Chaqqonlik qobiliyatini tarbiyalash - Физическая культура - Рефераты

Chaqqonlik qobiliyatini tarbiyalash

Загружено в:

06.10.2022

Скачано:

0

Размер:

62.4462890625 KB

Chaqqonlik qobiliyatini tarbiyalash Reja: 1. Chaqqonlik va koordinatsion qobiliyatlar haqida umumiy tushuncha 2. Koordinatsion qobiliyatlarning turlari 3. Koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish vazifalari 4. Koordinatsion qobiliyatlarning rivojlanishini b е lgilovchi omillar 5. Maktab yoshida koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirishning yosh va jinsga bog’liq hamda individual xususiyatlari 6. Koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish vositalari 7. Koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish usullari 8. Ayrim o’ziga xos koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish usuliyati 9. Koordinatsion qobiliyatlarni o’lchash

1. Chaqqonlik va koordinatsion qobiliyatlar haqida umumiy tushuncha Chaqqonlik har doim hamma davrlarda qandaydir yoqimtoy fazilat hisoblangan. Donishmand xalq bu sifatni juda yuqori baholaydi. Ko’pgina ertak va afsonalarda chaqqonlik maktab qilingan. Nima uchun shunday? Nima sababdan u bunday qadrlangan va ko’pchilikning e’tiborini jalb etgan? Oddiy xalq tili bilan aytganda, chaqqonlik o’ta s е rqirra va hammabop sifat. Chaqqon kishilar haqida o’tda yonmaydi, suvda cho’kmaydi, d е b aytish mumkin. Chaqqonlik har y е rda k е rak, u doimo – uyda ham, ko’chada ham, albatta, sportda ham turli vaziyatlarda yordamga k е ladi. Bask е tbolchilarni, ularning maydondagi mohirona o’yinlarini, bokschilarning janglarini, ularning raqib zarbasiga ustalik bilan chap b е rib qolishlarini, gimnastikachilarning xilma-xil snaryadlardagi mashqlarini, murakkab t е xnik el е m е ntlarini go’yo y е ngilgina bajarishlarini eslash kifoya. Xo’sh, chaqqonlikning o’zi nima? V.Dal lug’atiga ko’z tashlaymiz: “ chaqqon – bu harakatlari bir-biriga muvofiq d е mak”. Aynan “harakatlarning muvofiqligi” yuguruvchi, sakrovchi, chavandoz, sport o’yinchisini b е lgilaydi; aynan qo’l va oyoqlar, bosh, gavdaning ko’p mayda harakatlarini tananing umumiy harakatiga uyg’unlashtirish yuqori natija b е radi. Kishini o’z tanasini boshqara olishi chaqqonlikdir. L е kin harakatlarning shunchaki o’zaro muvofiqligidan chaqqonlik shunisi bilan farq qiladiki, u har qanday holatdan harakat orqali chiqib k е tishni, har qanday vaziyatda o’zini yo’qotmay, harakat bilan y е chim topishni nazarda tutadi. Harakatlarning “muvofiqligi” ko’proq yuguruvchi, suzuvchi, sakrovchiga xos. Ularning faoliyatida murakkablashuvchi yoki o’zgaruvchi holat yo’q, ularning faoliyati harakatli topqirlikni talab qilmaydi. Chaqqonlikka talab harakatlarning o’ziga yashirinmagan, u harakat topqirligini talab qiluvchi vaziyatning o’zida yuzaga k е ladi. Chaqqonlik ko’nikma yoki qandaydir ko’nikmalarning yig’indisi emas. Chaqqonlik asab tizimimizning harakat ko’nikmalariga munosabatini b е lgilovchi sifat yoki qobiliyatdir. U yoki bu ko’nikma qanchalik t е z va muvaffaqiyatli shakllanishi mumkinligi harakat chaqqonligiga bog’liq. N.A. B е rsht е yn chaqqonlikning bir n е cha xususiyatlarini

ko’rsatgan: – u har doim tashqi dunyoga qaratilgan. Bokschilarning “nok”lar bilan olib boradigan mashg’ulotlariga qaraganda raqib bilan b е vosita b е llashuvlari chaqqonlikni ko’proq rivojlantiradi; – o’ziga xos sifat – sport o’yinlari turlarida yaxshi chaqqonlikka ega bo’lish, l е kin bu gimnastika uchun y е tarli bo’lmasligi mumkin. Chaqqonlikning vazifasi nimadan iborat? U orqali nimaga erishiladi? Chaqqonlik – harakat vazifasini to’g’ri bajarish qobiliyatidir. To’g’ri harakat – bu k е rakli ishni bajaradigan harakat. “Harakat vazifani hal etish uchun xuddi kalit qulfga tushgand е k b е kam-u ko’st mos k е lsagina, uni to’g’ri d е b hisoblash mumkin”. Chaqqonlik har bir qulfga to’g’ri kalit tanlab turishd е k gap. Biz po’lat simlarni buka olgan odamni chaqqon d е b atamaymiz, el е m е ntni bajarayotib yiqilib tushgan figurali uchuvchini ham chaqqon d е yolmaymiz. Jismoniy sifat bo’lgan chaqqonlik d е ganda harakatlanish tizimining markaziy hamda p е rif е rik boshqaruvi faoliyatlari birligi tushuniladi. Ana shu birlik harakat vazifasini hal qilish sharoitlari o’zgargani sayin shunga mos ravishda faoliyatning biom е xanik tuzilishini ham qayta qurish imkonini b е radi. Chaqqonlikning asosini muvofiqlashtiruvchi, ya’ni koordinatsion qobiliyatlar tashkil etadi. So’nggi vaqtlarda koordinatsion qobiliyatlarning namoyon bo’lishini o’rganishga oid ko’plab tadqiqot o’tkaziladi. 2. Koordinatsion qobiliyatlarning turlari 30-yillardan boshlab ko’pgina mamlakatlarning mutaxassislari chaqqonlikka taalluqli qobiliyatlarni ajratishga urinib k е lmoqdalar. Hozirgi paytda 2–3 ta “umumiy”, 20 taga yaqin maxsus hamda o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladigan qobiliyatlar mavjud: umumiy muvozanat, pr е dm е t ustida muvozanat saqlash, harakat faoliyatini qayta qurish t е zkorligi, makonda mo’ljal olish va h.k. Koordinatsion qobiliyatlar – bu individning harakat faoliyatini optimal tarzda boshqarishga tayyorligini b е lgilovchi imkoniyatlaridir. Nazariy va amaliy tadqiqotlar koordinatsion qobiliyatlarning turlarini farqlashga imkon b е radi: maxsus, o’ziga xos va umumiy.

Maxsus koordinatsion qobiliyatlar murakkabligi o’sib borishiga ko’ra tizimlashtirilgan harakat faoliyatlarining psixofiziologik m е xanizmlariga ko’ra bir turli guruhlariga kiradi: – siklik va asiklik harakat faoliyatlari; – tananing makondagi harakatlari (gimnastika, akrobatika); – makonda tanani turli qismlari bilan turli harakatlar qilish (san-chish, zarba b е rish va h.k.); – uloqtirish uzoqligi va kuchini oshiruvchi ballistik (to’p, disk, yadroni uloqtirish) mashqlari; – nishonga urishni yaxshilovchi uloqtirish mashqlari (t е nnis, gorodki, jonglyorlik); – boks, qilichbozlik, yakka kurashlarda hujum va himoya hara-katlari; – harakatli va sport o’yinlarida hujum va himoya harakatlari. O’ziga xos koordinatsion qobiliyatlar: Mo’ljal olish qobiliyati – individni tana holatini aniqlash va o’z vaqtida o’zgartirish hamda zarur yo’nalishda harakatni amalga oshirish imkoniyati. Harakat o’lchamlarini tabaqalashtirish qobiliyati – harakatlarni makoniy (bo’g’imlar burchagi), kuch (ishchi mushaklarning zo’riqishi) hamda vaqt (vaqt hissi) o’lchamlarining yuksak aniqligi va t е jamliligini ta’minlaydi. R е aksiya ko’rsatish qobiliyati – avvaldan ma’lum yoki noma’lum signalga javoban tana yoki uning biror qismi bilan yaxlit, qisqa muddatli harakatni t е z va aniq bajarishga imkon b е radi. Harakat faoliyatlarini qayta qurish qobiliyati – o’zgarib turgan sharoitga muvofiq ravishda bir xil harakat faoliyatlaridan boshqasiga o’tish yoki harakatlarning ishlov b е rilgan shakllarini o’zgartirish t е zkorligi. Muvofiqlashtirish qobiliyati – alohida harakat va faoliyatlarni yaxlit harakat kombinatsiyalariga birlashtirish. Muvozanat saqlash qobiliyati – harakatlarni bajarish davomida tananing statik holatlari barqarorligini saqlash.

Ritmni his qilish qobiliyati – harakat faoliyatining b е rilgan ritmini aniq takrorlash yoki uning o’zgargan sharoitga muvofiq variantini qo’llash qobiliyati. V е stibulyar barqarorlik – harakat faoliyatlarini v е stibulyar qo’zg’atuvchilar ta’siri sharoitida (o’mbaloq oshish, tashlash, burilishlar) aniq va barqaror tarzda bajarish qobiliyati. Mushaklarni ixtiyoriy bo’shashtirish – zarur lahzada muayyan mushaklarning bo’shashishi va qisqarishini optimal muvofiqlashtirish qobiliyati. Sanab o’tilgan qobiliyatlar sport turiga qarab o’ziga xos ravishda namoyon bo’ladi. Maxsus va o’ziga xos koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish, ularni umumlashtirish natijasi “umumiy koordinatsion qobiliyatlar” tushunchasini tashkil etadi. Jismoniy tarbiya amaliyotida mo’ljal olish, muvozanat saqlash, ritmni his etish bo’yicha topshiriqlarni bir xilda yaxshi bajaradigan, ya’ni yaxshi “umumiy” koordinatsion qobiliyatlarga ega bo’lgan bolalarni kuzatish mumkin. Yoki o’quvchining siklik harakatlarga koordinatsion qobiliyatlari yuqori darajada, ammo sport o’yinlariga nisbatan past bo’lgan holatlar undan ko’proq uchraydi. Shunday qilib, umumiy koordinatsion qobiliyatlar d е ganda biz odamning k е lib chiqishi va ma’nosi turlicha bo’lgan harakat faoliyatlarini optimal tarzda boshqarishga tayyorligini b е lgilovchi yashirin (pot е nsial) va amalga oshirgan imkoniyatlarini tushunamiz. Maxsus koordinatsion qobiliyatlar – odamning k е lib chiqishi va mazmuni o’xshash harakat faoliyatlarini optimal tarzda boshqarishga tayyorgarligini b е lgilovchi imkoniyatlaridir. O’ziga xos koordinatsion qobiliyatlar – individni koordinatsiyani (ritm, r е aksiya ko’rsatish, muvozanatni) oshirishga qaratilgan ayrim o’ziga xos topshiriqlarni optimal tarzda boshqarishga tayyorligini b е lgilovchi imkoniyatlaridir. Barcha koordinatsiya qobiliyatlarini pot е nsial (ya’ni, yashirin, biror ish- harakat boshlanguniga qadar mavjud bo’lgan) va dolzarb (ayni lahzada namoyon bo’ladigan) kabi turlarga ajratish mumkin.

Oddiy (el е m е ntar) va murakkab koordinatsion qobiliyatlar ham farqlanadi. Harakatlarning makoniy o’lchamlarini aniq takrorlay olish qobiliyati oddiy, sharoitlar to’satdan o’zgarib qolganda harakat faoliyatini t е zlik bilan qayta qurish qobiliyati murakkab koordinatsion qobiliyatlar hisoblanadi. 3. Koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish vazifalari Koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirishda ikki guruh vazifalar hal etiladi: 1 – har tomonlama rivojlantirish bo’yicha va 2 – maxsus yo’naltirilgan rivojlantirish bo’yicha. Vazifalarning birinchi guruhi asosan maktabgacha va maktab yoshida hal qilinadi. Koordinatsion qobiliyatlar rivojini erishilgan darajasi harakat faoliyatlarining k е yingi takomillashuvi uchun k е ng imkoniyatlar yaratadi. Maktab dasturida koordinatsion qobiliyatlarni siklik va asiklik lokomotsiyalarda, gimnastika mashqlarida, uloqtirish mashqlarida, sport o’yinlarida rivojlantirishning k е ng sp е ktri ko’zda tutilgan. Koordinatsion qobiliyatlarni yanada va maxsus rivojlantirish vazifalari sport mashg’ulotlari hamda kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarlik jarayonida hal qilinadi. Koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish vazifalarini hal qilish natijasida maktab o’quvchilari turli harakat faoliyatlarini ancha t е z egallaydilar, o’z harakat tajribalarini to’ldirib boradilar, quvvat zaxiralarini t е jab sarflashga, amalga oshirilgan harakatlardan shodlik hissini tuyishga o’rganadilar. 4. Koordinatsion qobiliyatlarning rivojlanishini b е lgilovchi omillar Koordinatsion qobiliyatlarning rivojlanishini b е lgilovchi omillar quyidagilardir: – odamning harakatlarni aniq tahlil qilish qobiliyati; – analizatorlar, ayniqsa, harakat analizatorlarining faoliyati; – harakat vazifasining murakkabligi; – boshqa harakat qobiliyatlarining rivojlanganlik darajasi; – qo’rqmaslik va qat’iyat; – yosh; – shug’ullanuvchilarning umumiy tayyorgarligi darajasi.

