Ikkinchi jahon urushigacha va ikkinchi jahon urushidan keyingi davrlarda sport xarakatining rivojlanishi - Физическая культура - Рефераты

Ikkinchi jahon urushigacha va ikkinchi jahon urushidan keyingi davrlarda sport xarakatining rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

www.arxiv.uz Ikkinchi ja h on urushigacha va ikkinchi ja h on urushidan keyingi davrlarda sport xarakatining rivojlanishi R E J A: 1. Ikkinchi jaxon urishinacha bo‘lgan davrda sport xarakati. 2. Jismoniy tarbiya tarakkiyotidagi yangi metodlar. 3. Ikkinchi jaxon urishidan keyingi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiyag

www.arxiv.uz 1. Ikkinchi jaxon urishigacha bo‘lgan davrda sport xarakati. Insoniyatning iktisodiy siyosiy va madaniy xayoti ikkala jaxon urushi o‘rtasidagi davrda xam o‘ziga xos tarzda tarakkiy etdi. Xorijiy mamlakatlarda jismoniy madaniyat tarakkiy etib bordi, ya’ni, ularda ijtimoiy xayotning barcha tomonlarini xarbiylashtirish kuchayib bordi. Shuningdek, chet mamlakatlarda sportni savdo-sotik korxonasiga, boyish vositasiga aylantirish avj oldi. Professionalizm, soxta xavaskorlik, musobaka natijalarini buzib ko‘rsatish, chempionlarni ko‘klarga ko‘tarish. Mashxur sportchilarni sotib olish va sotish-xorijiy mamlakatlardagi sportning tavsifli xususiyatidir. Birinchi jaxon urushidan keyin xorijiy mamlakatlarda jismoniy tarbiyani to‘gridan-to‘gri keng mikyosda xarbiylashtirish, ayrim mamlakatlarda esa fashistlashtirish boshlanib ketdi. Masalan, Olmaniyada revanshist va agressiv doiralar nemis xarbiy imkoniyatlarini kayta tiklash rejalarini kutarib chika boshladilar. Ular nemis yoshlarini jismoniy jixatdan bakkuvat, «Buyuk Olmoniya» ni tiklashning xamda nemis militaristlarning «Olmoniya xammadan yukori» degan eski chakirigini amalga oshirishni tula istaydigan kilib tarbiyalashga intildilar. 1920 yilda general Bergardi Olmoniyaning xarbiy kuvvatini kayta tiklash yo‘lini ko‘rsatib berdi. Uning rejasiga ko‘ra, armiya zobitlar tarkibini tayyorlash darajasida ta’lim olgan va eng yangi texnika bilan kurollangan bo‘lishi xamda bo‘lgusi ommaviy armiya zobitlar tarkibining negizini tashkil kilishi kerak edi. Oddiy askarlarni fukaro gimnastikasi va sport tashkilotlarida tayyorlash va tarbiyalashni tavsiya etdi. Xukmron doiralar tomonidan bu goya ko‘llab-kuvvatlandi xamda gimnastika va sport klublarining keng tarmoklarini tashkil etish ishlari ragbatlantirila boshlandi. 1921 yildan boshlab Nemis gimnastika ittifoki sport gimnastikasi, bir yil o‘tishi bilan futbol, ko‘l to‘pi, baydarkada eshkak eshish, kilichbozlik, suzish va yengil atletikani tarakkiy ettira boshladi. Gimnastika ittifoki sportning boshka turlarini tarakkiy ettirishga intilishning sababi yoshlarni o‘z saflariga iloji boricha ko‘prok jalb etish va ularni olmon millitarizmi ruxida tarbiyalash maksadidan iborat edi.

