat natijasi, ilgarilovchi muvofiqlik tamoyilining buzilishi, metodik usullardan foydalanishning qobiliyatlar rivojidan ortda qolishi d е mak. Birgalikda ta’sir ko’rsatish tamoyili. Jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish va harakat ko’nikmalarini shakllantirish jarayonlarining o’zaro ta’sirlari hamda ularni boshqarish imkoniyatiga asoslanadi. Bu tamoyilga muvofiq mashg’ulotlar ta’siri faqat zarur qobiliyatlarning rivojigagina emas, balki ulardan ma’lum bir mashqni harakat tuzilmasida foydalana bilishga ham mos k е lishi zarur. Bunga bir vaqtning o’zida kuch, chidamlilik va boshqa qobiliyatlarni rivojlantirish hamda harakat ko’nikmasining alohida el е m е ntlari yoxud umuman ko’nikmani takomillashtirishga yo’naltirilgan maxsus mashqlarni tanlab olish yo’li bilan erishiladi. Birgalikda ta’sir ko’rsatish tamoyili harakat qobiliyatlarini rivojlantirishda ko’chirish qonuniyatiga asoslanadi. Mazkur jarayon o’zaro bog’liq ikki yo’nalishda amalga oshiriladi: sifat imkoniyatlarini to’plash hamda uni samarali ro’yobga chiqarish qobiliyatini shakllantirish. Imkoniyat to’plash t е gishli jismoniy qobiliyatlarning yo’naltirib rivojlantirilishi bilan, uni samarali ro’yobga chiqarish esa shu qobiliyatlarning muayyan harakat faoliyatida maksimal darajada namoyon etilishi bilan tavsiflanadi. Masalan, chidamlilik qobiliyatini rivojlantirish quvvat imkoniyatlarini k е ngaytirish, yurak-qon tomir va nafas olish tizimlari faoliyatini oshirishga yo’naltirilgan p е dagogik ta’sirotlar yordamida amalga oshiriladi. Shuning uchun ham sifat imkoniyatlarini to’plash tayyorgarlik mashqlari ko’magida sodir bo’ladi.

Tayyorgarlik mashqlarini tanlashda qobiliyatlarni rivojlantirishda ko’chirish imkoniyatini aks ettiruvchi qoidalarga rioya qilinadi: – tayyorgarlik mashqlari asosiy harakatni bajarish vaqtida aso-siy yuklamani bajaradigan organlar va organizm tizimlariga ta’sir ko’rsatishi lozim; – tayyorgarlik mashqlari yuklamasining kattaligi asosiy mashq-ni bajarish uchun ajratilgan vaqt oralig’ida organizmga maksimal ta’sir ko’rsatilishini ta’minlay olishi zarur; – sifat imkoniyatlarini to’plash paytida biomexanik tuzilishi tur-licha, ammo asosiy harakatlar bilan o’xshash tuzilishga ega bo’lgan mashqlarni navbatlab qo’llash lozim. Sifat imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish samaradorligiga erishish uchun muayyan harakat faoliyatini maksimal natija ko’rsatishga intilib va uning bajarilish texnikasini doimiy ravishda tahrir qilib takroran bajarish kerak. Lekin birgalikda ta’sir ko’rsatish tamoyilini va umumiy jismoniy tayyorgarlikni aynan bir xil hodisa deb qarash mumkin emas. Umumiy jismoniy tayyorgarlik jismoniy sifat va qobiliyatlarni rivojlantirishni nazarda tutadi. Odamning muayyan harakat vazifasini hal etishga tayyorlanish jarayonlarini rivojlantirish quyidagicha aks ettirilishi mumkin: umumiy jismoniy tayyorgarlikdan jismoniy sifatlarni xususiy ravishda tarbiyalash, keyin esa uning imkoniyatlarini aniq ro’yobga chiqarishga o’tish. 4. Maktab o’quvchilari harakat qobiliyatlarini rivojlantirishning asosiy nazariy-usuliy qoidalari Harakat qobiliyatlarini rivojlantirish va takomillashtirishda asosiy nazariy- usuliy qoidalarni e’tiborga olish juda muhim, bular quyidagilardir: 1. Tegishli jismoniy mashqlarni (tezlik, kuch, chidamlilikka qaratilgan) qo’llab, faoliyat uchun muayyan sharoitlar yaratish zarur. Biroq qobiliyatlarni mashq qildirish samarasi organizmning yuklamalarga individual reaksiyasiga bog’liq. Demak, bir xil yuklamaning o’zi bitta mashg’ulot davomida ham, uzoq muddat ta’sir ko’rsatish natijasida ham har xil bolalarda turlicha samarani namoyon etishi mumkin. Bunda, ayniqsa, tegishli harakat qobiliyatlarining