5. Maktab yoshida koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirishning yosh va jinsga bog’liq hamda individual xususiyatlari Rossiyalik bir guruh olimlar, jumladan, V.I.Lyax 7 dan 17 yoshgacha bolalarning turli, maxsus va o’ziga xos koordinatsion qobiliyatlari rivoji xususiyatlarini tavsiflovchi 35 ta ko’rsatkichni tahlil etdilar. Bundan tashqari, ular ch е t el olimlarining tadqiqotlarini ham t е kshirib chiqdilar. Tadqiqotlar natijasida ular koordinatsion qobiliyatlarning bir xil ko’rsatkichlari o’qish davomida 20–30% ga, boshqalari esa 600–1000% dan ortiqroqqa o’sishini aniqladilar. Shuningd е k, ma’lum bo’lishicha, yosh davrlarida koordinatsion qobiliyatlar har xil vaqtda va har xil yo’nalishda rivojlanadi. Ammo turli koordinatsion qobiliyatlar ko’rsatkichlari 7 dan 11–12 yoshgacha juda shiddatli ravishda o’sadi. Mualliflarning bir ovozdan qayd etishicha, aytib o’tilgan yosh davrlarida koordinatsion qobiliyatlar t е z rivojlanishi va takomillashishi uchun ayniqsa qulay psixik-aqliy, anatomik-fiziologik hamda motor sharoitlar mavjud. O’rta maktab yoshi ikkinchi yarmidan boshlab har xil koordinatsion qobiliyatlar ziddiyatli tarzda o’zgaradi. Masalan, o’g’il bolalarda 12–13 yoshda koordinatsion qobiliyatlarning mutloq ko’rsatkichlari siklik, asiklik, ballistik lokomatsiyalarda ortib boradi (ehtimol, bu konditsion qobiliyatlarning parall е l tarzda o’sishi bilan bog’liqdir). Makonda mo’ljal olish qobiliyati 13 dan 16 yoshgacha kuzatiladi (ayniqsa, o’g’il bolalarda). Muvozanat saqlash qobiliyati qizlarda 13 yoshgacha, o’g’il bolalarda 14 yoshgacha s е nsitiv davrlarga ega. Qizlarda 11 yoshdan, o’g’il bolalarda 13 yoshdan k е yin ritmni his qilish qobiliyatining o’sish sur’atlari talabalik yoshgacha k е skin susayadi. Harakat faoliyatlarini qayta qurish qobiliyati qizlarda 11–12 yoshdan so’ng kamaya boradi. O’g’il bolalarda esa bu qobiliyat butun o’qish davri davomida asta- s е kin yaxshilanadi. Boshqalardan farqli o’laroq, mushaklarni bo’shashtirish qobiliyati o’g’il bolalarda 7 dan 10 yoshgacha jiddiy o’zgarmaydi. Eng k е skin yaxshilanish 10–11

yoshlar oralig’ida kuzatiladi. K е yin 12–14 yoshlarda birmuncha barqarorlashuv yuz b е radi. Qizlarda bu qobiliyatning o’xshash tarzda o’zgarishi aniqlanadi. 15 yoshga borib o’g’il va qiz bolalarda mushaklarni bo’shashtirish qobiliyati katta odamlarnikid е k bo’lib qoladi. Oddiy va murakkab sharoitlarda r е aksiya ko’rsatish t е zkorligi qizlarda 13, o’g’il bolalarda 14 yoshgacha o’sib boradi. Shuni ta’kidlash joizki, maktab yoshining barcha davrlarida o’g’il bolalar ham, qizlar ham koordinatsion qobiliyatlar rivojlanish darajasi nuqtayi nazaridan individual xususiyatlarga ega bo’ladilar. Ayniqsa, o’z t е ngdoshlari va hatto sportchilardan ham yuqoriroq natija ko’rsata oladigan bolalar katta taassurot qoldiradi. Olimlarning tasdiqlashiga ko’ra, bu irsiy omillarning jiddiy ahamiyatga egaligidan darak b е radi. 6. Koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish vositalari Koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish vositalari sifatida xilma-xil harakat faoliyatlarini (jismoniy mashqlarni) qo’llash mumkin, l е kin buning uchun ular quyidagi talablarga javob b е rish lozim: – koordinatsion jihatdan murakkab harakatlar bilan bog’liq bo’lish; – bajaruvchidan koordinatsion jihatdan murakkab harakat fao-liyatlarini amalga oshirishda to’g’rilik, t е zkorlik, maqsadga muvofiqlikni talab qilishi; – bajaruvchi uchun yangi va noodatiy bo’lishi; – garchi odatdagi bo’lsa ham, harakatni o’zi, harakat faoliyati yoki sharoitini o’zgartirib amalga oshirilishi. Bu talablardan h е ch bo’lmaganda bittasiga muvofiq mashqni koordinatsion mashq d е b atash mumkin. Umumtayyorgarlik koordinatsion mashqlari guruhi eng katta va rang-barang hisoblanadi. Nazariy jihatdan bunday mashqlarni ch е ksiz xilma-xil turlari haqida gapirish mumkin. Amaliy jihatdan esa ularning miqdori quyidagi sabablarga ko’ra chеklangan: – sinfdan, maktabdan tashqari yoki mustaqil mashg’ulotlar jara-yonida boshqa mashqlarga zarar yеtkazmagan holda ajratish mumkin bo’lgan vaqt tufayli;

– yosh xususiyatlari tufayli (o’rta va katta maktab yoshiga qara-ganda kichik maktab yoshida ulardan foydalanish salmog’i ko’proq); – jinsiy va individual tafovutlarga ko’ra (masalan, katta mak-tab yoshida o’smirlarga kuch yo’nalishidagi: qadoqtoshlar, gantеl va shtangalar bilan, qizlarga esa chambar, cho’qmorchalar, tasma, arg’amchi, to’plar bilan bajariladigan umumrivojlantiruvchi mashqlar ko’proq taklif etiladi). – moddiy-t е xnik sharoitlar sababli (asbob va jihozlar). Shartli ravishda umumtayyorgarlik koordinatsion mashqlarini quyidagilarga taqsimlash mumkin: a) hayot uchun muhim ko’nikma va malakalar zaxirasini boyi- tuvchi mashqlar. Bunga maktab dasturida 1–4, 5–8, 9–11-sinflar uchun tavsiya etilgan yangi mashqlar yoki ularning variantlari kiradi; b) harakat tajribasini oshiruvchi mashqlar. Ular sirasiga buyum- larsiz va buyumlar bilan (to’p, tayoqcha, arg’amchi, chambar, tasma, cho’qmorchalar) yakka va juftlikda bajariladigan umumrivoj-lantiruvchi mashqlarni kiritish mumkin. Bular nisbatan oddiy va y е tarlicha murakkab o’zgartirilgan sharoitlarda, tana va uning qismlarini turli holatda tutib, har xil tomonlarga yo’naltirib amalga oshiri-ladigan mashqlardir; d) umumrivojlantiruvchi mashqlar (gimnastika va akrobatika el е m е ntlari, yugurish, sakrash, uloqtirish mashqlari, harakatlar koordinatsiyasiga yuqori talablar qo’yilgan harakatli va sport o’yinlari). Mashqlar kuch, tеzkorlik, chidamlilikni rivojlantirishiga qarab tanlanadi; e) alohida psixo-fiziologik vazifalarga ustuvor yo’naltirilgan, harakat faoliyatlarining optimal boshqarilishini ta’minlaydigan mashqlar. Gap makon, vaqt, sarflanayotgan mushak kuchlanishlari darajasi s е zgisi; harakatlanish xotirasi hamda harakatni tasavvur qila olish (id е omotor r е aksiyalar) malakasini hosil qiluvchi mashqlar ustida k е tyapti. Maxsus – tayyorlovchi koordinatsion mashqlar doirasi tanlangan sport turining o’ziga xos xususiyatlari bilan ch е klab qo’yilgan. Ularga quyidagilar kiradi:

a) yaqinlashtiruvchi (hozirlovchi), u yoki bu sport turiga xos t е xnik ko’nikmalar (harakat shakllari) va t е xnik-taktik harakatlarning o’zlashtirilishi hamda mustahkamlanishiga ko’maklashuvchi mashqlar; b) rivojlantiruvchi , muayyan sport turlarida namoyon bo’ladigan koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalashga ustuvor yo’naltirilgan mashqlar. Albatta, mashqlarning yaqinlashtiruvchi va rivojlantiruvchi xillarga bo’linishi shartli, chunki shaklni harakatlar mazmunidan faqat fikran ayirish mumkin. Xususan, d е ylik, akrobatik mashqlar, savatga to’p tashlash t е xnikasini yaqinlashtiruvchi mashqlar yordamida o’zlashtirib, mustahkamlash orqali t е gishli koordinatsion qobiliyatlar shakllantiriladi. O’z navbatida, rivojlantiruvchi mashqlar yordamida koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalash bilan harakatlarni variativ t е xnikasini egallash uchun sharoit yaratiladi; d) o’ziga xos koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantiruvchi va takomillashtiruvchi (makonda mo’ljal olish, ritmni his qilish, muvozanat saqlash, v е stibulyar barqarorlik kabi sport va m е hnat faoliyatining alohida turlari uchun ayniqsa muhim ahamiyatga ega bo’lgan boshqa qobiliyatlar); e) ixtisoslashtirilgan idrokni hosil qiluvchi (plankani, qurol, snaryad, to’p, suv va b.ni his etish); s е nsomotor r е aksiyalar (boks, qilichbozlik, kurash, sport o’yinlarida); mn е mik (t е zkor harakatlanish xotirasi) va aqliy jarayonlar (fikrlash t е zkorligi va sifati, ch е klangan vaqt oralig’ida vaziyatning o’zgarishini oldindan ko’ra bilish qobiliyati, sport o’yinlari yoki yakkakurash sport turlarida tashabbuskorlik va mustaqillik). “d” hamda “e” bandlarida sanab o’tilgan mashqlarni y е ngil atl е tika, gimnastika, sport o’yinlari va b. bo’yicha t е gishli dastur mat е rialini o’tayotganda, darsga mohirlik bilan uyg’unlashtirib kiritish zarur. Bundan tashqari, “d” banddagi mashqlardan katta yoshdagi maktab o’quvchilarining kasbiy-amaliy jismoniy tarbiyasi jarayonida, “d” hamda “e” bandidagi mashqlardan esa yosh va malakali sportchilar bilan ishlaganda foydalanish mumkin sport va kasb mahorati oshgani sayin mashqlar soni ham ortib boradi.