www.arxiv.uz 1933 yilda fashizmning xokimiyat tepasiga kelishi olmon xalkining jismoniy tarbiyasi tarixida eng mudxish davrning boshlanishi bo‘ldi. Jismoniy tarbiya va sport ishlariga raxbarlik kilish ishlari imperiya sport kommisari Chammer Ostenga topshirildi. Sport komissari ishni juda ko‘p sport tashkilotlarini markazlashtirishdan va sportning eng ko‘p tarkalgan turlari bo‘yicha 15 ta «unifikatsiyalashtirilgan» totalizator uyushmalari tuzishdan boshladi. Bular viloyat, tuman va okrug bo‘linmalaridan iborat territorial prinsipda ko‘rilgan umum olmon mikyosidagi tarmokli sport ittifoklari edi. Xar bir ittifok tepasida milliy-sotsialistlar partiyasi a’zosi bo‘lgan imperiya sport komissarining ishongan kishisi turardi. Barcha 15 totalizator sport ittifoklari ishlarining asosiy mazmuni yoshlarni jismoniy jixatdan tarbiyalashni oshkora suratda xarbiylashtirishdan iborat edi. Bu ittifokning dasturlarida aslaxa-anjom bilan marsh kilish, to‘siklardan oshib yugurish, granata uloktirish, otish, avtomosport, kombinatsiyalashtirilgan ko‘p kurash (yugurish,sakrash, otish va suzish va boshka xarbiy amaliy mashklar asosiy o‘rin egallagan. Berlin Jismoniy tarbiya oliy maktabi sport soxasidagi fashistlar goyalarining manbai edi. Fashistlar sport «fani» ning bu markazida sportda ariylarining «ustunligi» irkiy nazariyasi ishlab chikilardi. Ularning kallob ideologlari, go‘yo agressiya inson tabiatiga xos narsa, sportda esa agressiyaning namoyon bo‘lishi, shuning uchun xam u millatning boshka xalklar ustidan xukmron bo‘lishiga tayyorlashning muxim vositasi deb isbotlashga urindilar. Akademik sport (sof sport turi) fashistlar Germaniyasida xalkaro sport maydonida Germaniya sharafini ximoya kiluvchi kichik bir gurux yoshlar uchun mo‘ljallangan edi. Sportchilarning ko‘pchilligi esa keskin ko‘pol xarbiy mashkka duchor kilinardi. 1934 yildan boshlab Germaniyaning sport mashgulotlarida dala sporti (galendeshport) aloxida o‘rin egalladi. Uning vazifasi jangovar xolat paytida dala sharoitlariga moslona bilish ko‘nikmasini xosil kilishdan iborat edi. ko‘llanmada shunday deb yozilgan: «Tabiatni unutib ko‘ygan shaxarlik rekrut gelendeshport tufayli u bilan kaytadan tanishini kerak. Sport rekruti xarbiy

www.arxiv.uz xarakatlarning barcha turlari-saflarning orasi zich va saflarning orasi ochilgan xolatlarni o‘rganishi u yurish, yugurishni bilish, xar kanday to‘siklardan o‘ta olishi, karta, kompas, yulduzlar va boshka oriyentirlarga karab yo‘l tuta olishi eshitish, ko‘rishni mashk kildirishi, xarbiy-topografiya bilimlarini egallashi lozim». Fizika, biologiya, kimyo, matematika, tarix, jugrofiya va chizmakashlikka oid maktab dasturlari dala sporti uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar bilan to‘ldirilgandi. B u fanlarni o‘kitadigan maktab o‘kituvchilari uchun maxsus kurslar- «xalk sport maktablari» ochib ko‘yildi. Bu kurslarda ular dala sporti bilan amalda tanishlar va o‘zlari o‘kitadigan fanlarni o‘kuvchilarning xarbiy tayyorgarlik ishiga bo‘ysundirishga o‘rganar edilar. 1934 yilda fashistlar Germaniyasida uch darajali-bronza, kumush va oltin davlat sporti nishoni joriy kilindi. 18-35 yoshlardagi xar bir erkak kishi belgilangan muddat ichida ana shu nishon uchun me’yor topshirishi shart bo‘lgan. Bronza nishonini olish uchun sport-rekrut maktabini va bir yillik gelendeshport maktabini tamomlashi, 100 metrga yugurish, uzunlikka sakrash, gurzini yukoriga otish, yadro turtish, 3000 metrga yugurish, kichik kalibrli miltik otish, 12,5 kg yuk bilan 25 km ga marsh bilan borish, mo‘ljalga granata uloktirish xamda gelendeshport dasturi asosida sinov topshirishi kerak edi. Fashistlar jismoniy tarbiya tizimi sivilizatsiyani, madaniyatni, boshka xalklarni, ya’ni millionlab kishilarning yostigini kuritishning daxshatli mashinasini yaratishga bo‘ysundirilgan edi. Fashistlar Italiyasida xam jismoniy tarbiya va sport ishlari keng ko‘lamda xarbiylashtirildi va fashistlashtirildi. 1922 yilda xokimiyat tepasiga kelgan Italiya fashizmning siyosati «Buyuk Italiya» ni tuzish uchun yangi imperialistik urushga tayyorlanishga karatilgan. Italiya maktab yoshidagi bolalar xamda yoshlarning jismoniy jixatdan o‘sishi va ularga fashistlar tononidan beriladigan tarbiya ishlariga maorif ministrligining jismoniy tarbiya departamenti va maxsus ijtimoiy tashkilot «Opera natsional Balilla» raxbarlik kildi.