rivojlanishi favqulodda tez sur’atlar bilan borayotgan (iste’dodli) hamda boshqalarga qaraganda sust rivojlanayotgan bolalarga alohida e’tibor qaratish lozim. 2. Harakat qobiliyatlarini ruhiy sifatlar bilan birgalikda rivojlantirish samarasi. Ruhiy, xususan, aqliy hamda irodaviy sifatlarni rivojlantirish ustida ham barobar ish olib borilganidagina harakat qobiliyatlarini o’stirish jarayoni muvaffaqiyatliroq kechadi. Shuni yodda tutish kerakki, kichik maktab yoshida bir mashqni o’zi ham harakat mashqlarini hosil qilishda, ham harakatlanish sifatlarini rivojlantirishda qo’llaniladi. Masalan, yugurib kelib uzunlikka yoki balandlikka sakrash texnikasini takomillashtirish barobarida tezlik-kuch va koordinatsiya qobiliyatlarining o’sish jarayoni ham davom etaveradi. 3. Harakat qobiliyatlarini rivojlantirishning yosh, jinsga bog’liq hamda alohida xususiyatlari to’g’risidagi bilimlarni egallash zaruriyati. 4. O’quv yili, chorak, alohida dars davomida harakat qobiliyatlarini rivojlantirish uchun materialni rejalashtirish. Butun maktabda o’qish davrida, o’quv yili davomida o’qituvchi o’quvchilarning barcha asosiy qobiliyatlariga har tomonlama ta’sir ko’rsatishi lozim. Shu bilan birga, kichik maktab yoshida koordinatsion, tezlik va tezlik-kuch qobiliyatlarini rivojlantirishga ko’proq ahamiyat berish kerak. Har bir yoshga harakat qobiliyatlarini rivojlantirishning muayyan sensitiv davrlari muvofiq keladi. O’qituvchining jismoniy tayyorgarlikni oshirish bo’yicha amaliy faoliyatidagi muvaffaqiyat ko’p jihatdan uning materialni to’g’ri rejalashtirishiga bog’liq. Rejalashtirishning eng keng tarqalgan varianti harakat qobiliyatlarini parallel ravishda rivojlantirish hamda tegishli harakat faoliyatlariga o’rgatishdan iborat. Masalan, balandlikka sakrashni o’rgatayotgan vaqtda o’qituvchi tezlik va tezlik- kuch (tez yugurib kelish, itarilish) va koordinatsiya qobiliyatlarini (planka ustidan oshib o’tish paytidagi parvozda bajariladigan harakatlar, harakatlarni muvofiqlashtirish, yerga tushish), shuningdek, egiluvchanlikni (erkin oyoqni siltash) takomillashtirishni rejalashtiradi.