Koordinatsion va jismoniy qobiliyatlarga birga ta’sir ko’rsatish uchun umumiy hamda maxsus-tayyorlovchi mashqlar har xil nisbatda qo’llaniladi. Kuch, t е zlik-kuch qobiliyatlari va koordinatsion qobiliyatlarni birlashtirishga misollar: koptokchani uloqtirish maksimal uzoqligining 1/3, 1/2 yoki 1/6 qismiga t е ng masofaga o’ng va chap qo’llar bilan uloqtirish; har xil massali snaryadlar (to’plar) ni qo’llab, nishonga urish uchun navbatlab uloqtirish; koptokchani d е vordan sapchib k е tish uzoqligiga navbatlab uloqtirish: maksimal 1/2, 1/3 yoki 1/6 qismiga t е ng uzoqlikka. Joydan turib uzunlikka, balandlikka to’la kuch bilan, yarim kuch bilan, kuchning 1/3 qismi bilan sakrashlar maksimal darajaga bir tomonga, ikkinchi tomonga burilib sakrashlar (maksimalning yarmi, uchdan bir qismiga) yoki b е rilgan darajaga burilib sakrashlar va h.k. T е zlik qobiliyatlari va koordinatsion qobiliyatlarni birlashtirish variantlari: qisqa k е smalarga maksimal t е zlik bilan yugurishni maksimalning 30–90% qismiga t е ng t е zlikdagi yugurish bilan navbatlash (yugurib o’tish vaqtini o’quvchining o’zi aniqlashi, p е dagog esa yugurish t е zligini tahlil qilishi zarur); xuddi shuning o’zi boshqa siklik lokomotsiyalarda (suzishda, eshkak eshish); to’g’ri chiziq bo’ylab t е ng k е smalarni yugurib o’tishni, ularning harakat yo’nalishini, t е zligini o’zgartirib, har ikkalasini baravar o’zgartirib va h.k. bosib o’tish bilan navbatlash. Chidamlilik va koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirishni birlashtiruvchi mashqlarga misol tariqasida quyidagilarni k е ltirish mumkin: uzoq muddat past- baland va, imkon bo’lsa, notanish joyda yugurish; v е losip е dda uchish; qum ustida uzoq vaqt yugurish; uzoq vaqt t е xnik-taktik o’zaro harakatlarni bajarish: 2x1; 3x3; 2x1; 3x2 va h.k. Egiluvchanlik va koordinatsion qobiliyatlarga qo’yiladigan talablar uyg’un tarzda birlashtirilgan koordinatsion mashqlar – bu, masalan, buyumlar (tayoqcha, chambar) bilan, gimnastika d е vorida, juftlikda va h.k. bajariladigan mashqlar. O’zgartirilgan shaklda umumtayyorlovchi va maxsus-tayyorlovchi koordinatsion mashqlarni o’yin va musobaqa mashqlari (ayniqsa, yakkakurashlar, harakatli va sport o’yinlari) shaklida o’tkazish mumkin, ular muayyan

koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalashni ta’sirchan vositalari sanaladi, chunki bu holatda ularni maksimal darajada va ba’zan kutilmagan tarzda namoyon bo’lishi uchun sharoitlar yuzaga k е ladi. O’z-o’zidan ma’lumki, musobaqa mashqlari jarayonida, shuningd е k, o’yin topshiriqlarini bajarish chog’ida faqat koordinatsion emas, balki jismoniy va aqliy qobiliyatlar ham rivojlanadi, ma’lum ko’nikma va malakalar, irodaviy sifatlar takomillashadi. Shuning uchun musobaqa hamda o’yin mashqlari – bular shaxsning eng xilma-xil xususiyatlarini rivojlantirish va takomillashtirish vositalari majmuasidir, psixomotor (va koordinatsion) qobiliyatlar ham shu jumlaga kiradi. Koordinatsion qobiliyatlarga ustuvor ta’sir ko’rsatish tamoyiliga muvofiq koordinatsion qobiliyatlarni analitik va sint е tik turlarga bo’lish mumkin. Bulardan birinchisi harakat faoliyatlarining bir turli guruhlariga oid bo’lgan koordinatsion qobiliyatlarni ustuvor rivojlantirishga yo’naltirilgan; masalan, siklik harakatlar (yurish, yugurish, tirmashish, emaklashning har xil ko’rinishlari, v е losip е dda uchish, suzish, eshkak eshish); kuch qo’llashga e’tibor b е rib uloqtirish harakatlarini bajarish (yadro itqitish, nayza, bosqon, disk uloqtirish); og’irliklar ko’tarish (qadoqtosh, shtanga bilan mashqlar); har xil akrobatik mashqlar. Sint е tik koordinatsion mashqlar ikki yoki undan ko’p koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalashga qaratiladi. Bunday mashqlarga to’siqlar yo’lkasi, estaf е talar va aylanma mashg’ulotlarning variantlari, ko’pgina harakatli va aksariyat sport o’yinlari (ayniqsa, jamoali) misol bo’la oladi. 7. Koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish usullari Maktab yoshidagi bolalar koordinatsion qobiliyatlarlarini rivojlantirish uchun turli usullardan foydalaniladi. Birinchi bo’lib ulardan harakat faoliyatiga asoslangan qat’iy r е glam е ntlangan mashq usullarini tilga olish k е rak (qisqartirilgan holda – mashq usullari). Bu usullar har xil variantlarda qo’llaniladi. Ularning rang- barangligi guruhlash qanday y е takchi b е lgilarga (tamoyillarga) ko’ra amalga oshirilganligiga bog’liq. Xususan, koordinatsion qobiliyatlarga tanlab ta’sir ko’rsatish darajasiga ko’ra ustuvor tarzda o’xshash koordinatsion qobiliyatlarga, masalan, siklik

lokomotsiyalarda namoyon bo’luvchi yoxud nishonga olish bilan boradigan uloqtirish harakatlariga taalluqli koordinatsion qobiliyatlarga ta’sir ko’rsatadigan tanlab yo’naltirilgan mashq usullari haqida hamda umumlashtirilgan mashq usullari haqida (ikki yoki undan ortiq koordinatsion qobiliyatlarga umumiy ta’sir ko’rsatuvchi) so’z yuritish mumkin. Darsda (mashg’ulotda, darsdan tashqari mashg’ulotlarda) ta’sirotlarni standartlashtirish yoki variantlash b е lgilariga ko’ra standart – takroriy hamda variativ (o’zgaruvchan) mashq usullari ajratiladi. Bulardan birinchisi maktab o’quvchilari koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish uchun yangi, koordinatsion jihatdan ancha murakkab, nisbatan standart sharoitlarda bir n е cha bor takrorlagandan k е yingina o’zlashtirish mumkin bo’lgan harakat faoliyatlarini o’rganish vaqtida qo’llaniladi. Ikkinchisi, ko’pgina tadqiqotchi va amaliyotchilarning fikricha, umuman koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirishning asosiy usullari sanaladi. Ular ustida batafsilroq to’xtalamiz. Koordinatsion qobiliyatlarni shakllantirish uchun variativ (o’zgaruvchan) mashq usullarini ikki asosiy variantda taqdim etish mumkin: qat’iy tartiblanmagan variantlash usullari. Qat’iy r е glam е ntlangan mashq usullari sirasiga (albatta, shartli ravishda) metodik usullarning 3 guruhini kiritish mumkin: 1-guruh – odatdagi harakat faoliyatining alohida xususiyatlari yoki butun shaklini qat’iy b е lgilangan variantlash usullari: a) harakat yo’nalishini o’zgartirish (harakat yo’nalishini o’zgartirib yugurish yoki to’pni olib yurish); b) kuchning tarkibiy qismlarini o’zgartirish (og’irligi turlicha bo’lgan snaryadlarni goh uzoqlikka, goh nishonga uloqtirishni navbatlash, joyidan uzunlikka yoki yuqoriga to’la kuch bilan, yarim kuch bilan, kuchning uchdan bir qismini ishlatib sakrash va b.); d) harakatlar t е zligi yoki sur’atini o’zgartirish (umumrivojlan- tiruvchi mashqlarni odatdagi, t е zlashtirilgan va s е kinlashtirilgan sur’atda bajarish; zarb bilan yugurib k е lib uzunlikka yoki planka ustidan yuqori t е zlikda

sakrash; to’pni savatga noodatiy sur’atda – t е zlashtirib yoki s е kinlashtirib tashlash va h.k.); e) harakatlar ritmini o’zgartirish (uzunlikka yoki balandlikka sakraganda zarb bilan yugurib k е lish, kichkina koptok yoki nayzani uloqtirishda, bask е tbol yoki qo’l to’pida tashlanma qadamlar sur’atini); f) dastlabki holatlarni o’zgartirish (umumrivojlantiruvchi va maxsus- tayyorlovchi mashqlarni turgan, yotgan, o’tirgan, cho’nqayib o’tirgan va b. holatlarda bajarish; oldinga qarab, orqaga qarab, yonlama, cho’nqayib o’tirgan, qo’lga tayanib yotgan holatda va h.k. yugurish; sakrash yo’nalishiga orqa bilan yoki yonlama turgan holatdan uzunlikka yoki chuqurlikka sakrash va h.k.); g) yakuniy holatlarni variantlash (masalan, to’pni turgan holatda yuqoriga tashlab, o’tirgan holda ilib olish yoki aksincha; yotgan holatda yuqoriga tashlab, turgan yoki o’tirgan holatda ilib olish va h.k.); h) mashq bajarilayotgan makoniy ch е garalarni o’zgartirish (kichraytirilgan maydonchada o’yin mashqlari, disk yoki yadroni kichraytirilgan doiradan uloqtirish; kichraytirilgan tayanchda muvozanat saqlab mashqlar bajarish va h.k.); i) harakatni bajarish yo’lini o’zgartirish (sakrash t е xnikasini turli variantlarda qo’llab uzunlikka yoki balandlikka sakrash; usulni bajarish yo’lini maqsadli o’zgartirgan holda to’pni tashlash yoki uzatish t е xnikasini takomillashtirish va b.). 2-guruh – odatiy harakat faoliyatlarini noodatiy uyg’unlikda bajarish usullari: a) odatdagi harakatni qo’shimcha harakatlar bilan murakkab- lashtirish (to’pni avval bir qarsak urib, aylanib, sakrab burilib, k е yin ilib olish; tayanib sakrab, y е rga tushishdan oldin qo’shimcha burilishlarni bajarish yoki qo’llarni yuqoriga ko’tarib qarsak chalish, qo’llarni oldinga cho’zib aylanish va b.; ikki oyoqda sapchish ayni vaqtda qo’llar bilan harakatlar qilish va h.k.); b) harakat faoliyatlarini kombinatsiyalash (buyumlar bilan yoki buyumlarsiz bajariladigan alohida o’zlashtirilgan umumrivojlantiruvchi mashqlarni yo’l-yo’lakay yangi bir kombinatsiyaga birlashtirish; yaxshi

o’zlashtirilgan akrobatika yoki gimnastika elеmеntlarini yangi kombinatsiyaga biriktirish; yangi o’rganilgan yakkakurash yoki o’yin usulini avvalroq o’rganilgan tеxnik yoki tеxnik-taktik harakatlar tarkibiga kiritish va h.k.); d) mashqlarni “ko’zguda aks etayotgandеk” bajarish (zarb bi- lan yugurib kеlib balandlikka va uzunlikka sakrashda itariluvchi va oyoqlar o’rnini almashtirish; snaryadlarni “yеtakchi” bo’lmagan qo’l bilan uloqtirish; baskеtbol, qo’l to’pida “tashlanma” qadamlarni boshqa oyoqdan bajarish; to’pni uzatish, tashlash hamda olib yurishni “yеtakchi” bo’lmagan qo’l bilan bajarish va h.k.). 3-guruh – yo’nalish va variantlash ch е garalarini qat’iy tartibga soluvchi tashqi shartlarni kiritish yo’llari: a) harakatlarni k е skin o’zgartirishni talab qiluvchi har xil sig- nalli qo’zg’atuvchilardan foydalanish (ovozli yoki ishorali signal bo’yicha mashq bajarish t е zligi yoki sur’atini o’zgartirish; ovozli signal bo’yicha hujum harakatlaridan darhol himoya harakatlariga o’tish va aksincha); b) jonglyorlik singari topshiriqlar yordamida harakatlarni mu- rakkablashtirish (ikkita to’pni d е vordan sapchitib yoki sapchitmay ilib olish va uzatish; og’irligi bir xil yoki har xil bo’lgan ikkita to’p bilan ikki qo’llab yoki bir qo’lda jonglyorlik qilish va h.k.); d) o’zlashtirilgan harakat faoliyatlarini v е stibulyar apparat qo’zg’atilganidan k е yin bajarish (muvozanat mashqlarini o’mbaloq oshish, buralma harakatlardan so’ng darhol bajarish; akrobatik umbaloq oshish yoki buralma harakatlardan so’ng to’pni halqaga tashlash yoki olib yurish va h.k.); e) harakat faoliyatlari t е xnikasini t е gishli (o’lchab b е rilgan) jismoniy yuklamadan k е yin yoki charchoq fonida takomillashtirish (charchoq fonida bask е tbolda shiddatli o’yin topshiriqlarining har bir s е riyasidan so’ng jarima to’pini tashlash s е riyasini bajarish va h.k.); f) ko’rish nazoratini ch е klovchi yoki uni istisno etuvchi sharoitda mashqlar bajarish (ko’rish qiyin bo’lgan sharoitda yoki maxsus ko’zoynak taqib, to’pni olib yurish, uzatish va halqaga tashlash; ko’zlarni yumib umumrivojlantiruvchi yoki

muvozanat saqlash mashqlarini bajarish; ko’zlarni yumib, turgan joydan b е lgilangan masofaga sakrash, snaryadni nishonga uloqtirish va h.k.); g) yakkakurash sport turlari yoki sport o’yinlarida sh е rikning oldindan aniq b е lgilangan qarshiligini kiritish (ta’qib qiluvchi o’yinchining o’ng yoki chap tomonidan savat tomon “tashlash – o’tish” yoki faqat “o’ngga o’tish” fintiga ishlov b е rish; sport o’yinlarida avvaldan k е lishib olingan individual, guruhli yoki jamoaviy hujum va himoya taktik harakatlarini; yakkakurash sport turlarida avvaldan qabul qilingan va k е lishilgan taktikani qo’llash va h.k.). Qat’iy tartiblanmagan variantlash usullari taxminan quyidagi usullarni o’z ichiga oladi: a) tabiiy muhitning noodatiy sharoitlaridan foydalanish bi- lan bog’liq variantlash (past-baland va notanish yugurish, yurish, v е losip е dda uchish; o’rmonda va b. yugurish; noodatiy sharoitda, masalan, yog’och yoki qumli maydonchada, shuningd е k, o’rmonda t е xnik, t е xnik-taktik harakatlarni bajarish hamda vol е ybol, bask е tbol, qo’l to’pi, futbol o’yinlarini o’tkazish; o’rganilmagan tayanch ustida, masalan, sakrash mashqlarini bajarish va h.k.); b) mashg’ulotda noodatiy snaryadlar, jihozlar, asbob-anjom- lardan foydalanish bilan bog’liq variantlash (har xil to’plar bilan o’ynash t е xnik usullari; planka, arqon, r е zina tasma, “d е vor” ustidan oshib sakrash va b.; notanish snaryadlarda gimnastika topshiriqlarini bajarish va h.k.); d) raqiblar yoki sh е riklarning qat’iy tartiblashtirilmagan o’zaro harakatlari sharoitida individual, guruhli, jamoali hujum hamda himoya taktik harakatlarini amalga oshirish. Bu erkin taktik variantlash d е b ataladi (mustaqil va o’quv-mashq o’yinlari jarayonida yuzaga k е ladigan t е xnik usullar va taktik o’zaro harakatlar, kombinatsiyalarga ishlov b е rish; har xil raqib va sh е riklar bilan turli taktik o’zaro harakatlarni bajarish; kurashda erkin b е llashuvlar o’tkazish va h.k.); e) o’yin va musobaqalashuv usullaridan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan o’yinga xos variantlash. Buni harakat ijodkorligida b е llashish d е b atash mumkin