www.arxiv.uz «Balilla» asosan 8-13 yoshdagi o‘gil bolalarni birlashtirdi. 1930 yilga kelib uning saflarida kariyb 900 ming a’zosi bor edi. 14-18 yoshdagi o‘smirlar «avagardist» tashkiloti, tarkibiga kirdilar. 30-yillarda uning kariiyb 400 ming a’zosi bo‘lgan. 8-13 yoshlardagi kizlar (kariyb 250 ming kiz) «Pikkoli italyane» («Kichik yoshdagi italyan kizlar»), 14-18 yoshlardagi kizlar esa (kariyb 150 ming kiz) «Desnovane atalyane») («Yosh italyan kizlar») tashkilotlariga birlashdilar. «Balilla» tashkilotlarida yengil atletika, kilichbozlik, gimnastika, eshkak eshish va xokazo keng ko‘llanildi. Shu bilan bir katorda xar bir joyda geografik va iklim sharoitlariga karab, maxsus sport turlari: Alpda tot changi sporti dengiz bo‘yicha suzish, yelkan sporti, daryolarda suzish, eshkak eshish, tekislikda ot sporti, xamma joyda sport o‘yinlari (regbi, futbol, basketbol, voleybol) otish, velosiped sporti va sportning motorli turlari xam tarakkiy ettirildi. Sport va gimnastika klublarida jamiyatlarida va ittifoklarida xarbiy sport ishlari nixoyatda faollikda avj oldirildi. Bularda sportning avtomobil, mototsikl, aviatsiya, planer va parashyut turlari, kilichbozlik, kurash, boks. Ogirlik ko‘tarish va gimnastikani tarakkiy ettirishga katta axamiyat berildi. Yaponiyada jismoniy tarbiya va sport ishlarini xarbiylashtirish nixoyatda tez sur’atlar bilan olib borildi. Siyosati yangi boskinchilik urushiga tayyorlanish vazifalariga buysundirilgan yapon imperialistlari ana shu maksadlarda maktab sport va gimnastika tashkilotlaridan keng foydalandilar. O‘kuv yurtlari va sport tashkilotlari xarbiy-jismoniy tarbiyaning, shovipisk va militaristik kayfiyatlarini tashvikot kilishning asosiy markazlari bo‘lib kolgan edi. Boshlangich maktabda o‘kuvchilarni xarbiy-jismoniy tarbiyasi asosan jismoniy mashklarning kadimiy milliy turlari (tayok bilan bajariladigan kilichbozlik, kurashish, yoy otish va xokazo) ni kisman sport, gimnastika va o‘yinlarning xozirgi turlarini ko‘llash yo‘li bilan amalga oshirildi. Eng yaxshi komandir va sport kadrlari yetishtirib chikargan kollej va universitetlarda xarbiy-jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari dzyu-do, kilichbozlik, otish, gimnastika, suzish, yengil atletika, beysbol, regbi va boshkalar.

www.arxiv.uz O‘kuvchi yoshlar jismoniy tarbiyasi va xarbiy tayyorgarligiga jismoniy mashklar maktab gigiyenasi ittifoki xamda Akademik atletika ittifoki umumiy raxbarlik kildi. 1927 yilda xukumatning ko‘rsatmasiga muvofik Yaponiyaning o‘kuv yurtlariga o‘kuvchi yoshlarga xarbiy ta’lim berishni kuchaytirish uchun zobitlarning katta bir guruxi yuborildi. Yaponiya imperalizmi xarbiy mashinasining tarkibiy kismiga astasekin aylanib ketgan sport tashkilotlari, skaut tashkilotlari. Xristian yoshlari ittifoki va sport uyushmalari o‘kuv yurtlariga kirmay kolgan 16-20 yashar yapon yoshlarini xarbiy sharoitga muvofiklash tirishning asosiy vositalari bo‘lib xizmat kildi. Fransiya davlati xam yoshlarga xarbiy jismoniy tarbiya berishdan nixoyatda manfaatdor edi. 1920 yilda Fransiyada maktabgacha tarbiya yoshidagi va maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi to‘grisida konun kabul kilindi. Xarbiy vazirlik o‘kuv yurtlarida olib boriladigan jismoniy tarbiya va sport ishlari xakidagi koidani tasdikladi. Amorosning zamonaviylashtirilgan tabiiy-amaliy gimnastikasi xamda shved gimnastikasining ayrim mashklari jismoniy tarbiyaning vosita va metodlariga asos kilib olindi. Jismoniy tarbiyaning yangi dasturiga gimnastika snaryadlarida bajariladigan mashklar kiritilmagan, ammo unda tabiiy to‘siklar (zovur,to‘sik devor) dan o‘tish xamda narsalar tashishga (kum to‘lgazilgan kop, chelak va shu kabilalar) keng o‘rin berilgan edi. Mashgulotlar xarbiylashtirilgan va manfaatparastlik tavsifiga ega edi. 1925 yilda Fransiyada xarbiy vazirlik bilan mustaxkam alokada bo‘lgan yoshlarni jismoniy tarbiyalash bo‘yicha Davlat sekretariati tuzilib, uning tashabbusi bilan 9000 maktab xuzuriga o‘kuvchilarni xarbiy ishlarga tayyorlovchi mustakil suratda ishlaydigan sport va otish jamiyatlari tashkil etildi. Taxminan o‘sha paytda Fransiyada xarbiy-ikki oy ichida past-baland yerlar sharoitida jismoniy mashklarga o‘rgatilar va elementlar xarbiy ta’lim olar edi. Bir kancha mamlakatlarning sport tashkilotlarida xam yoshlarni xarbiy- jismoniy jixatdan tayyorlash keng mikyosda amalga oshirildi. Xorti Vengriyasida 14 dav. 21 yoshgacha bo‘lgan yoshlarning umumiy sport majburiyatlari xakida konun