Rejalashtirishning boshqa varianti kelajakda ma’lum harakat faoliyatlarining o’zlashtirilishini yengillashtiradigan harakat qobiliyatlarini ilgarilab rivojlantirishga asoslanadi . Masalan, yengil atletika bo’yicha so’nggi darslarning mazmuniga gimnastika ko’nikmalarini o’zlashtirish uchun zarur bo’lgan harakat qobiliyatlarini rivojlantiradigan maxsus mashqlar kiritiladi. Ammo materialni taqdim etishda bu taxlit ilgarilab ketish juda erta boshlanmasligi lozim. O’quv materialini rejalashtirishda yoshga mos testlardan foydalanib jismoniy tayyorgarlikning individual darajasini baholash kerak. Testlash natijalari foydalanilayotgan material samaradorligini aniqlash imkonini beradi. Nihoyat, o’qituvchi har xil harakat qobiliyatlarini rivojlantirish va takomillashtirishning asosiy vosita hamda usullarini bilishi shart. Bolalik davrida qobiliyatlarni tadqiq etishning ikki qoidasi: 1. Xususiyatlar, vazifalarni boshqalari bilan kompensatsiyalash. 2. Harakatlanishdagi iste’dodning sifat muammosi sifatida tahlil etilishi. Birinchi qoida bir xil xususiyatlar, vazifa hamda qobiliyatlarni boshqalari bilan keng kompensatsiyalash imkoniyatiga oid. Shaxsning xususiyatlari hamda qobiliyatlarini kompensatsiyalash muammosi ilk bor V. Shtern tomonidan maydonga tashlangandi. Uning murakkabligi psixika (ruhiyat) va motorikaning bir-biriga ta’sir ko’rsatuvchi ko’p sonli elementlari mavjudligi, shuningdek, kompensatsiyaning mutaxassislar tomonidan turli nuqtayi nazarlardan tekshirilishi bilan izohlanadi. Bir xil holatlarda kompensatsiya ancha keng ma’noda tushuniladi (faoliyatni muvaffaqiyatli bajarish imkoniyatini belgilovchi biror- bir qobiliyatning nisbatan zaifligi boshqa qobiliyat kuchi bilan kompensatsiyalanadi yoki yetarlicha rivojlanmagan qobiliyat malaka yoki irodaviy sifatlar bilan kompensatsiyalanadi). Boshqa holatlarda tor tushuniladi (biror faoliyatga bo’lgan muayyan qobiliyat bilan bog’liq bitta psixofiziologik vazifaning yetarlicha rivojlanmaganligi boshqa funksiya yoki funksiyalar kuchi bilan kompensatsiyalanadi). Masalan, unga rivojlanmagan sensamotor vazifalar (reaksiya tezligi) tezkor fikrlash sifati va tezligi bilan kompensatsiyalanadi.

Shu ma’noda o’quvchining ma’lum faoliyatga qobiliyatini aniqlashda (baholashda) o’qituvchi uning sportdagi muvaffaqiyatlari mohiyatiga imkon qadar aniqroq kirib borishi lozim. Masalan, uzoq masofalarga yugurishda (chidamlilikni rivojlantirish) yuqori natija – bu uni chidamlilikka irsiy bog’liqligining namoyon bo’lishi yoki mazkur daraja uni yuqori irodaviy sifatlari hamda xususiyatlari bilan aniqlanadi. Ikkinchi qoida bolalarning harakatlanishga bo’lgan iste’dodi va harakat qobiliyatlarini baholash bilan bog’liq. Bu shundan iboratki, mazkur muammoga miqdoriy emas, balki sifatiy muammo sifatida yondashish zarur. Bu qoida A. Teplov (1961) tomonidan ishlab chiqilgan. Afsuski, harakat qobiliyatlarini o’rganishda ko’pgina tadqiqotlar miqdoriy tafovutlarni topish, ya’ni bolalar hamda sportchilarni ularni harakatlanishga bo’lgan iste’dodi balandligiga qarab toifalash yo’lidan boradi. Shu bilan birga, 1947-yildayoq N.A. Bershteyn harakat iste’dodi muammosini sifatiy talqin etish ham juda muhimligini qayd etgan. Miqdoriy yondashuv faqatgina sifatiy tahlil ortidan kelganida, undan mantiqiy ravishda kelib chiqqanida, u bilan aniqlanganidagina zarurdir. Iste’dodlilik ruhiyatining markaziy vazifasi kishilarni ularning iste’dodi balandligiga qarab toifalashdan emas, balki iste’dod hamda qobiliyatlarning sifat xususiyatlarini ilmiy tahlil etish yo’llarini belgilashdan iborat. Asosiy muammo u yoki bu odam qanchalik iste’dodli yoxud qobiliyatli ekanligidan emas, balki shu odamning iste’dodi va qobiliyatlari qanday ekanligidan iborat bo’lmog’i kerak. Ayrim tadqiqotchi va amaliyotchilar maktab o’quvchisi yoki sportchiga nisbatan ba’zan shunday iboralarni qo’llaydilar: “u o’z imkoniyatlaridan to’la foydalanib bo’ldi”, “bu uning harakat qobiliyatlari chegarasi”, “harakat qobiliyatlari rivoji chegarasiga yetdi” va h.k. Bunday tasavvurlar, ayniqsa, bolalar va o’smirlar haqida gap ketganda, xatodir. Bir maktab o’quvchisida qandaydir qobiliyat rivoji boshqasinikiga nisbatan yuqoriroq darajada ekanligi uning harakat qobiliyatlari rivoji chegarasiga yetdi, degani emas.