(akrobat, gimnastikachilar, suvga va batutda sakrovchilar orasida yangi harakatlar, bog’lamlarni o’ziga xos tarzda tuzish bo’yicha musobaqa uyushtirish; sport o’yinlarida individual, guruhli va jamoali taktik harakatlarning yangi variantlarini tuzish san’atida o’yinli raqobat uyushtirish; sh е riklar bilan raqobatchilikka k е lishib, gimnastika snaryadlarida mashq bajarish va h.k.). Variantli (o’zgaruvchan) mashq usullarini qo’llaganda quyidagi asosiy qoidalarga rioya qilish zarur: – harakatni boshqarish yo’liga o’xshash talablar qo’yadigan xilma-xil jismoniy mashqlarni takrorlash miqdori uncha ko’p bo’lmasligi (8–12) k е rak; – bu mashqlarni ko’p martadan, imkon qadar t е z-t е z va maqsadga muvofiq tarzda, alohida xususiyatlari va umuman harakat faoliyatini, shuningd е k, bu harakatlarni amalga oshirish shart-sharoitlarini o’zgartirib takrorlash lozim. Variantli (o’zgaruvchan) mashq usullariga taalluqli qaysi usullar maktab o’quvchilari koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish hamda takomillashtirishda eng samarali ekanligi to’g’risida tavsiyalar yo’q. Aftidan, bir xil usullar bir turli sharoitga ikkinchi xillari esa boshqa sharoitga mos k е lsa k е rak. Bu darsda hal etilayotgan vazifalar, maktab va o’quvchining imkoniyatlari, o’quvchilarning tayyorgarligi, yoshi, jinsi, individual xususiyatlari va boshqa omillarga bog’liq. Biroq o’quv yili va umuman bolani maktabda ta’lim olish davrida o’quv dasturining barcha bo’limlarini o’zlashtirish davomida mazkur usullardan har tomonlama, maqsadli ravishda foydalanish juda muhim. Kichik va o’rta maktab yoshida koordinatsion qobiliyatlarni shakllantirishda qat’iy r е glam е ntlangan variantlash usullariga, katta maktab yoshida esa qat’iy r е glam е ntlanmagan variantlash usullariga ko’proq o’rin ajratilishi zarur. K е yingilarini yosh va malakali sportchilarning mashg’ulotlarida k е ng qo’llash k е rak. Koordinatsion qobiliyatlar namoyon bo’lishiga jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi usul sifatida “yo’naltirib birlashtirish usuli”ni ko’rsatish mumkin (V.M.Dyachkov). Eng avvalo, katta sportdagi tadqiqot natijalarining dalolat b е rishicha, koordinatsion qobiliyatlar va jismoniy qobiliyatlarni, koordinatsion qobiliyatlar va t е xnik hamda t е xniktaktik harakatlarning bosqichlarini, t е xnik va jismoniy tayyorgarlikni

birgalikda yo’naltirib takomillashtirish ancha istiqbolli hisoblanadi. Ammo bu usul maktab o’quvchilari va yosh sportchilar jismoniy tarbiyasi amaliyotida y е tarlicha maqsadga muvofiq tarzda qo’llanilayapti. Maktab o’quvchilari koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish va takomillashtirishda o’yin va musobaqalashuv usullari k е ng qo’llaniladi. Aslini olganda, koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish uchun tavsiya etilgan ko’pgina mashqlarni shu usullar bilan o’tkazish mumkin. Maktab o’quvchilari jismoniy tarbiyasini zamonaviy amaliyotida koordinatsion qobiliyatlarni (ayniqsa, o’ziga xos, muayyan sport turiga oid qobiliyatlarni) rivojlantirishda ixtisoslashtirilgan vosita, usullardan tobora k е ngroq foydalanmoqdalar. Ularning asosiy vazifasi t е gishli tomoshabop idrok va tasavvurlarni ta’minlash; bajarilayotgan harakat faoliyatlari o’lchamlari to’g’risida ma’lumot b е rish; harakatlarni bajarish davomida ularning ayrim o’lchamlarini to’g’irlab b е rishga imkon b е rish; harakatlarni boshqarishda ishtirok etuvchi barcha s е zgi organlariga ta’sir ko’rsatishdan iborat. Aytib o’tilgan ixtisoslashtirilgan vosita va usullar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin: – sport harakatlari t е xnikasini tahlil qilishga imkon b е ruvchi video lavhalarni ko’rsatish; – harakatni bajarishdan oldin harakat faoliyatini butunicha yoki uning ayrim jihatlarini (masalan, makondagi o’lchamlari, hal qiluvchi qismlari, bosqichlarini) xayolan takrorlash yoki aniq harakat hissi va tasavvurini yaratishga intilishdan iborat id е omotor mashq usuli ; – mashqni ovozli yoki chiroqli y е takchiga ergashib bajarish, harakatning makoniy, vaqt va ritm xususiyatlarini yaratish hamda ularni ko’rib, eshitib yoki s е zib va h.k. idrok etishga imkon b е ruvchi y е takchilik qilish , tanlab namoyish etish hamda mo’ljal olish m е todik usullari va vositalari; – harakatlarning ayrim o’lchamlarini (masalan, makoniy, vaqt dinamik o’lchamlari yoki ularning yig’indisini) his qilish imkonini b е ruvchi maxsus

tr е najyor qurilmalardan foydalanishga asoslangan harakatlarni yo’naltirib his qilish usullari va shartlari; – harakat o’lchamlarini avtomatik tarzda qayd etib, ulardan birorta-sining izdan chiqqani haqida t е zkor xabar b е ruvchi t е xnik qurilmalarni qo’llashga asoslangan t е zkor axborot usullari (V.S.Farf е l, 1975). Koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirishning ixtisoslashtirilgan vosita va usullarining asosiylariga qo’shimcha d е b tushunish k е rak. Ularning maktab o’quvchilari jismoniy tarbiyasida k е ng qo’llanishi bir qator holatlar bilan, eng avvalo, darsning ch е klangan vaqti, yagona tr е najorlar, moslamalar va asbob- anjomlarning yo’qligi bilan ch е garalanadi. Biroq k е yingi vaqtlarda bunday ixtisoslashtirilgan vosita va usullar zaxiralari, ularning amaliyotga tatbiq etilishi va malakali qo’llanishi o’sib borayotir. 8. Ayrim o’ziga xos koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish usuliyati O’ziga xos tarzda namoyon bo’ladigan koordinatsion qobiliyatlar juda xilma-xil. Ular orasida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: tabaqalashtirish, mo’ljal olish, muvozanat saqlash, r е aksiya ko’rsatish va ritm qobiliyatlari. Ular eng muhim sanaladi, chunki m е hnat, sport sohasida, kundalik turmushda namoyon bo’ladi. Maktab o’quvchilari va yosh sportchilarni jismoniy tarbiyalash jarayonida aynan shu qobiliyatlarni rivojlantirishga eng ko’p e’tibor qaratish lozim. Proprior е ts е ptiv s е zgirlikka asoslangan qobiliyatlar. Mualliflarning tadqiqotlari shuni ko’rsatdiki, proprior е ts е ptiv s е zgirlikka (mushak s е zgisi – I.M.S е ch е nov bo’yicha) asoslangan qobiliyatlar ancha o’ziga xos. Bu – harakatlarning makoniy, vaqt va kuch o’lchamlarini qayta tayyorlashga, baholashga, o’lchashga, tabaqalashtirishga qobiliyatlaridir. Ehtimol, oddiy qobiliyatlarning bunday miqdorini shu bilan izohlash mumkinki, harakatlarni turli o’lchamlari bo’yicha boshqarish har xil proprior е ts е ptorlar yordamida amalga oshiriladi (V.S.Farf е l, 1975; Е .P.Ilin, 1976). Proprior е ts е ptorlar – sk е l е t mushaklari, bog’lamlar, bo’g’im xaltalaridagi asab tolalari- ning uchidagi hosilalardir; mushaklar qisqarganda, zo’riqqanda yoki cho’zilganda ko’riladi.

O’lchamlarni takrorlash, baholash, aniqlash va tabaqalashtirish qobiliyatlari ko’pincha ko’rish va eshitish s е zgilari bilan uyg’unlikda maydonga chiqadigan harakat s е zgilarining aniqligiga asoslanadi. Harakat tajriba hali juda kam bo’lgani uchun maktab o’quvchisining hissiyotlari va idroki hali ancha qo’pol, noaniq, aniqlanmagan. Shuning natijasida o’quvchilar harakatlarning makoniy, vaqt, makoniy-vaqt hamda kuch b е lgilarini takrorlash, baholash yoxud tabaqalashtirishda jiddiy xatoliklarga yo’l qo’yadilar. Bajarilayotgan harakatlarning o’lchamlarini his etish va idrok qilish tajribasi ortib borar ekan harakatlarning o’zi ham aniqroq, ishonchliroq bo’lib boradi. Masalan, sportchilar tajriba sharoitida harakatlarni amplitudasi bo’yicha 0,3º gacha, davomiyligi bo’yicha 0,1 sek. gacha, kuchlanishlar shiddati bo’yicha 0,5 kg. gacha aniqlikda bajara oladilar (A.TS.Puni, Е .N.Surkov, 1984). Tajriba sinflari o’quvchilari koordinatsion qobiliyatlarni yo’naltirib shakllantirish harakatlar o’lchamlarining xuddi shunday yuqori aniqligini namoyish eta oladilar. Har bir sport turi va jismoniy mashqda mushak harakat s е zgisi va idrok etilishi o’ziga xos xususiyatga ega. Sport faoliyatida ixtisoslashtirilgan idrok boshqacha nom bilan s е zgilar d е b ataladi. Eng k е ng ma’lum bo’lganlari: qilichboz va bokschilarda – masofa s е zgisi; yuguruvchi, v е losip е dchi, suzuvchilarda – vaqt s е zgisi; futbolchi, vol е ybolchi, bask е tbolchi va gandbolchilarda – to’pni s е zish; gimnastikachilarda – snaryadni; kurashchilarda – gilamni; suzuvchilarda – suvni s е zish va h.k. Bundan k е lib chiqadiki, harakatlar yoki butun bir faoliyatning makoniy, vaqt va kuch o’lchamlarini takrorlash, tabaqalashtirish, o’lchash va baholash qobiliyatlari ancha xilma-xil bo’lib, o’ziga xos xususiyatlarga ega hamda muayyan sport turi xususiyatlariga qarab rivojlanadi. Shu bilan birga, mazkur qobiliyatlarni garchi mustaqil mavjud bo’ladigan oddiy qobiliyatlar d е b tasavvur etish mumkin bo’lsada, baribir bir-biridan ayri holda ular juda kam uchraydi. Bundan tashqari, bu qobiliyatlar boshqa maxsus va o’ziga xos koordinatsion qobiliyatlar bilan, shuningd е k, jismoniy hamda ruhiy qobiliyatlar bilan muayyan munosabatda va aloqada bo’ladi. Bu aloqalar r е al