www.arxiv.uz kabul kilindi. Sobik kazarmalar xarbiy-jismoniy tayyorgarlikning o‘ziga xos markaziga aylantirildi. Taxminan 30 mingga yakin sobik zobitlar sport ishlariga raxbarlik kilishga jalb kilindi. Chexoslavakiyada xam axolini xarbiy-jismoniy jixatdan tarbiyalash «Sokol» tashkilotlari vositasida olib borildi. «Sokol» jamiyati raxbarlaridan biri Klinger shunday degan edi: «Sokol» o‘z a’zolarining kazarmaga kirishidan oldinrok ulardan soldat yetishtirishga intiladi. Angliya birinchi jaxon urushi natijasida golib mamlakatlar katoriga kirgan edi. Lekin bu hol uning iktisodiy va siyosiy ahvolini mustaxkamlamadi. Mamlakatda sport klublarining yakkaligi tugatildi, ularning eshigi mexnatkashlar uchun ochib ko‘yildi. Bu klublarda sport ishlarigina emas, balki yoshlarni xarbiy-jismoniy jixatdan tayyorlash va ularni ideologik jixatdan tarbiyalash ishlari xam olib borildi. Xukumat urushkok skautlar xarakatiga katta yordam bera boshladi. Bu yosh avlodni ideologik va xarbiy-jismoniy jixatdan tayyorlash ishlarida maktabga yordamchi bir vosita edi. B.Shou o‘zining «Mafusailga kaytish» nomli pyesasiga yozilgan mukaddimasida Angliya maktablaridagi tarbiyani juda anik kilib xamda xakkoniy tarzda xarakterlab bergan edi: «Imtiyozli maktabda bolani turli yo‘l bilan be’manilikka, axloksizlikka o‘rgatiladi, uni tekin daromat olishga asoslangan bizning jamiyatimiz moxiyatiga ko‘ra aldaydilar, unga be’manilik dabdabalik va vatanparvarlikka ishonch ruxi singdirildi, ammo uning otishga, otda chopishga, jismoniy kuchning o‘stirishga o‘rgatish kerak bo‘lganda, o‘ o‘zining bu mashklarning xammasini yaxshi, xatto iloji boricha a’lo darajada bajarishni chinakam istaydigan odamlardan eng malakali yordam va yo‘l-yo‘rik oladi, uni armiyada kobiliyatiga yarasha uchishga, bomba tashlashga, takomilga yetgan pulemyotni ishlata bilishga o‘rgatadilar. Pirovardida xotirjamlik bilan nixoyatda aklli va sinalgan insonparvar kishiga xam ishonib bo‘lmaydigan vayronalik keltiruvchi vositalar maktabida insonparvarlik ruxida tarbiyalangan, extimol tabiatga ko‘ra pok, ammo tarbiya yordamida nodon, beraxm, kuruk oliftalar va sportchilarga aylangan

www.arxiv.uz romantizm ruxidagi o‘smirlar ko‘liga topshiriladi. Ular mushtlashishni din yo‘lidan borish, o‘ldirishni esa erkak kishining zaynati deb tushunadilar». AQSH xukmron doiralari xam jismoniy tarbiyadan shlarni xarbiy ishlarga tayyorlash maksadlarida keng foydalandilar. Amerika davlati xam maktab, o‘rta va oliy o‘kuv yurtlari yordamida yoshlarni o‘z ideologiyasi ruxida tarbiyaladi, ularni jaxonga xokim bo‘lish rejasini amalga oshirishga, «amerikacha yashash» tashvikot kilishga tayyorladi. Amerika cherkovi, xarbiy boshkarma va juda ko‘p yarim sport, yarim xarbiy tashvikotlar, masalan, «Amerika legioni» kabi tashkilot xam ana shu maksadda ish olib bordi. Amerika Qushma Shtatlarida maktab o‘kuvchilari jismoniy tarbiyasiga aloxida axamiyat berildi. Ko‘pchilik shtatlarda o‘kuv yurtlardagi jismoniy tarbiya xakida maxsus konunlar kabul kilindi. Bularda jismoniy tarbiyani mablag bilan ta’minlash, o‘kituvchi kadrlar tayyorlash va boshka masalalar nazarda tutilgan edi. Jismoniy tarbiya umumiy tarbiya tizimining bir kismiga aylana bordi. 1920 yili AkSH ning Sport raxbarlari va universitetlardagi o‘yinlar jamiyati ko‘mitasi jismoniy tarbiya vazifalarini aniklar ekan. Uning muxim vazifasi yoshlarni itoatgo‘ylik va intizomlilik ruxida xamkorlik kilish, o‘z manfaatidan voz kechish ruxida va ularda Amerika jamiyati uchun zarur bo‘lgan boshka fazilatlarni tarbiyalab yetishtirishdan iborat deb ko‘rsatildi. AQSH da mexnatkashlarning keng ommasini xarbiy-jismoniy jixatdan tayyorlash turli xarakterdagi ommaviy «mustakil» tashkilotlar-ommaviy sport tomoshalari assotsiatsiyasi, aktiv dam olish va fabrika-zavod klublari assotsiatsiyalari shakllarida amalga oshirildi. Jismoniy tarbiya tarakkiyotidagi yangi metodlar. Bir kancha chet mamlakatlarda birinchi va ikkinchi jaxon urushlari o‘rtasidagi davrda jismoniy tarbiya tizimida yangi metodlar keng tarkatildi. Bu metodlar davlat armiyalari va maktablarida jismoniy xamda xarbiy tayyorgarlik soxasida o‘tkazilgan isloxotlarga boglik ravishda paydo bo‘lgan edi. Yangi metodlar mualliflari o‘z