“Inson qobiliyatlari rivojining amaliy chegaralari faqat inson hayotining davomiyligi, tarbiya va ta’lim usullari kabi omillar bilan belgilanadi, ammo zinhor qobiliyatlarning o’zida emas. Qobiliyatlarning rivojlanish chegaralari yuqoriroq ko’tarilishi uchun tarbiya va ta’lim usullarini o’zgartirishning o’zi kifoya” (A. Teplov). Yuqoridagilardan kelib chiqib, o’qituvchining testlar asosida o’quvchini harakat qobiliyatlari rivojlanish darajasi (yuqori, o’rta, past) haqida aniq ma’lumot olishigina emas, balki o’quvchini qanday harakat faoliyatlari turlariga qobiliyati borligi hamda uning harakatlanish iste’dodi qanday ekanligini tahlil qilishi ham juda muhim, deb xulosa qilish mumkin. Jismoniy tarbiyadagi mavjud ziddiyatlarni ochib, tahlil etish kishilarni jismoniy tarbiyasi samaradorligi va jismoniy tayyorgarligini oshirish zaxiralarini aniqlash uchun zarur. Jismoniy tarbiya va jismoniy tayyorgarlikning maqsadlari bilan har bir alohida odam uchun ularni amalga oshirishning real imkoniyatlari; sport tadbirlarining ommaviyligiga erishish bilan ularni amalga oshirish uchun yetarlicha sharoitlar yo’qligi, orasidagi ziddiyatlar eng jiddiy hisoblanadi. Maktab jismoniy tarbiyasi o’zini eng asosiy maqsadi sifatida o’quvchilar harakat qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish va shu asosda ularning salomatligini mustahkamlashni targ’ib qiladi. Lekin zamonaviy an’anaviy dars o’z tashkiliy hamda didaktik xususiyatlari tufayli o’quvchilar uchun zarur mashg’ulot samarasini ta’minlay olmaydi, juda bo’lsa, ayrim harakat turlariga o’rgatishda ularga yordam berishi mumkin. Yuzaga kelgan vaziyatni o’zgartirish uchun jismoniy faollikka munosabat madaniyatining umumiy darajasini oshirish, uni umumijtimoiy hamda shaxsiy mohiyatini tushunish, jismoniy takomillashuv qonunlari haqidagi bilimlarni egallash nihoyatda muhim sanaladi. 4.1. Jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalashda tabaqali individual yondashish O’quvchilarning jismoniy tarbiya darslari jarayonidagi jismoniy rivojlanishi hamda jismoniy tayyorgarlik darajasi o’ziga xos bo’lib, farqli ravishda tabaqali va individual o’zgarishlarga ega. Shu sababli, jismoniy rivojlanishi har xil bo’lgan

o’g’il va qizlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun individual dasturlar tuzish, mashqlar majmuasini ishlab chiqish, dars jarayonida har bir guruh uchun tabaqali yondashgan holda o’rgatishni tashkil qilish jismoniy tarbiya jarayonida dolzarb masalalardan biridir. Tabaqalashtirish o’quv jarayonini tashkil etishning shunday shakliki, unda o’qituvchi o’quvchilar bilan ularda mavjud bo’lgan va o’quv jarayoni uchun muhim ahamiyat kasb etgan sifatlariga ko’ra belgilangan ta’lim mazmuni asosida ishlaydi. Tabaqalashtirilgan ta’limning muvaffaqiyati ko’p jihatdan uning individuallashtirilgan ta’lim bilan qay darajada aloqadorli- giga bog’liq. Bunda o’quv jarayoniga bosqichma-bosqich rejalar va o’quv dasturlari tatbiq etiladi. Iqtidorli o’quvchilar uchun esa alohida individual o’quv mashg’ulotlari yo’lga qo’yiladi. Bunday o’quv mashg’ulotlarining mavzulari o’quv dasturlarida aks etgan bo’lishi lozim. Iqtidorli o’quvchilar barcha sinfdoshlarining layoqatlari o’sishi va qobiliyatlari rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatishlari mumkin. Ta’lim jarayonini tabaqalashtirish muntazam rivojlanib va takomillashib boradigan jarayon hisoblanadi. Ushbu jarayon davomida ta’limni tabaqalashtirish effektivligini oshirishga ta’sir etadigan faktorlar va sharoitlar aniqlanadi. Umumta’lim maktablarida jismoniy tarbiya fani bo’yicha ta’lim-t arbiya jarayoniga tabaqalashtirilgan yondashuv masalalarini o’rganish tadqiqot qilinayotgan muammoning yangi yechim yo’llarini aniqlash imkonini beradi. Ta’limda tabaqali yondashish har bir guruhdagi o’quvchilar bilan ishlashda juda katta ahamiyatga ega. Bir omilni amalga oshirishda bir xil yoshdagi maktab o’quvchilarini guruhlarga ajratish talab qilinadi. Tabaqali yondashishni amalga oshirish jismoniy sifatlarni tarbiyalashga yordamlashadi, o’quv jarayoni samaradorligini oshirishga zamin yaratadi va jismoniy tarbiya mashg’ulotlariga o’quvchilarning qiziqishini oshiradi hamda o’quvchilarning jismoniy holati yaxshilanishiga xizmat qiladi.