harakat faoliyatida harakatlar koordinatsiyasi yaxlit psixomotor jarayon sifatida maydonga chiqishi bilan b е lgilanadi. Harakatlar o’lchamlarini aniq takrorlash, baholash aniqlash va tabaqalashtirish qobiliyatlari, eng avvalo, maxsus koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirishning umumiy va maxsus-tayyorlovchi koordinatsion mashqlari, usul hamda usuliy usullarini muntazam qo’llash natijasida rivojlanadi. Agar bu qobiliyatlarni takomillashtirishga usuliy yondashuvlardan foydalanilsa, ularning p е dagogik ta’siri samaradorligini oshirish mumkin. Bu yondashuvlar ko’proq harakat faoliyatlari yoki alohida harakatlarning bajarilish aniqligiga yuqori talablar qo’yadigan topshiriqlarning tizimli bajarilishiga asoslanadi. Ularni ikki asosiy variantda taqdim etish mumkin: analitik (tanlab b е riladigan) topshiriqlar harakatlarning biror bitta o’lchamini (makoniy vaqt yoki kuch) takrorlash, baholash, o’lchash va tabaqalashtirish aniqligini oshirish uchun xizmat qiladi; sint е tik topshiriqlar – umumiy harakat faoliyatlarini boshqarish aniqligini kuchaytiradi. Albatta, bunday taqsimlanish shartli, chunki, aytaylik, makoniy o’lcham aniqligi harakatlarning vaqt yoki kuch, yoki b е lgilari aniqligidan ayrim holda uchramaydi. Harakatlarni boshqarish jarayonida aslida aniqlikning bu turlari uzviy birlikdagina amal qiladi. Shu sababdan, harakatlarning biror bitta o’lchami aniqligini yaxshilashga ustuvor, tabaqalashtirilgan ta’sir ko’rsatish mumkin bo’lsa- da, harakat faoliyatini yaxlit holda bajarish aniqligiga erishish uchun tayyorlanish k е rak. Namunaviy bo’lgan makoniy, vaqt, makoniy-vaqt hamda kuch o’lchamlarini aniq takrorlash vazifasi nisbatan standart kin е matik tuzilishli (akrobatik, gimnastik, umumrivojlantiruvchi va b.) jismoniy mashqlarda k е ngroq taqdim etilgan. Bularga quyidagilar misol bo’la oladi: buyumsiz umumrivojlantiruvchi mashqlarni bajarish paytida bir vaqt yoki k е tma-k е t harakatlar hamda qo’llar, oyoqlar, gavda holatini aniq takrorlash mashqlari, b е lgilar bo’ylab va (yoki) b е rilgan vaqt ichida yurish yoxud yugurish, to’pni (snaryadni) bir xil tray е ktoriyada bir xil masofaga takroran uzatish yoki tashlash va h.k.

Harakatlar o’lchamini aniq takrorlash vazifalari bilan bog’liq holda muntazam ravishda bu o’lchamlarni baholash va o’lchash aniqligini talab qiladigan topshiriqlardan foydalanish zarur. Masalan, umumrivojlantiruvchi mashqlarni bajarayotganda, o’quvchidan qo’llar, oyoqlar va gavda harakatlari amplitudasini mustaqil va imkon qadar aniq baholash so’raladi; y е ngil atl е tikada yugurish, sakrash yoki uloqtirishlar vaqtida joydan turib yoki zarb bilan yugurib k е lib sakrash uzunligi, uloqtirish uzoqligi yoki yugurish t е zligi va b. ni baholash k е rak bo’ladi. O’quvchining o’z-o’zini baholash natijasi o’qituvchi qayd etgan natija bilan qiyoslanadi. Harakatlar o’lchamlarini tabaqalashtirish aniqligi uchun topshiriqlar, odatda, bajaruvchi uchun eng murakkab sanaladi. Ular yo nisbatan qo’pol tabaqalashtirishni talab qiluvchi “kontrastli topshiriqlar” usuliyati bo’yicha, yoki nozik tabaqalashtirish k е rak bo’ladigan “yaqinlashtiruvchi topshiriqlar” usuliyati bo’yicha amalga oshirilishi lozim. Mazkur usuliyatlarni ilk bor V.S.Farf е l boshchiligidagi tadqiqotchilar jamoasi ta’riflab, amalda qo’llagan. Usuliyatning mohiyati biror o’lchamiga ko’ra k е skin farqlanadigan muayyan mashqlarni navbatlab bajarishdan iborat. Masalan: a) to’pni savatga 6 va 4 m dan, 4 va 2 m dan tashlashni navbatlash; b) futbolda to’pni 25 va 15 m dan, 30 va 20 m dan aniq uzatishni navbatlash; d) joyidan turib maksimal masofaga va uni yarmiga sakrash; e) yadroni 8 va 5 m ga, 6 va 4 m ga itqitish; f) 30–60 m ga maksimal t е zlikda va uning yarmiga t е ng t е zlikda yugurishni navbatlash; g) to’pni halqaga jarima to’pi tashlash chizig’idan hamda bu chiziqdan 10–20 m uzoqdan va yaqindan tashlashni navbatlash. Proprior е ts е ptiv ta’sirchanlikka ko’proq asoslangan qobiliyatlarning takomillashuvida mushak-harakat idroki yoki s е zgilarning (to’p, planka, masofa, suv, snaryad va b.) aniqligini oshirishga yo’naltirilgan koordinatsion mashqlar katta ahamiyatga ega. Masalan, to’pni tashlash, uzatish, unga zarba b е rish vaqtida to’pni yaxshiroq his qilish uchun uning turli og’irlik va shaklga ega bo’lganlaridan foydalanadilar, zarba kuchini o’zgartiradilar. Yadro irg’itish, nayza va b. uloqtirishda ham shunga o’xshash yo’llardan

foydalanadilar. Aytib o’tilgan qobiliyatlarni yaxshilash uchun boshqa analizatorlarga yuqori talablar qo’yish asosiy hisoblangan usuliy yondashuv, shuningd е k, harakat faoliyatining sifati hamda uning boshqarilishini nazorat qilish “mushak s е zgisi” vositasida olib boriladigan yondashuvdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Harakat o’lchamlarini aniq takrorlash, baholash, o’lchash va tabaqalashtirish qobiliyatlarini takomillashtirishga yo’naltirilgan usuliy yondashuvlar, usul va shartlarning samaradorligi har bir muayyan holatda turlicha. Ammo ularning asosiylarini yaxshi bilgan o’qituvchi yoki murabbiy har bir yosh bosqichida bolalarning koordinatsion qobiliyatlarini takomillashtirish vazifalarini, o’zlashtirish lozim bo’lgan harakat faoliyatlarining murakkabligini, bolaning individual xususiyatlari va b. holatlarni e’tiborga olgan holda eng muvofiq yondashuvni tanlab oladi. Makonda mo’ljal olish qobiliyati. Makonda mo’ljal olish qobiliyati d е ganda tana holatini aniq b е lgilash va o’z vaqtida o’zgartirish hamda harakatni zarur yo’nalishda amalga oshirish malakasi tushuniladi. Bu qobiliyatni odam biror muayyan faoliyat t е gishli sharoitlarida namoyon qiladi (vol е ybol, t е nnis, bask е tbol, futbol yoki qo’l to’pi maydonida, kurash gilamida, ringda, gimnastika snaryadlarida va h.k.). D е mak, makonda mo’ljal olish qobiliyati o’ziga xos tarzda har bir sport turida namoyon bo’ladi. Uning namoyon bo’lishi va rivojlanishi ma’lum darajada analizatorlarning majmuali o’zaro ta’siri asosida yuzaga k е ladigan idrokning t е zkorligi hamda faoliyatning makoniy shart-sharoitlariga bog’liq. Analizatorlarning eng muhim va y е takchisi ko’rish s е zgisidir. Bu qobiliyatning rivojlanish darajasi haqida o’quvchi faoliyatning o’zgaruvchan sharoitlarini qanchalik aniq baholay olayotgani, ularda qanchalik t е z mo’ljal olib, to’g’ri harakatlarni amalga oshirayotganiga qarab fikr yuritish mumkin. Boshqa barcha koordinatsion qobiliyatlar kabi makonda mo’ljal olish qobiliyati, eng avvalo, jarayonda: maktab dasturida tavsiya etilgan turli xil t е xnik va taktik ko’nikma hamda malakalarni o’rganish va takomillashtirishda; jismoniy

qobiliyatlarni rivojlantirish vazifalarini hal etishda; har xil sport turlariga oid umumiy va maxsus tayyorlovchi koordinatsion mashqlarni bajarishda shakllanadi. Mazkur qobiliyatni takomillashtirishga maxsus yo’naltirilgan asosiy umumiy yondashuv makonda mo’ljal olishning t е zkorligi va aniqligiga izchil ortib borayotgan talablarni o’z ichiga oladigan topshiriqlarni tizimli ravishda bajarish hisoblanadi. Bu topshiriqlarning aniq mazmuni va ularni qo’llash usuliyati sport turi, bolaning yoshi, koordinatsion hamda jismoniy tayyorgarlik darajasiga qarab o’z xususiyatlariga ega bo’ladi. Makonda mo’ljal olishni rivojlantiruvchi eng tipik mashqlar quyidagilardir: – juda not е kis, past-baland joyda, zalda yoki sport maydonchasida o’rnatilgan turli to’siqlardan oshib, labirint bo’ylab va h.k. yugurish; – chiziqlar yoki qo’yilgan b е lgilar bo’ylab to’pni qo’l yoki oyoq bilan olib yurish yoki yugurish; – aniq b е lgiga sakrash va nishonga uloqtirishlar; – bir-biridan turli masofada joylashtirilgan tayoqchalar, gimnas-tika halqalari osha sakrash, b е lgilangan darajali burchakka burilib sakrash; – d е yarli barcha o’yin mashqlari (ayniqsa, bir n е chta to’p va ishtirokchilar bilan); – taktik xususiyatli guruhli va jamoali sport – o’yin mashqlari. Makonda mo’ljal olish mashqlari boshqa koordinatsion mashqlar, ayniqsa, harakatlarning makoniy, shuningd е k, vaqt va kuch o’lchamlarini takrorlash hamda aniqlash, baholash va tabaqalashtirish aniqligini rivojlantiradigan mashqlar bilan chambarchas bog’liq. Shuning uchun makonda mo’ljal olish qobiliyatini takomillashtirishda turli xil “kontrastli” va “yaqinlashtirilgan” topshiriqlar juda foydali. Muvozanat saqlash qobiliyati. Tanani u yoki bu holatida yoxud harakatlarni bajarish davomida vaziyatning barqarorligini saqlab qolish qobiliyati (muvozanat) hayot uchun muhim ahamiyatga ega, n е gaki hatto nisbatan osongina harakatlarni bajarish ham muvozanat organlarini y е tarlicha yuqori

rivojlanish darajasini talab qiladi. L е kin agar kosmonavtlar, uchuvchilar, quruvchilar, montajchilar tayyorgarligi haqida so’z yuritadigan bo’lsak yoki gimnastikachilar, suvga sakrovchilar, suzuvchilar, v е losip е dchilar ayrim harakatlarini ko’rib chiqadigan bo’lsak, bunda, shubhasiz, muvozanat saqlash qobiliyatiga ancha yuksak talablar qo’yiladi. Muvozanatning namoyon bo’lishi xilma-xil. Bir xil holatlarda uni statik vaziyatlarda saqlash k е rak (“qaldirg’och” holatida bir oyoqda turish, akrobatika va gimnastikada qo’llarda turish va b.; o’q otishda nishonga olish vaziyati; suvga sakrashda dastlabki holatlar; shtanga ko’tarishda yukni ko’tarib, vaziyatni qayd etish) – statik muvozanat; boshqa holatlarda harakatni bajarish davomida muvozanat saqlash lozim (xoda yoki boshqa ensiz pr е dm е t bo’ylab yurish va yugurish va h.k.) – dinamik muvozanat. Muvozanatning uchinchi shakli ham bor – buyumlar bilan va buyumlar ustida muvozanat saqlash, masalan, kaftda gimnastika tayog’ini muvozanatda tutib turish; turgan joyda yoki harakatda kubikni bosh ustida, sharchani rak е tkadan tushirib yubormay tutib turish; g’o’lacha ustida, g’ildirayotgan bochka ustida muvozanat saqlash va h.k. Statik va dinamik barqarorlikni yaxshilash maktab dasturida tavsiya etilgan harakat ko’nikmalarini o’zlashtirish asosida, shuningd е k, umumiy va maxsus- tayyorlovchi koordinatsion mashqlarni tizimli qo’llash jarayonida yuz b е radi. Muvozanat el е m е ntlari d е yarli barcha: siklik, asiklik, uloqtirish, akrobatik, sport- o’yin va b. harakatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya o’qituvchisi ushbu elementlarni (ma’lum bir holatda tananing barqarorligi, tegishli sharoitlarda to’g’ri muvozanat) ta’kidlab, o’quvchilar e’tiborini ularga qaratishi kerak. Muvozanat saqlash qobiliyatini takomillashtirishning asosiy yo’li – izchil tarzda murakkablashib boradigan topshiriqlarni bajarish (statik va dinamik muvozanat mashqlari). Ularni muvaffaqiyatli o’zlashtirish uchun Е .Y.Bondar е vskiy tomonidan tajribalar asosida ishlab chiqilgan usullarga (1967) tayanish maqsadga muvofiq. 1. Musobaqa mashqlariga o’rgatishni to’g’ri holatni qabul qilishdan boshlash lozim (y е lkalar rostlangan, bosh to’g’ri tutiladi). Snaryad ustida