www.arxiv.uz davlatlarining ijtimoiy buyurtmasini bajarar ekan, eski gimnastika tizimini zamonaviylashtirish, yangi tarixiy sharoitlarga moslashtirishga o‘rindilar. Ular o‘z metodlarini birinchi galda maktab yoshidagi va xarbiy xizmat yoshiga yetgan yoshlar uchun yaratdilar. O‘sha yillarda muvozanat saklash nazariyasi deb ataluvchi nazariya keng tarkalgandi. Uning moxiyati shundan iboratki, jismoniy tarbiya texnika tarakkiyoti tufayli odamning yo‘kotgan jismoniy kuchini tiklashi kerak edi. Bunda asosiy e’tibor insonni xar tomonlama o‘stirishga emas, balki uni jismoniy jixatdan mustaxkamlashga karatiladi, masalaning tub moxiyati esa mexnatkashlarni ekspluatatsiya kilishning ogir shakllarida emas, balki tarakkiy etib borayotgan ishlab chikarish texnikasida deb karatildi. K.Gaulgofer va M.Shtrayxerning Avstriya tabiiy maktab gimnastikasi metodi xorijiy mamlakatlar. Boltik bo‘yi davlatlari, Polsha,Avstriya va Germaniya maktablarida keng tarkatildi. B u gimnastika metodi birinchi jaxon urushidan keyin Avstriya va boshka bir kancha mamlakatlarda maktab ta’limi soxasida o‘tkazilgan isloxotlar bilan boglik ravishda paydo bo‘lgan edi. Avstriya tabiiy maktab gimnastikasi imperialistik urushgacha Avstriya-Vengriya maktablarida tarkalgan nemis A.Shpisning suniy va to‘kilgan maktab gimnastikasining o‘rinli bosishi talab etilgandi. Ammo bu yangi tizim eski tizimning ko‘pgina xatolarini takrorladi. Bu tizimda maktab yoshidagi bolalarni jismoniy mashklarga o‘rgatishning ilmiy jixatdan asoslangan ta’lim-tarbiyaviy usullari yo‘k edi. Avstriya maktab gimnastikasi asoschilari jismoniy tarbiyaga fakat bola organizmiga jismoniy ta’sir etishning vositasi emas, balki yoshlarni sinfiy garmoniya ruxida tarbiyalashga karatilgan intellektual va axlokiy tarbiyaning muxim elementi xam deb karadilar. Bu metodning chet mamlakatlarda keng yoilishi bejiz emas. Burjua sport raxbarlari jismoniy tarbiya- bu fakat soglomlashtirish vositasi yoki xarbiy tayyorgarlik vositasigina emas, balki yoshlar idealogik jixatdan tarbiyalashning xam muxim vositasi ekanini yaxshi anglar edilar.