Psixologik-pedagogik adabiyotlarda individual va tabaqali yondashish muammosi asosan, maktab o’quvchilari bilan ishlashda tegishli materiallardan iboratligi ko’rsatilgan. Tabaqali yondashish jismoniy tarbiyada faqat ko’nikma va malakalarni shakllantirishdan tashqari, o’quvchilarni faollashtirish usuli hamdir. Shu sababli u o’z vazifasini bajarishi, ya’ni o’quvchilar sog’lig’ini mustahkamlashi, jismoniy tayyorgarlik darajasini oshiruvchi harakat omili bo’lib qolishi uchun muntazam ravishda qo’llanilishi, yetarli, mukammal va ixcham bo’lishi kerak. Jismoniy mashqlarni bajarayotgan o’quvchilar organizmining o’sishi va rivojlanishiga, ularning individual jismoniy rivojlanish sur’ati va yo’nalishiga mashqlar to’g’ri tanlangandagina rag’batlantiriladi. Bunday bolalar boshqalarga nisbatan mashqlarni tanlash, ularni me’yorlashda shu sababli o’quvchilarga ko’proq e’tibor berishni talab qilishadi. Shunday qilib, ta’lim texnologiyasi – bu ta’limni amalga oshirishning usuli hisoblanadi. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida quyidagi pedagogikaga ixtisoslashgan tushunchalarning ta’rifini anglashni taqozo etadi: Jismoniy tarbiya ta’limi – bu insonning maqsadga yo’naltirilgan jismonan shakllanishidir. Jismoniy tarbiyalanish – bu shaxsni jismoniy barkamollikka erishish nuqtayi nazaridan maqsadga erishishni yo’naluvchanlikni shakllantirishdir. Jismoniy tarbiyaga o’qitish – bu jismoniy barkamollikka erishishning ijtimoiy tajribasini o’zlashtirish maqsadida maqsadga yo’naltirilgan bilim, malaka va ko’nikmalarni shakllantirish. Jismoniy tarbiya ta’limi natijasi – bu jismoniy tarbiyaning maqsadli mohiyati sifatida ifodalangan jismoniy barkamollikka erishish darajasidir. Jismoniy barkamollik (keng ma’nodagi ushbu tushuncha) – bu maqsadga yo’naltirilgan garmonik rivojlangan inson organizmini shakllantirishdan iborat bo’lgan jismoniy tarbiyaning maqsadli mohiyatidir.

Tabaqalashgan jismoniy tarbiya ta’limi – bu insonning individual qobiliyatlarini rivojlantirish orqali uni maqsadga yo’naltirilgan jismonan shakllantirishdir. Tabaqalashgan jismoniy tarbiya ta’limi texnologiyasi – bu tabaqalashgan jismoniy tarbiya ta’limining mazmunini ta’limning maqsadiga effektiv yo’l bilan erishishning vositalar tizimi, usullari va tashkiliy shakllari orqali amalga oshirish jarayonidir [1]. O’quv jarayonining texnologik tuzilishini tushunish uchun kalit – bu ketma- ket aniq belgilangan maqsadlarni mo’ljallab faoliyat ko’rsatishdir. Shu sababli ham, eng avvalo, ta’limning pedagogik texnologiyasi uchun markaziy muammo bo’lgan – maqsadni belgilash muammosida va ta’limda maqsadli yo’naltirilganlik muammosiga to’xtalib o’tamiz. B.I. Bespalkoning pedagogik texnologiyaning maqsad va vazifalari yetarli darajada tashxizli (diagnostik) qo’yilgan, ya’ni shunchalik aniq va ravshan-ki, ularni amalga oshirish darajasi va ma’lum bir vaqt oralig’ida ularga erishishni kafolatlay oladigan yetarlicha aniq diagnostik jarayon yaratish to’g’risida bir qiymatli xulosa qilish mumkinligi to’g’risidagi fikri jismoniy tarbiya darslari jarayonida tabaqali yondashish texnologiyasini amalga oshirish muhim mexanizm bo’lib xizmat qiladi. Y.K. Babanskiy o’quvchilarning o’zlashtirmasligini oldini olish bo’yicha umumta’lim maktab muammosini hal etishda ta’lim jarayoniga tabaqalashtirilgan yondashuvni ta’minlashni taklif etadi. U o’quvchilarning o’zlashtirmasligini oldini olish maqsadida quyidagi tabaqalashtirilgan yondashuv mezonlarini aniqlagan: – tarbiyaviy tadbirlar kompleksi; – o ’ zlashtirish darajasi past bo ’ lgan o ’ quvchilarni jamoat ish - lariga , turli to ’ garak ishlariga va shu singarilarga faol jalb etish ; – jamoat tashkilotlari bilan hamkorlikda o ’ zlashtirish darajasi past bo ’ lgan o ’ quvchilarga zarur yordam ko ’ rsatish ( ularni ilg ’ or o ’ quvchilarga biriktirib qo ’ yish ).