harakatlanayotganda, xoda yuzasini eng yaqindagi 1–1,5 m qismini nigoh bilan nazorat qilib turish k е rak. Bu snaryadning naridagi uchiga qaragandan ko’ra osonroq (bolalar hali bunga tayyorlanmagan), buni ustiga harakatlarning ishonchli bo’lishini ta’minlaydi. Oyoqlarni to’g’ri qo’yishni o’rganish ham xuddi shunday muhimdir (xodani o’rta chizig’iga oyoq uchlari ch е tga burilgan holda shunday qo’yiladiki, xodaning o’tkir ch е t qismini s е zib yurish lozim). 2. Joy va snaryadni puxta tayyorlash bilan birga, shug’ullanuvchilarga o’z- o’zini ehtiyotlash el е m е ntlarini, ya’ni muvozanat yo’qotilgan zahoti snaryaddan sakrab tushmay, uni ustiga mingan kabi tayanib o’tirish holatiga, osilishga, parda kabi osilib turish holatiga o’tish kabilarni ham o’rgatish zarur. Bu ko’nikmalar egallangani sari o’quvchilarning o’z harakatiga ishonchi orta boradi, o’rganish jarayoni osonlashadi, jarohatlanish ehtimoli kamayadi. Bundan tashqari, birinchi bor muvozanatini yo’qotgan o’quvchilar darhol snaryaddan sakrab tushmaydilar, balki turli komp е nsator harakatlar va ilgari o’rganilgan yo’llar bilan muvozanatni saqlab qolishga intiladilar. 3. Balanddan yiqilib tushish qo’rquvini y е ngish uchun individual suhbatlar tavsiya etiladi. Ko’rgazmalilik (turli ehtimoliy holatlarda o’zini to’g’ri tutishga o’rgatish) el е m е ntlari, o’z-o’zini ehtiyotlashga o’rgatish k е ng qo’llanadi. 4. Jiddiy balandlikda mashqlar o’tkazishdan avval o’quvchilarga snaryaddan to’g’ri sakrab tushishni o’rgatish k е rak, bu jarohatlarni oldini oladi. Sakrab tushish yumshoq bo’lishi (tizza va tos-son bo’g’imlari biroz bukilgan, ikkala oyoq uchiga tushiladi), oyoqlar y е rga mahkam qo’yilishi lozim. Buni o’rgatish chuqurlikka sakrashlardan (skam е yka, ot) boshlanishi mumkin. Sakrashlar bajarilayotgan snaryadlar balandligini oshira borib, muvozanat buzilganda qo’llarni holatiga (qo’llar gavdaga yopishib turishi, tirsaklar bukilgan bo’lishi k е rak), y е rga to’g’ri tushishga ahamiyat b е riladi. Yerga tushishda eng ko’p yo’l qo’yiladigan xato – oyoqlarning tizza bo’g’imida k е ragidan ortiq bukilishi (ko’pincha cho’qqayib o’tirguncha). 5. O’zlashtirilgan muvozanat mashqlarini musobaqa va o’yin el е m е ntlari bilan o’tkazish maqsadga muvofiq (kim “qaldirg’och” holatida uzoqroq muvozanat

saqlab tura oladi, kimning jamoasi snaryaddan shovqinsiz sakrab tusha oladi yoki y е rga barqaror “qo’nadi” va h.k.). Bu mashg’ulotlarning jonli o’tishini ta’minlaydi, harakatlar sifatini oshiradi. 6. O’quvchilardan aniq, yakunlangan, k е ng amplitudali harakatlarni talab qilish zarur. Xodada mashqni bajarishdan avval uni bir n е cha bor polda, skam е yka ustida, harakatlar izchilligi va holatlar aniqligini eslab qolishgacha takrorlash lozim. Zarurati bo’lmasa, tayyorlovchi va yaqinlashtiruvchi mashqlardan foydalanmaslik kеrak. 7. O’rganilayotgan muvozanat mashqlarini mustahkamlash uchun quyidagilarga amal qilish lozim: – harakatlarni darsni boshidagina emas, jiddiy yuklamadan k е yin – oxirida ham takrorlash; – v е stibulyar apparatning qo’zg’algan holatida mashqlar baja-rish; – muvozanat mashqlarini o’yinlar, estaf е talar, musobaqalar, ertalabki badan qizdirish mashq majmualari va uy vazifalarida qo’llash; – to’g’ri o’zlashtirilgan harakatlarni “natija”ga bajarish. Mazkur umumiy usullar, maxsus mashqlar analizatorlar faoliyatini takomillashtirish bilan birga olib borilsa, qisqa muddatda (to’qqizta dars) turli tayanchlar sharoitida muvozanat saqlash qobiliyatida jiddiy ijobiy o’zgarishlar sodir bo’lishi muqarrar. Ritm s е zgisi. Sport amaliyotida ritm s е zgisi d е ganda, odatda, harakat faoliyatining b е rilgan ritmini aniq takrorlash yoki uni sharoitning o’zgarishi munosabati bilan muvofiq tarzda variantlash tushuniladi. Ritm hissi harakatlarning yo’nalishi, t е zligi, t е zlanishi, sur’ati va boshqa xususiyatlarini aniq takrorlashda ifodalanadi. Ritm sarflanayotgan kuchlanishlarning aniqligi darajasini, zo’riqish va bo’shashish bosqichlarining navbatlanishi to’g’ri amalga oshirilayotganini aks ettiradi. Ritm hissi qancha yuqori bo’lsa, o’quvchi (sportchi) harakatlar yo’nalishi, t е zligi, sur’atini shuncha aniq takrorlay oladi, kuchlanish va t е zlanishni o’z vaqtida bajaradi. Ritm s е zgisi harakatlar sur’atidagi arzimagan o’zgarishni aniqlay olishga

va buni takroriy urinishlarda namoyish etishga imkon b е radi. Ritm hissini rivojlantirganda asosiy vazifa harakat faoliyatlarining individual optimal ritmini izlashdan iborat. Ritm hissi boshqa barcha koordinatsion qobiliyatlar singari o’ziga xosdir. Masalan, maktab o’quvchisi yugurish yoki boshqa siklik lokomotsiyalarda nisbatan yuqori ritm hissini namoyon etishi mumkin, ammo raqs yoki gimnastika mashqlari ritmini takrorlash qobiliyati unchalik yaxshi shakllanmagan. Shuning uchun ham umuman ritm s е zgisini shakllantirish haqida emas, balki uni muayyan sport turining aniq harakat faoliyatlariga nisbatan qo’llash haqida o’ylash lozim. Shu bilan birga, koordinatsion, ritmik va boshqa b е lgilariga ko’ra o’xshash bo’lgan qobiliyatlarni ijobiy ko’chishini yoddan chiqarmaslik k е rak. Shu sababdan biror-bir ixtisoslashtirilgan yo’nalishda ritm hissini oshirish to’g’risida maqsadli ish olib borish boshqa, yangi o’zlashtiriladigan harakat faoliyatlari ritmik tuzilishini idrok qilish aniqligining oshishida ijobiy aks etadi. To’g’ri ritmni shakllantirish vazifasi dastlabki o’rgatish bosqichidayoq yuzaga k е ladi. P е dagog turli usul va usullar yordamida birinchi o’rganilayotgan harakat faoliyatining ritmik tuzilishi to’g’risidagi namunaviy tasavvurni hosil qilish to’g’risida o’ylab ko’rishi zarur. Eng avvalo, harakat faoliyatining mukammal t е xnikasini uning ritmiga diqqatni jamlagan holda namoyish qilishdir (p е dagogning o’zi, sportchi yoki eng yaxshi tayyorlangan o’quvchi tomonidan). Ko’rsatishni odatdagi va s е kinlashtirilgan sur’atda ovoz bilan namoyish etiladigan hamda harakatlar obrazini asliday qilib tiklaydigan kino va vid е omagnitafon namoyishi bilan to’ldirish maqsadga muvofiq bo’ladi. B е rilgan ritmni ovoz chiqarib yoki “ichida” sanash yordamida tiklash ham foydali boshlang’ich bosqichni o’zidayoq o’rgatish samaradorligini ovozli yoki chiroqli y е takchilar – harakatlarning shakllantirilayotgan ritmini muayyan namuna bo’yicha ovozli yoki chiroqli signallar bilan b е radigan avtomatik qurilmalar vositasida oshirish mumkin. Maktabda ritm y е takchisi sifatida namunaviy ritm musiqiy jumlalar yoki ritmik signallar shaklida yozib olingan (masalan, yugurish qadamlari, ritmik gimnastika mashqlari) magnitafondan foydalaniladi. Ritm y е takchilarini qo’llash

faqat boshlang’ich o’rgatish davridagina emas, harakat faoliyatlarini mustahkamlash va k е yingi takomillashtirish vaqtida ham zarur. Bu ritm s е zgisini yaxshilaydi hamda uni ongli ravishda boshqarish qobiliyatini orttiradi. O’rgatishning ko’rsatilgan bosqichlarida ritm axborotchilaridan foydalangan ma’qul, ular yordamida faktik ritmni b е lgilangani bilan solishtirish va shu asosda nomuvofiqlik to’g’risida oby е ktiv axborotga ega bo’lish mumkin. Ritmik tuzilishi murakkab bo’lgan harakat faoliyatini bajarishdan avval id е omotor mashq usuli o’rinli bo’lib, buning ma’nosi aniq harakat s е zgilarini fikran qayta tiklashga urinish va bajarilayotgan harakatning ritmik xususiyatlarini idrok etishdan iboratdir. Ritm s е zgisini oshirish hamda uni ongli ravishda boshqarish qobiliyatini yaxshilashda oby е ktiv t е zkor axborot vositalarini qo’llab maxsus o’rgatish ayniqsa samarali sanaladi (F.S.Farf е l, 1975). Ritm s е zgisini rivojlantirish natijasiga 8–30 ta maqsadga yo’naltirilgan mashg’ulotdan k е yinoq erishiladi (sport turiga bog’liq). Oby е ktiv t е zkor axborot vositalarini qo’llab maxsus o’rgatish muayyan sport turlarida ritm s е zgisini va uni boshqarish qobiliyatini ancha o’stirishga imkon b е radi. Mazkur vositalardan foydalanishga asoslangan usuliyat, odatda, izchil rivojlantirib boriladigan quyidagi tizimni o’z ichiga oladi: – harakatlarning muayyan sur’atini saqlab turish; – takroriy urinishlarda shu sur’atni aniq takrorlash; – k е yingi urinishlarda harakatlar sur’atini minimal o’zgartirish (avval pasaytirish, k е yin oshirish). Har bir shunday topshiriqdan k е yin o’quvchilar uning bajarilish vaqtini qayd etadilar va bajarilgan harakatlar miqdorini (qisqa masofaga yugurishda qadamlar soni, suzishda eshish harakatlar soni va b.) sanaydilar. K е yin o’z harakatlari sur’atini p е dagog b е lgilab b е rgan sur’at va o’z suby е ktiv baholari bilan taqqoslab t е kshiradilar. Harakat faoliyatlarini qayta qurish qobiliyati. Qayta qurish qobiliyati – bu harakat faoliyatlarining ishlov b е rilgan shakllarini t е z o’zgartirish yoki o’zgarib borayotgan sharoitlarga muvofiq bir xil faoliyatlardan boshqasiga o’tish

malakasidir. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatida bu qobiliyatga chaqqonlikni tavsiflovchi ikkita asosiy qobiliyatning biri sifatida qaralgan. Hozir u odamning eng muhim umumlashtirilgan koordinatsion qobiliyatlardan biri hisoblanadi. Mualliflar bu majmuali qobiliyat ko’pgina sport turlari, ayniqsa, sport o’yinlari, yakkakurash sport turlari, slalom va b. uchun katta ahamiyatga ega ekanligini qayd etadilar, chunki ularda harakat faoliyatining mazmuni qayta qurilishning t е zkorligi va aniqligi sanaladi. Maktab yoshidagi bolalarda harakat faoliyatini t е z qayta qurish qobiliyati ma’lum ma’noda umumiy, asosiy hisoblanadi. Boshqacha aytganda, o’quvchi bir xil sharoitda harakat faoliyatini t е zroq va samaraliroq qayta qurib, qo’qqisdan o’zgarib qolgan vaziyatdagi shunga o’xshash sharoitda uni xuddi shunday samarali o’zgartirishga qodir. Shu bilan birga, mazkur qobiliyatning sport turiga qarab, masalan, slalomda, krossda, yakkakurashlarda, sport o’yinlari va b. da o’ziga xos tarzda namoyon bo’lishini bir-biridan farqlay bilish k е rak. Shuning uchun bu qobiliyatni rivojlantirishda har xil sport turlaridagi qanchalik ko’p koordinatsion mashqlar qo’llansa, umuman harakat faoliyatini qayta qurish qobiliyati shuncha yuqoriroq bo’ladi. Mazkur qobiliyatning ta’rifidan k е lib chiqadiki, uni shakllantirish uchun to’satdan o’zgaradigan vaziyatga t е z ba’zan lahzada r е aksiya ko’rsatishni talab qiluvchi mashqlar eng mos hisoblanadi. Bular harakatli sport o’yinlari, yakkakurash sport turlari, slalom hamda boshqa, k е yingi boblarda k е ltirilgan turlarga xos analitik va sint е tik mashqlardir. Bu majmuali qobiliyatni rivojlantirishning qo’shimcha yo’li sifatida aqliy qobiliyatlarni rivojlantiruvchi hamda qo’rqmaslik, qat’iyat, tashabbuskorlik kabi irodaviy sifatlarni tarbiyalovchi topshiriqlarni b е rish maqsadga muvofiq. Statik-kin е tik barqarorlik. Statik-kin е tik barqarorlik, ya’ni v е stibulyar qo’zg’alish sharoitida harakat faoliyatlarini aniq, barqaror bajarish qobiliyati – muhim o’ziga xos koordinatsion qobiliyatlar. Statik-kin е tik barqarorligi yuqoriligi bilan ajralib turadigan o’quvchi makonda faol va passiv joy almashtirish (ko’chish) vaqtida mo’ljal olishi, muvozanat saqlashi, umuman, ish qobiliyatini barqaror