www.arxiv.uz Gaulfoger va Shtrayxer maktab yoshidagi bolalar uchun jismoniy tarbiya darsini batafsil ishlab chikdilar. Ular darsni uch kismga bo‘lib, ularga kuyidagi mashklar guruxlarini kiritdilar: Birinchi gurux-jonlantirish mashklari (tez yurish, yugurish, irgish, bilan bajariladigan o‘yinlar, nafas mashklar): Ikkinchi gurux-gavda uchun asosiy mashklar, muvozanat saklash, kuch va chakkonlik mashklari (yugurish, yurish va sakrash): Uchinchi gurux-tinchlantirish mashklari (yugurmasdan bajariladigan o‘yinlar, sekin yurish). Shuningdek, ular ekskursiya, ochik xavoda o‘ynaladigan o‘yinlar, suzish, changi va chanada yurish, uyda gimnastika mashklari bajarish (10 dakika davomida) xamda sinf mashgulotlari paytida badantarbiya dakikalari o‘tkazishni taklif etdilar. Ammo Gaulfoger-Shtrayxer metodida muxim kamchilik mavjud edi. Masalan ularning ko‘rsatishicha, odamning jismoniy tarakkiyotida irsiyat xalk kiluvchi rol o‘ynaydi va tirik mavjudodning xar bir kurtak xujayrasining tarakkiyot yo‘li oldidan belgilangan, go‘yo bu o‘sish uzil-kesil emish. Ular odamning jismoniy o‘sishidagi sotsial muxitni inkor etdilar,xamda xamma narsa irsiyatga boglik deb da’vo kildilar. Gaulfoger va Shtrayxerning fikriga ko‘ra, organizm va uning ayrim kismlari ularga meros kolgan doirasidagina tarakkiy etishi mumkin. Bu nazariya fanga xilof xarakterdaligi, shubxasidir. Ma’lumki inson fakat tabiatnigina emas, balki tabiatning bir kismi sifatida o‘zini o‘zgartiradi. Avstriya maktab gimnastikasi reformatorlarning vazifasi jismoniy mashklar va o‘yinlar mashgulotlarini xukumron sinf manfaatlariga ko‘prok xizmat kildirishdan iborat edi. Avstriya gimnastika maktabining juda ko‘p o‘kituvchilari ikkinchi jaxon urushi oldida Avstriya va Germaniyadagi fashistlar yo‘lboshchilarning xizmatida bo‘lgan edi. Fashistlar armiyasi zaxiralarini jismoniy va idealogik jixatdan tayyorlash ishida Avstriya tabiiy gimnastikasining ijodkorlari K.Gaulfoger va M. Shtrayxer muxim rol o‘ynadi. Avstriya maktab gimnastikasi xamda N.Bukning asosiy gimnastikasi bilan bir katorda «rux va gavda garmoniyasi» goyasini targib etgan Zurenning gigiyenik

www.arxiv.uz gimnastika metodlari, individual-tabiiy tarakkiyot nazariyasini xaddan tashkari maktagan Bode metodi va boshkalar G‘arbiy Ovropa mamlakatlarida keng yoildi. Butunlay biologik asosda yaratilgan bu metodlar yoshlarni sinfiy kurashning eng muxim vazifalaridan chagitishga karatilgan edi. Gimnastika metodlarining barchasi yoshlarni yangi jaxon urushida jismoniy, xarbiy va idealogik jixatdan tayyorlashni o‘z oldiga vazifa kilib ko‘yigan burjua sporti va gimnastikasining ajralmas kismi edi. Ikkinchi jaxon urushidan keyingi davrda chet mamlakatlarda jismoniy madaniyat Imperializmning engriaksion elementlari boshlagan ikkinchi jaxon urushi xalklar faoliyatining barcha soxasi-iktisodiy, siyosiy, idealogik, ishtimoiy va madaniy soxalariga ta’sir etdi. Urush davomida insoniyat millionlab odamlardan maxrum bo‘ldi va juda moddiy talofat ko‘rdi. Insoniyat fashistlarga kul bo‘lishi xavfidan saklanib koldi. Urushdan keyingi yillardagi yangi tarixiy vaziyat jaxon xalklari madaniyatiga, jumladan jismoniy madaniyat, sport ishlarini tashkil etishga va ularning mazmunga katta ta’sir ko‘rsatdi. Ko‘pgina mamlakatlarda jismoniy madaniyat va sportdan keng xalk ommasi baxramand bo‘la boshladi, ular mexnatkashlarni xar tomonlama jismoniy kamolotga yetkazish, ularning sogligini mustaxkamlash va tinchlik uchun faol kurashchilar tarbiyalab yetishtirishning muxim vositalaridan biriga aylandi. Jismoniy madaniyat va sport mustamlaka karashligidan ozod bo‘lgan Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining ko‘pgina mamlakatlarni xalklari turmushiga kirib kela boshladi. Bolgariya xalk Respublikasi xukumatining mamlakatda ommaviy jismoniy madaniyat xarakatini barpo kilish soxasidagi dastlabki tadbirlaridan biri-1944 yilda tuzilgan muvakkat Markaziy Sport kengashi edi. Muvakkat Markaziy Sport kengashi bilan birga Soglikni saklash vazirligi xuzurida jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha direksiyaning tuzilishi Bolgariya jismoniy madaniyat va sportining yuksalishida muxim vokea bo‘ldi. Direksiya va uning viloyat xamda tumanlardagi maxalliy organlari jismoniy madaniyat va sport