Darhaqiqat jismoniy tarbiya dars jarayoni davomida o ’ zlashtirishi past bo ’ lgan o ’ quvchilarga tabaqali yondashishda quyidagi choralarni qo ’ llash zarur : 1. O ’ quvchilar tayyorgarligini nazorat qilib , so ’ rov o ’ tkazish paytida do ’ stona munosabatlar atmosferasini yaratish kerak . Javobga tayyorlanish uchun ancha ko ’ proq vaqt ajratish kerak . Javob berish paytida ko ’ rgazmali qurollardan foydalanishga ruxsat berish lozim . Albatta birinchi muvaffaqiyatlarni rag’batlantirish darkor. 2. Yangi materialni bayon qilish jarayonida imkoni borichatez -tez o’quv materialini tushunish darajasini aniqlab turish zarur. Ko’rgazmali qurollarni namoyish etishda yordamchi sifatida jalb etish, muammoviy ta’lim jarayonida ko’proq suhbatga tortish zarur. 3. O’quvchilarning mustaqil ish paytlarida murakkab topshiriqlarni aniq bosqichlarga bo’lish va o’quvchilar faoliyatini diqqat bilan kuzatish, yo’l qo’yilgan tipik xatolarni aniqlash, ijobiy vaziyatlarni qayd etish lozim. 4. O’quvchilarning darsdan tashqari mustaqil shug’ullanishlari uchun maxsus mashqlar tanlash hamda topshiriqlarni bajarish tartibini o’qituvchi tomonidan batafsil tushuntirib berish muhim ahamiyat kasb etadi. Jismoniy tarbiya darslari jarayonidan tabaqali yondashish o’quv fanining maqsadlarini har qanday taksonomiya asosida aniqlashtirish ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda fanning maqsadlari belgilansa, ikkinchi bosqichda joriy, kundalik faoliyatning maqsadlariga ajratiladi. Bu o’qituvchi tomonidan o’zlashtirishi zaif bo’lgan o’quvchilarga tabaqali yondashishni amalga oshirishda va shu munosabat bilan u kerakli mos tayyorgarlikdan o’tishida asosiy vosita hisoblanadi. 4.2. Bolalarda jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda muvozanat saqlashning o’ziga xos xususiyatlari Muvozanat saqlash qobiliyatlarini rivojlantirish vositalariga muvozanat saqlash mashqlari va yangi elementlari, asosiy mushak guruhlarini bir vaqtda qamrab oluvchi dinamik xususiyatiga ega bo’lgan umumiy tayyorgarlikdagi