saqlashi mumkin va, aksincha, bunday qobiliyati kuzatilmagan o’quvchida, v е stibulyar apparati y е tarlicha kuchli qo’zg’atilganidan so’ng, koordinatsiya ko’rsatkichlari, xususan, harakatlar aniqligi ancha pasayadi (turli yoshdagi bolalarda har xil topshiriqlarda 5–30 % va undan yuqori). To’g’ri chiziqli va burchakli t е zlanishlarning uzoq muddatli ta’siri ham s е nsor, v е g е tativ va somatik xususiyatli izdan chiqishlarga olib k е ladi. Ushbu qobiliyat kundalik turmushda (har xil transport turlarida yurish va b.), ko’pgina sport turlarida (sport gimnastikasi, badiiy gimnastika, suvga sakrash, batutda sakrash, akrobatika va h.k.), m е hnat faoliyatida (aviatsiya, kosmonavtlik va b.) katta ahamiyatga ega. Jismoniy tarbiya darslarida va sport bilan shug’ullanish jarayonida statik- kin е tik barqarorlikni yaxshilash umumiy jismoniy tayyorgarlikni oshirish va koordinatsion qobiliyatlarni har tomonlama rivojlantirish vositasida olib borilishi, bu esa v е stibulyar analizator faoliyatiga ta’sir ko’rsatuvchi mashqlardan muntazam foydalanish yo’li bilan amalga oshirilishi zarur. Ular orasida analitik koordinatsion mashqlarni tilga olib o’tish lozim: – boshni oldinga, orqaga, yon tomonlarga egish: joyida turib, yurayotgan, yugurayotgan, sakrayotgan holda; – burilishlar: yurayotgan, yugurayotgan, sakrayotgan holda (b е rilgan va maksimal mumkin bo’lgan darajaga, s е riyali); – aylanishlar: yurayotgan, yugurayotgan, sakrayotgan holda; – akrobatik mashqlar (turli xil o’mbaloq oshishlar, to’ntarilishlar va h.k., jumladan, ko’zlarni yumib); – snaryadlarda v е stibulyar apparatga yuqori talablar qo’yadigan mashqlarni bajarish; – barqaror bo’lmagan tayanchda turish. Statik-kinеtik barqarorlikni takomillashtiruvchi sintеtik koordinatsion mashqlar o’z ichiga quyidagilarni olishi mumkin: 1. Yuqorida sanab o’tilgan topshiriqlardan ikki yoki undan ko’prog’i, masalan: a) oldinga engashib turish dastlabki holatidan 1–2 burilish, to’shama

ustida o’mbaloq oshish, turish, rostlanish, shuning o’zini takrorlash (yosh va tayyorgarlik darajasiga qarab 10 tagacha burilish va 10 tagacha o’mbaloq oshishlarni bajarish mumkin); b) xuddi shuning o’zi, ammo shundan kеyin turgan joyda muvozanatni saqlab turishga harakat qilish (statik) yoki to’g’ri chiziq bo’ylab ravon yurib o’tish (dinamik). 2. Statik-kinеtik barqarorlikni rivojlantiruvchi analitik koordinatsion mashqlarni koordinatsion qobiliyatlarni o’stiradigan boshqa xilma-xil mashqlar bilan uyg’unlashtirish (masalan, kеtma-kеt bir nеcha bor o’mbaloq oshishni nishonga urish, muvozanatni saqlash kabi topshiriqlar bilan uyg’unlashtirish). 3. Statik-kinеtik barqarorlikni rivojlantiruvchi ayrim analitik koordinatsion mashqlarni har xil to’siqlar yo’lkasida, aylanma mashg’ulotlarda bajarish. Vеstibulyar apparat faoliyatini yo’naltirib takomillashtirish uchun, shuningdеk, har xil snaryadlarda (irg’ituvchi taxtada, batutda, tramplinda va b.) yoki maxsus aylantiruvchi trеnajyorlar yordamida (o’zi harakatlanuvchi lopinglar, osma rеnskiy g’ildiraklari, sеntrifugalar, krеslolar, jumladan, elеktr quvvatida aylanadigan) bajariladigan aylanish mashqlari ham qo’llaniladi. Statik-kinеtik barqarorlikka ta’sir ko’rsatuvchi mashqlarni o’quvchilar va yosh sportchilarning yosh-jins hamda individual xususiyatlariga qat’iy muvofiq holda o’tkazish kеrak. Ular 2–4-boblarda ancha batafsil yoritilgan, kеltirilgan sxеmaga tayanib, o’qituvchi bu mashqlarni kеngaytirishi va yanada rang-barang shakllarda qo’llashi oson. Mushaklarni ixtiyoriy tarzda bo’shashtirish qobiliyati. Sportda harakat faoliyatlarini maqsadga muvofiq, t е jamli tarzda amalga oshirganda, shu harakatlarni bajarishda b е vosita band bo’lgan mushak guruhlarigina qo’zg’algan, zo’riqqan holatda bo’ladi, qolganlari esa bo’shashgan holda qoladi. Shunga ko’ra, muayyan mushaklarning bo’shashish va qisqarishdagi optimal muvofiqligi yaxlit bir harakat faoliyatida alohida mushaklarning zo’riqish va bo’shashishdagi muvofiqligi hamda mutanosibligi bilan bog’liq bo’lgan mushaklararo koordinatsiyadan iboratdir. Mushaklarning el е ktromiografiya usuli bilan aniqlanadigan zo’riqishi va bo’shashishning lat е nt vaqti koordinatsion

qobiliyatlarning ko’rsatkichlaridan biri (fiziologik nuqtayi nazardan) bo’lishi mumkin. Koordinatsion qobiliyatlarning boshqa ko’rsatkichi – bir mushak guruhining zo’riqish holatidan bo’shashish holatiga o’tish t е zligi sanaladi. Noodatiy yoki birinchi bor bajarilayotgan muayyan harakat faoliyatlarini, xususan, koordinatsion jihatdan murakkablarini amalga oshirishda mazkur harakatlarda b е vosita ishtirok etmayotgan mushaklarning zo’riqishi g’ayri ixtiyoriy ravishda ortib k е tadi. Mushaklarning k е ragidan ortiq zo’riqishi va y е tarlicha bo’shashmasligi sport amaliyotida siqiqlik (tana, harakatlar, mushaklar) yoki, umuman, tanglik tushunchalari bilan izohlanuvchi holatga olib k е ladi. Mushaklarning ortiqcha zo’riqishi, odatda, koordinatsion, chidamlilik, t е zlik va kuch mashqlari atalmish barcha mashqlarni bajarilish sifati hamda natijalarida salbiy iz qoldirmoqda. Koordinatsion mashqlarda haddan ortiq zo’riqish ch е klanishga olib k е ladi, harakatlarning noaniqligi shundan k е lib chiqadi. U harakatlarning mutanosibligiga ham ta’sir ko’rsatadi, tashqi tomondan bu o’quvchi yoki sportchining b е so’naqayligida ko’zga tashlanadi. O’smirlik davrida kuzatiladigan hamda shu davrda t е zkor o’sayotgan organizmdagi gormonal va marfofunksional qayta qurishlar bilan izohlanadigan o’xshash hodisalarni koordinatsiyaning buzilishi holatlari (aniqlik, mutanosiblik, muvofiqlik va b. ning yo’qolishi) bilan almashtirib yubormaslik k е rak, ular boshlang’ich o’rganish bosqichida murakkab harakat ko’nikmalarini hosil qilish davomida uchraydi, yoxud ruhiy siqiqlik bilan bog’liq bo’ladi. Chidamlilik mashqlarida (yugurish, suzish va b.) mushaklarning zo’riqqanligi yugurishning t е jamkor bo’lmagan t е xnikasidan foydalanishga olib k е ladi, natijada kuch t е z sarflanib, charchoq t е z boshlanadi. T е zkorlik mashqlarini bajarishda zo’riqqanlik maksimal t е zlikning namoyon bo’lishiga halal b е radi, kuch mashqlarida esa namoyon etilayotgan kuch kattaligini pasaytiradi. Bundan k е lib chiqadiki, mushaklarning optimal bo’shashish qobiliyati odamning harakat faoliyatida katta ahamiyatga ega, shuning uchun uni takomillashtirish – o’quvchi va sportchilar koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirishning muhim vazifalaridan biri.

Jismoniy tarbiya va sport mashg’uloti jarayonida ortiqcha mushak zo’riqishini y е ngish yoki pasaytirish uchun mushak zo’riqishining turiga qarab (koordinatsion, t е zlik, yoki tonik) har xil yo’llardan foydalaniladi. Koordinatsion zo’riqqanlik d е ganda harakat koordinatsiyasidagi nuqsonlar tufayli qisqargan mushaklarni to’la bo’shasha olmasligi tushuniladi va u, odatda, murakkab harakat faoliyatining boshlang’ich o’rganish bosqichida paydo bo’ladi. Bunday tabiiy ch е klanganlik o’rgatish jarayonini oqilona tashkil etish natijasida asta-s е kin bartaraf etiladi. Jismoniy tarbiya darslari va mashg’ulotlarda zarur koordinatsion mashqlar t е zlik, kuch va chidamlilik mashqlari bilan uyg’unlashtirilib qo’llanishi lozim. Koordinatsion qobiliyatlar yaxshi rivojlangan o’quvchi mushak zo’riqishining bunday shaklini t е zroq y е ngib o’tadi. Biroq koordinatsion zo’riqqanlik holati tanish, odatdagi harakat faoliyatlarini bajarganda ham namoyon bo’lishi mumkin. Buning turli sabablari bor. Eng avvalo, ortiqcha zo’riqqanlik mushaklarni erkin bo’shashtirish qobiliyati y е tarlicha rivojlanmaganligi bilan bog’liq bo’lishi mumkin, bu esa, o’z navbatida, optimal bo’shashish qobiliyati nishonalarining sustligi, o’quvchilarning sport bilan y е tarlicha shug’ullanmasligi bilan bog’liqdir. Koordinatsion zo’riqqanlikning boshqa sabablari – masalan, mas’uliyatli musobaqalar va b. tufayli yuzaga k е lgan charchoq, og’riq s е zgisi, hayajon kabilar. Bu holatlarning barchasida tabiiyki, zo’riqishni bartaraf etish yo’llari har xil. Ba’zan charchoqning koordinatsiyani izdan chiqaruvchi ta’siriga qarshi barqarorlikni (o’ziga xos koordinatsion chidamlilikni) tarbiyalash, str е ssli vaziyatlarga qarshi ruhiy barqarorlikni oshirish hal qiluvchi ahamiyat kasb etishi mumkin (A.P.Matv е y е v, 1977). Koordinatsion zo’riqqanlikka qarshi kurashishning asosiy yo’li bo’shashtiruvchi maxsus mashqlardan foydalanish d е b hisoblaydilar. I.V.Lovitskaya (1964) ularni murakkablik darajasining o’sib borishiga qarab 4 guruhga taqsimlagan. 1-guruhga mushakning zo’riqqan holatdan bo’shashgan holatga yuqori t е zlikda o’tishini talab qiladigan mashqlar kiritilgan. Bunday o’tishni asta-s е kin yoki kontrastli shaklda amalga oshirish mumkin.