www.arxiv.uz soxasidagi davlat siyosatini amalga oshira boshladi. Direksiya Markaziy Sport kengashi bilan birgalikda jismoniy madaniyat xarakatini demokratlashtirishga, o‘kuv- mashk ishlarini ilmiy asosda ko‘rishga xarakat kildi. U jismoniy madaniyat va sport soxasi bo‘yicha kadrlarni tayyorlash, sport turlaribo‘yicha dasturlar ishlab chikish va jismoniy madaniyat xarakatining moddiy-texnik bazasini vujudga keltirish ishlarini boshlab berdi. Bolgariya jismoniy madaniyat instituti xar yili 300 ga yakin oliy ma’lumotli mutaxassis tayyorlab chikaradi. Jismoniy madaniyat texnikumi o‘rta ma’lumotli mutaxassislar tayyorlaydi. Jismoniy tarbiya va sport mashklarini ilmiy jixatdan asoslash masalalari bilan jismoniy madaniyat va maktab gigiyenasi markaziy ilmiy tekshirish instituti shugullanadi. Jismoniy tarbiya va sport bilan shugullanuvchilar sogligini tibbiy nazoratning 50 tadan ortik kabinet kuzatib turadi. Bolgar basketbolchilari, boschilari, voleybolchilari, gimnastikachilari, futbolchilari, shoxmotchilari, shtangachilari va sportning boshka turlari bo‘yicha jaxonda xozirgi kunda yetakchi o‘rin tutadilar. Bolgariya sport tashkilotlari 30 ta xalkaro sport federatsiyalarining a’zosidir. Xitoyda jismoniy madaniyat xitoy inkilobining galabasidan so‘ng va xalk respublikasi tashkil kilinganligidan keyin tez sur’atlar bilan tarakkiy eta boshladi. 1949 yil oktabrida madaniyatning bu soxasida axvol tubdan o‘zgardi. XXR da jismoniy madaniyat va sport soxasida ommaviy ishlarni o‘ulga ko‘yishda shu yili tuzilgan Umumxitoy jismoniy madaniyati va sport jamiyati muxim rol o‘ynadi. Korxona, muassasa o‘kuv yurtlari va maktablarda tuzilgan jismoniy madaniyat jamoalari jamiyatning boshlangich tashkiloti xisoblanadi. 1953 yil XXR Markaziy xalk respublikasining karoriga binoan Umumxitoy jismoniy madaniyat va sport davlat ko‘mita tuzildi. Bu ko‘mita sport inshootlari ko‘rish, sport anjomlari ishlab chikarish va jismoniy madaniyat xamda sport kadrlari tayyorlash ishlarini jadallashtirib yubordi. 1954 yilda mart oyidan boshlab Xitoy davlat muassasalarida ish paytida majburiy suratda bajariladigan badantarbiya pauzalari joriy etildi.

www.arxiv.uz 1955 yil oktabrida Pekinda Xitoy tarixida birinchi marta Umumxitoy spartakiadasi bo‘lib o‘tdi. Ko‘pgina kishloklarning yoshlarning yoshlari «zaryadka» bilan, sport o‘yinlari va boshka jismoniy mashklar bilan faol suratda shukullana boshladilar. Ishlab chikarish kooperativlarida jismoniy madaniyat jamoalari tuzila boshlandi. kishlok yoshlari jismoniy madaniyat majmua me’yorlarini topshirishga kirishdi, maktablarda o‘kuvchilar majburiy mashkulotlardan boshka o‘kishdan tashki paytda sport ishlarida faol ishtirok etdilar. Xitoy xalk respublikasida talabalarning jismoniy tarbiyasiga aloxida axamiyat berilmokda.1953 yildan boshlab oliy o‘kuv yurtlarining birinchi va ikkinchi boskichlarida jismoniy tarbiya majburiy suratlar amalga oshirilmokda. Yukori boskichlarda esa tanlab olgan sport turi bo‘yicha sport maxoratini oshirish joriy etilgan. XXR da basketbol, voleybol, suv sporti,yelkanli sport, suzish gimnastika.stol tennisi va yengil atletik juda keng tarkalgan. Undan tashkari, shaybali xokkey, changi va konkida yurish sportining tarakkiy etishi yanglik xisoblanadi. 1953 yildan boshlab sportning bu turlari xamda uning boshka ko‘pgina turlaridan mamlakat birinchiligi o‘tkazilmokda. Sportning xozirgi zamon turlarining tarakkiy etishi bilan bir katorda uning milliy turlari: chavandozlik, yoy otish, mo‘ljalga irgitish yoki uloktirish, xitoy boksi. «Ushu» kilichbozligi va boshkalarning takomillashuviga aloxida axamiyat berilmokda. Osiyo va Afrikaning ko‘pgina xalklariga jismoniy mashklar va o‘yinlar kadim zamonlardan ma’lum. Ammo mustamlaka asorati sharoiti bu xalklar jismoniy madaniyatining tarakkiy etishiga to‘skinlik kildi. Ozodlikka erishgan mamlakatlarda sport tashkilotlarining faoliyati demokratik tus ola boshladi. Davlat tomonidan sport klublariga beriladigan moddiy yordam kuchaytirildi. Jismoniy tarbiya va sport milliy madaniyatning ajralmas kismiga aylandi. Xindiston, Indoneziya va Birmada jismoniy tarbiya xamda sport ancha tarakkiy etdi, bu mamlakatlarda sportga raxbarlik kiluvchi yangi sport tashkilotlari tuzildi. Xindistonda 1946 yili 1 Umumxindiston jismoniy tarbiya konferensiyasida milliy jismoniy tarbiya va dam olish assotsiatsiyasi. 1949 yilda Umumxindiston sport