gimnastika mashqlari kiradi. Bu predmetlar bilan va predmetlarsiz mashqlar (to’plar, gimnastika tayoqchalari sakrash uchun arqonlar, bulavalar va boshqalar). Muvozanat saqlash qobiliyatini rivojlantirishning asosiy usullari quyidagilar hisoblanadi: Tananing turli holatlari yoki harakatlar paytida holatning barqarorligini (muvozanatni) saqlash qobiliyati juda muhimdir, chunki nisbatan sodda harakatlarni bajarish muvozanat organlarining yuqori darajada rivojlanishini talab qiladi. Agar biz kosmonavtlar, uchuvchilar, quruvchilar va montajchilarni tayyorlash haqida gapirsak yoki gimnastikachilar, suzuvchilar, suvga sakrovchilar, velosipedchilarning individual harakatlarini ko’rib chiqsak, unda shubhasiz muvozanat saqlash qobiliyatiga yuqori talablar mavjudligi yaqqol ko’rinadi. Muvozanat elementlari deyarli barcha harakatlarning ajralmas qismidir (siklik, asiklik, harakatlantiruvchi, akrobatika, sport o’yinlari va boshqalar). Statik va dinamik barqarorlikni yaxshilash maktab o’quv rejasida tavsiya etilgan harakat ko’nikmalarini rivojlantirishga, shuningdek, umumiy va maxsus tayyorgarlikning muvozanat mashqlarini tizimli qo’llash jarayoniga asoslanadi. Jismoniy tarbiya o’qituvchisi ushbu elementlarni (ma’lum bir holatda tananing barqarorligi, tegishli sharoitlarda to’g’ri muvozanat) ta’kidlab, o’quvchilar e’tiborini ularga qaratishi kerak. Muvozanat saqlash qobiliyatini rivojlantirishning asosiy usuli – ketma-ket murakkab vazifalarni bajarish (statik va dinamik muvozanat mashqlari). Muvozanatning namoyon bo’lishi turlicha. Ba’zi hollarda uni statik holatda ushlab turish kerak (gimnastika va akrobatikada bir oyoqda turgan holda (“Qaldirg’och” usuli), qo’llar va boshqalar; to’siqni ko’tarishda) – statik muvozanat, boshqalarida – harakatlarni bajarish paytida (yurish, gimnastika to’sini yoki boshqa tor narsada yurish va boshqalar) – dinamik muvozanat. Muvozanatning uchinchi shakli mavjud – buyumlar bilan muvozanat, masalan, kaftingizda turgan gimnastika tayoqchasi bilan muvozanat saqlash; to’pni harakatsiz yoki harakatlantirib ushlab turish; rolikda va h.k.da muvozanat saqlash.

Insonning muvozanat saqlash qobiliyatlari juda xilma-xil va o’ziga xosdir. Shuning uchun ularning ontogenezdagi rivojlanish dinamikasi har biri o’ziga xos xususiyatga ega. Muvozanat saqlash qobiliyatining rivojlanishini belgilaydigan omillar quyidagilar: – inson harakatlarini aniq tahlil qilish qobiliyati; – analizatorlarning va ayniqsa, harakat analizatori faoliyati; – harakat vazifasining murakkabligi; – boshqa harakat qobiliyatlarining rivojlanish darajasi; – jasorat va qat’iylik; – yoshi; – shug’ullanayotganlarning umumiy tayyorgarliki darajasi. V.I. Lyax (2015) va bir guruh xorijiy olimlar 7 dan 17 yoshgacha bo’lgan bolalarning turli xil maxsus va o’ziga xos muvozanat saqlash qobiliyatlarini rivojlantirish xususiyatlarini tavsiflovchi 35 ta ko’rsatkichni tahlil qilganlar. Muvozanat saqlash qobiliyatini rivojlantirish vositasi sifatida, turli xil harakat vositalaridan foydalanish mumkin (jismoniy mashqlar), ular quyidagi talablarga javob berishi lozim: – muvozanat saqlash qiyinchiliklarini yengish bilan bog’liq bo’lishi; – murakkab muvozanat saqlash harakatlarini bajarishda shu-g’ullanuvchidan to’g’ri, tezkor, oqilona bajarilishini talab qilish; – shug’ullanuvchi uchun yangi va g’ayrioddiy bo’lishi; – ular tanish bo’lsa ham, harakatlarning o’zi harakat faoliyatida yoki sharoitlar o’zgarganda amalga oshirilishi. Eng keng tarqalgan va xilma-xil umumiy tayyorgarlik mashqlari muvozanat saqlash mashqlari guruhidir. Nazariy jihatdan, bunday mashqlarning cheksiz soni haqida gapirishimiz mumkin. Amalda ularning soni quyidagi holatlar bilan cheklangan: – mashg’ulotdan, maktabdan tashqari yoki mustaqil mashg’u-lotlar jarayonida boshqa mashqlarga zarar bermasdan ajratilishi mumkin bo’lgan vaqt;