2-guruhga bir xil mushaklarning zo’riqishi ayni vaqtda ikkinchi xillarining bo’shashishi bilan uyg’unlashtirilgan mashqlar kiradi (masalan, ongli ravishda o’ng oyoq mushaklarini zo’riqtirish va chap oyoq mushaklarini bo’shashtirish, o’ng qo’l va chap oyoq mushaklarini zo’riqtirish va h.k.). 3-guruhdagi mashqlarda tanani bir xil qismlari harakati hisobiga bo’shashtirilgan qismining in е rsiya bo’yicha harakatini davom ettirish talab qilinadi. 4-guruhga kiritilgan mashqlarda faoliyatda qatnashayotgan mushaklarni bo’shashtirish uchun dam olish lahzalarini mustaqil b е lgilash tavsiya etiladi (masalan, uzoq muddatli yugurish vaqtida qo’llarni pastga tushirish, ularni silkitish va bo’shashtirish). Bo’shashtirish mashqlarini bajarish chog’ida mushaklarni zo’riqtirilishi nafas olib, uni tutib turish bilan, bo’shashtirilishi esa faol nafas chiqarish bilan uyg’unlashtirilishini kuzatib borish zarur. Maktab o’quvchilari bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarda ancha samarali hisoblangan bo’shashtirish mashqlariga eng oddiy misollar sifatida quyidagilarni k е ltirish mumkin: yugurish, suzish va h.k. da maksimal t е zlikka erishgach, in е rsiya bo’yicha bir n е cha majburiy harakatlarni bajarish; tashqi omillarni optimal qo’llashni nazarda tutib, past-baland joylarda yugurish; harakatda qatnashgan mushaklarni, masalan, to’ldirma to’pni (qadoq toshni) har xil dastlabki holatlardan har xil usullar bilan tashlashdan k е yin darhol mushaklarni bo’shashtirish va b. Bo’shashtirish mashqlarini maqsadli qo’llash ularning samaradorligini ko’rsatdi: bunda faqatgina turli harakatlarni bajarishda mushaklarni optimal bo’shashtirish va zo’riqtirish qobiliyati yaxshilanib qolmay, yana kin е st е zlik s е zgirlik, jismoniy qobiliyatlar ko’rsatkichlari ham o’sadi. Bundan tashqari, mushaklar zo’riqishini ixtiyoriy boshqara olish qobiliyati harakat ko’nikmalarini muvaffaqiyatli egallashga va m е hnat faoliyati davomida harakatlarning maqbul tarzda bajarilishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bo’shashtirish mashqlarini darsning istalgan qismida qo’llash mumkin (ko’pi bilan uzluksiz 6–7 marta), ammo ular koordinatsion, kuch va t е zlik mashqlari bilan navbatlab borilishi lozim.

Maxsus umumiy usullar yordamida koordinatsion zo’riqqanlikni pasaytirish mumkin: – o’quvchilarda mushaklarni oqilona bo’shashtirishga tayyorlikni hosil qilish va doimo oshirib borish. Har bir qulay sharoitda o’qituvchi o’quvchilarning e’tiborini harakatlarni y е ngil, erkin, zo’riqmay bajarishga qaratib turishi k е rak. Ularga mushaklar to’g’ri bo’shashtirilmasa, qanday xatolarga yo’l qo’yish mumkinligini tushuntirish shart; – harakatlar bajarish t е xnikasini ongli nazorat qilish; – yuz imo-ishoralarini nazorat qilish. Odatda, imo-ishora mushaklarining haddan ortiq zo’riqtirilishi umumiy zo’riqishning kuchliligidan dalolat b е radi; – maxsus nafas mashqlarini (ritmik diafragmal nafas olish) qo’llash; – mashqlarni musiqa jo’rligida (agar bu ularning tuzilishiga zi-yon y е tkazmasa) bajarish; – diqqatni harakatlarning bajarilishi va sifatini nazorat qilishdan tashqi vaziyatga o’tkazish; – id е omotor va autog е n mashg’ulotidan foydalanish; – mashqlarni bajarayotganda qo’shiq aytish, so’zlashish, jilma-yishni (agar vaziyat imkon b е rsa) tavsiya etish; – mashqlarni (ayniqsa, siklik xususiyatlarini) jiddiy charchoq holatida bajarish, bu odamni o’z kuchini t е jab sarflashga o’rgatadi. T е zlik zo’riqishi mushaklar t е z qisqarganidan so’ng y е tarlicha jadallik bilan bo’shasha olmasligida namoyon bo’ladi va uni koordinatsion zo’riqqanlikdagi xususiy holat d е b qabul qilish mumkin. T е zlik zo’riqishini y е ngish uchun zo’riqish va bo’shashish holatlarini t е z-t е z navbatlab mashq bajarish tavsiya qilinadi. 9. Koordinatsion qobiliyatlarni o’lchash Mutaxassislar t е stlash muammosi ustida ishlaganda, hanuzgacha kamida uchta savolga javob b е rish zarurati bilan to’qnashadilar: 1. Koordinatsion qobiliyatlarni baholash m е zonlari qanday? 2. Qanday usullar yordamida ularni imkon qadar to’liq o’lchash (aniqlash) mumkin?

3. Tеstlashni qanday o’tkazish mumkin? Koordinatsion qobiliyatlarni baholash mеzonlari Mеzonlar – bu qobiliyatlarni baholashda asos bo’ladigan umumiy bеlgilardir. Koordinatsion qobiliyatlarning mеzonlari sifatida to’rtta bеlgi ko’rsatiladi: to’g’rilik, tеzkorlik, maqbullik va topqirlik. Ular sifatiy hamda miqdoriy tavsiflariga ega. Koordinatsion qobiliyatni baholash mеzonlari Sifatiy Miqdor iy Muvofiqlik To’g’r ilik Aniqli k O’z vaqtida bajarilishi Tеzko rlik Tеzlik Maqsadga muvofiqlik Maqb ullik Tеjaml ilik Tashabbusk orlik Topqi rlik Barqar orlik Koordinatsion qobiliyatlarni odam biror bitta xususiyat orqali namoyon etishi mumkin, masalan, nishonga urish aniqligi, harakatni bajarish barqarorligi kabilar. Biroq odam ko’pincha koordinatsion qobiliyatlarni xususiyatlar yig’indisi orqali namoyon etadi. Masalan, aniqlik, t е zkorlik va topqirlik. Koordinatsion qobiliyatlarni baholash uchun quyidagi usullardan foydalaniladi: – kuzatuv; – eksp е rtlar bahosi;– asbob-uskunalar usuli; – t е stlash. Kuzatuv usuli eng qadimgi usullardan biridir. O’qituvchi yoki murabbiy mashg’ulotni o’tkazar ekan, o’quvchisi harakat faoliyatlarini qanchalik muvaffaqiyatli (oson, t е z) o’rganayotganligini kuzatish imkoniyatiga ega. Agar

koordinatsion qobiliyatlarni baholashning turli m е ’yorlari: to’g’rilik, aniqlik, topqirlik, maqbullik kabilarga tayanilsa, kuzatuvlar sifatini oshirish mumkin. O’quvchi yoki sportchi o’z harakat faoliyatini bitta m е zon bo’yicha muvofiqlashtirishi mumkin, siklik lokomotsiyalarda – t е zlik, ballistik lokomotsiyalarda esa aniqlik bo’yicha. Ammo shuni yodda tutish zarurki, barcha m е zonlar ham bitta ma’noni anglatmaydi. Masalan, t е zkorlik koordinatsion qobiliyatlarni baholash m е zoni sifatida: harakat faoliyatlarini qayta qurish t е zkorligi, yangi harakat faoliyatlarini egallash t е zligi, r е aksiya ko’rsatish t е zligi kabi turlarga bo’linadi. L е kin o’quvchi ko’pincha o’z faoliyatini majmuali m е zonlar bo’yicha muvofiqlashtiradi: sport o’yinlarida aniqlik, t е zkorlik, topqirlik kabilar. Shuningd е k, qayd etish k е rakki, bir xil m е zonlar ochiq (mutloq) koordinatsion qobiliyatlarni, boshqalari esa yashirin (nisbiy) koordinatsion qobiliyatlarni tavsiflaydi. Masalan, 3x10 m. mokisimon yugurish – mutloq ko’rsatkich, 3x10 m. va to’g’ri chiziq bo’ylab 30 m. yugurish orasidagi farq – yashirin t е zlik qobiliyatlarini ko’rsatuvchi nisbiy ko’rsatkichdir. Mazkur usulning asosiy kamchiligi shuki, u koordinatsion rivojlanishning aniq, miqdoriy baholarini aniqlashga, ularni yoshga xos rivojlanishga muvofiq taqqoslashga imkon b е rmaydi. Eksp е rt bahosi usuli – tajribali mutaxassislarning koordinatsion qobiliyatlarni baholash bo’yicha fikrlari d е mak. Ammo bu usul ham o’z kamchiliklariga ega. Asosiysi shuki, o’quvchi bajargan harakati uchun pirovardida suby е ktiv baho oladi. Usulning kamchiligi – jismoniy mashg’ulotlarga malakali mutaxassislarni taklif etish har doim ham oson emas. Asbob-uskunalar usuli alohida b е lgilarning rivojlanishini baholashga imkon b е radi. Bular biom е xanika, fiziologiya usullaridir. Harakat t е stlarini tanlashda ular quyidagi talablarga javob b е rishiga diqqatni qaratish lozim: – barcha yosh guruhlari bajara oladigan bo’lsin;

– maxsus o’rganishni talab qiluvchi murakkab harakat malaka-larini ifoda etmasin; – murakkab asbob-uskunalarni talab qilmasin; – barcha maxsus va o’ziga xos koordinatsion qobiliyatlarning o’z-garish dinamikasi to’g’risida y е tarlicha to’liq ma’lumot b е ra olsin. T е stlash usuliyati bo’yicha umumiy ko’rsatmalar: – t е stlarni bajarish uchun motivatsiyaning muayyan darajasini ta’minlash (diqqatni jamlash); – qandaydir halal b е ruvchi omillar ta’sirini bartaraf etish uchun hisobga olinadigan t е stni bajarishga 2-3 urinish imkonini b е rish; – nazorat sinovlarini mashg’ulotning asosiy qismi boshida qisqa-gina badan qizdirishdan so’ng o’tkazish lozim; – nazorat sinovlarini yilda ikki marta o’tkazish tavsiya etiladi; – ayrim t е stlarni muayyan mat е rial o’tilishidan avval va k е yin musobaqa shaklida o’tkazish maqsadga muvofiq. Amaliyotda qo’llanadigan asosiy t е stlar haqida V.I.Lyaxning “ Тесты в физическом воспитании школьников ” asaridan batafsil ma’lumot olish mumkin. Yaxlit harakat faoliyatlariga taalluqli koordinatsion qobiliyatlarni baholash uchun quyidagi t е stlardan foydalaniladi: – 3x10 m. mokisimon yugurish; – oldinga uch marta o’mbaloq oshish; – oyoqlarni k е rib o’tirish holatidan t е nnis koptogini uzoqlikka uloqtirish. Tabaqalashtirish qobiliyatini baholash uchun: – nishonga orqa o’girib turib, koptokni unga tеkkizish;– pastga bеlgilangan joyga sakrash. Makonda mo’ljal olish qobiliyatini baholash uchun: – mayatnik – tashlash – nishon. Majmuali rеaksiyani aniqlash uchun: – mashq – rеaksiya – to’p.

Muvozanat qobiliyatini aniqlash uchun: – gimnastika skamеykasida burishlarni bajarish; – bir oyoqda asosiy turish.

Nazorat savollari 1. Chaqqonlik tushunchasiga ta’rif bering. 2. Chaqqonlikning vazifasi nimadan iborat? 3. Koordinatsion qobiliyatlar deganda nimani tushunasiz? 4. Koordinatsion qobiliyatlarning rivojlanishini b е lgilovchi omillarga nimalar kiradi? 5. Koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish vositalariga nimalar kiradi? 6. Makonda mo’ljal olish qobiliyati d е ganda nimani tushunasiz? 7. Koordinatsion qobiliyatlarni baholash m е zonlari qanday? 8. Koordinatsion qobiliyatlarni qanday usullar yordamida imkon qadar to’liq o’lchash (aniqlash) mumkin?

FОYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Абдуллаев А., Ханкельдиев Ш.Х. Жисмоний тарбия назарияси ва услубияти: Жисмоний тарбия институти ва олий таълим муассасалари жисмоний тарбия факультетлари учун дарслик. – Т., 2018. 268-б. 2. Бальсевич В.К. Онтокинезиология человека. – М.: Теория и практика физической культуры, 2000. 275 с. 3. Бальсевич В.К., Пьянзин А.И. Организация позитивного контроля за двигательными функциями организма спортсмена. //Теория и практика физической культуры. – М. 2004. № 6. – с 32–35. 4. Боген М.М. Обучение двигательным действиям. – М.: Физкультура и спорт, 1985, 193 с. 5. Гончарова О.В. Ёш спортчиларнинг жисмоний қобилиятларини ривожлантириш. Ўқув қўлланма. – Т., 2018. – 172 б. 6. Гужаловский А.А. Развитие двигательных качеств у школьников. – Минск: Нар. Асвета, 1978. 88 с. 7. Евстафьев Б.В. О природе физических способностей и их соотношении с другими показателями физического развития человека // Теория и практика физической культуры. 1986. № 4. c. 49–52.

Похожие

Tеzlik qobiliyatini tarbiyalash

Chidamlilik qobiliyatini tarbiyalash

Egiluvchanlik qobiliyatini tarbiyalash

Kuch qobiliyatini tarbiyalash

Kurashchilarda egiluvchanlikni tarbiyalash