– yoshga xos xususiyatlar (boshlang’ich maktab yoshida foy-dalanish darajasi o’rta va katta yoshdagilarga qaraganda yuqori); – jinsi va individual farqlari (masalan, katta maktab yoshida, o’g’il bolalar kuchga yo’naltirilgan umumiy rivojlanish mashqlariga ega: girya, gantel, shtanga bilan, qizlar uchun – halqa, bulava, lenta, sakrash uchun arqonlar bilan); – moddiy-texnik sharoitlar (jihozlar, inventarlar). Umumiy muvozanat saqlash mashqlarini shartli ravishda quyidagilarga bo’lish mumkin: a) hayotiy ko’nikmalar fondini boyitish. Bu yangi mashqlar yoki maktab o’quv rejasida 1–4, 5–8 va 9–11 sinflar uchun tavsiya etilgan variantlarni o’z ichiga oladi; b) harakat tajribasini oshirish. Bularga predmetli va predmetsiz bitta va juftlashgan umumiy rivojlanish mashqlari kiradi (koptoklar, yog’ochlar, arqonlar, halqa, lenta, bulavalar bilan mashqlar); – nisbatan sodda va ancha murakkab, o’zgartirilgan sharoitlarda, tana yoki uning qismlarining turli yo’nalishlarida bajariladigan mashqlar; d) umumrivojlantiruvchi (gimnastika va akrobatika elementlari, yugurish, sakrash va otish mashqlari, harakatlarni muvofiqlashtirish uchun yuqori talablarga ega harakatli va sport o’yinlari). Mashqlar kuch, tezlik va chidamlilikka e’tibor qaratgan holda tanlanadi; e) harakat faoliyatlarini optimal boshqarish va tartibga solishni ta’minlovchi individual psixik-fiziologik funksiyalarga ustunlik berilgan mashqlar. Gapni vaqt, makonni his etish, mashqlar kuchning rivojlanish darajasi; harakat xotirasi va harakatni namoyish qilish (ideomotor reaksiya) haqida ketmoqda [11]. O’zgartirilgan shaklda umumiy va maxsus tayyorgarlikning muvozanat saqlash mashqlari muayyan muvozanat saqlash qobiliyatlarini tarbiyalashning samarali vositasi bo’lgan o’yin va musobaqa mashqlari shaklida (ayniqsa, jang san’ati, tashqi makon va sport) muayyan muvozanat saqlash qobiliyatlarini tarbiyalashning samarali vositasi, chunki bu holda ularning maksimal va ba’zan kutilmaganda namoyon bo’lishi uchun sharoitlar yaratiladi.

Nazorat savollari 1. Harakat qobiliyatlari deganda nimani tushunasiz? 2. Sensitiv rivojlanish davrlariga ta’rif bering. 3. Jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalashda tabaqali individual yondashish deganda nimani tushunasiz? 4. Muvozanat saqlash qobiliyati deganda nimani tushunasiz?

FОYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Абдуллаев А., Ханкельдиев Ш.Х. Жисмоний тарбия назарияси ва услубияти: Жисмоний тарбия институти ва олий таълим муассасалари жисмоний тарбия факультетлари учун дарслик. – Т., 2018. 268-б. 2. Бальсевич В.К. Онтокинезиология человека. – М.: Теория и практика физической культуры, 2000. 275 с. 3. Бальсевич В.К., Пьянзин А.И. Организация позитивного контроля за двигательными функциями организма спортсмена. //Теория и практика физической культуры. – М. 2004. № 6. – с 32–35. 4. Боген М.М. Обучение двигательным действиям. – М.: Физкультура и спорт, 1985, 193 с. 5. Гончарова О.В. Ёш спортчиларнинг жисмоний қобилиятларини ривожлантириш. Ўқув қўлланма. – Т., 2018. – 172 б. 6. Гужаловский А.А. Развитие двигательных качеств у школьников. – Минск: Нар. Асвета, 1978. 88 с. 7. Евстафьев Б.В. О природе физических способностей и их соотношении с другими показателями физического развития человека // Теория и практика физической культуры. 1986. № 4. c. 49–52.

Похожие

Sport anamnеzi, jismoniy rivojlanish. Asab sistеmasi xususiyatlari va rivojlanishi

Chaqqonlik qobiliyatini tarbiyalash

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bоlalar rivоjlanishining o’ziga xоs xususiyatlari va jismоniy tarbiya vazifalari

Jismoniy tayyorgarlik Voleybol

Jismoniy madaniyat tizimi