www.arxiv.uz tashkilotlariga raxbarlik kiluvchi organ tarikasida Xindiston milliy sport klubi tuzildi. Birmada sport ishlariga jismoniy tarbiya milliy kengashi boshchilik kiladi. Indoneziya, Birma va Xindistonda sportning yuksalishiga katta ta’sir ko‘rsatayotgan milliy olimpiada ko‘mitalari tuzildi. Shaxarlarda territorial prinsip asosida sport klublari uyushmalar, soyuzlar tashkil etildi. Chempionatlar, kubok o‘yinlari va sport birinchiliklar, milliy o‘yinlar va sport birinchiliklar, milliy o‘yinlar va sport bayramlari muntazam o‘tkazilmokda. Bu mamlakatlarda sportning barcha olimpiada turlari keng yoyilmokda Maysazorda o‘ynaladigan xokkey, futbol, yengil atletika, ayniksa, tarakkiy etmokda. Yoshlar basketbol va voleybol, velosiped sporti, suzish va yoydan otish bilan shugullanayotir. Jismoniy mashklarining ko‘pgina milliy turlari va o‘yinlar xam shuxrat kozongan. Sport maydonlari, gimnastika zallari va stadionlar ko‘rishga ancha e’tibor berilmokda. Xindistonda Milliy sport stadioni Yangi Dexlida ko‘rildi. Indoneziyada Suraboy va Medanda stadionlar barpo kilindi. Jakartada juda katta sport majmuasi kurib tugatildi. Milliy murabbiylar va o‘kuvchi kadrlarni tayyorlash yaxshilanmokda. Masalan, Xindiston kollejlarida bir kancha jismoniy tarbiya bo‘limlari bor. Bombeyda Umumxindiston jismoniy tarbiya va sport instituti ochildi. Ammo milliy kadrlar masalasi xali yechilmagan, shu sababli Xindiston, Indoneziya va Birmaning sport tashkilotlari murabbiylarni chet ellardan taklif kiladi. Afrika kit’asida xam jismoniy madaniyat ancha yuksaldi. Afrikaning yangi davlatlari Gvineya, Gana, Mali va boshkalar sportdan mexnatkashlarning keng ommasini baxramand kilish uchun intilmokdalar. Gvineya Respublikasida jismoniy tarbiya barcha maktablar va o‘kuv yurtlarida majburiy fanlar katoriga kiritilgan, Gvineya xukumati sport tashkilotlariga sport inshootlarini kurishda xamda jismoniy tarbiya o‘kituvchilari, murabbiylar va yo‘rikchilarni tayyorlashda moddiy yordam ko‘rsatmokda. Mamlakatda futbol, boks, basketbol, voleybol, velosiped sporti, yengil atletika, dzyu-do va stol tennisi federatsiyalari tuzildi. Sport mashkulotlariga fakat erkaklargina emas, balki xotin- kizlar xam jalb kilingan.

www.arxiv.uz Mali va Ganada futbol, yengil atletika, boks va velosiped sporti tarakkiy ettirilmokda. Afrikaning o‘n yettita davlatida jismoniy tarbiya va sportning yuksalishida muxim rol o‘ynayotgan milliy olimpiada ko‘mitalari tuzildi va ishlab turdi. Tarakkiy kilgan AkSH, Angliya,Fransiya,Italiya,Yaponiya va boshka davlatlarda jismoniy madaniyat va sport yuksaklikka erishgan. 1949-1950 yillarda kariyb 9 million xarbiy xizmatga chakirilish yoshidagi amerikaliklar xarbiy xizmatni o‘tashga yaroksiz deb topildi. 1957 yilda yoshlar jismoniy tarbiyasi bilan shaxsan shukullangan prezident D.Eyzenxauer ko‘pchilik amerika yoshlarining xarbiy xizmatga yaroksizliga tufayli tashvishlanayotganligini aytgan edi. AkSH da mexnatkashlar bolalarining aksariyati jismoniy tarbiya va sportdan baxramand emas. 1959 yilda AkShdagi mexnatkashlar bolalari ta’lim olayotgan boshlangich maktablarning kariyb 80% sport inshootlariga ega emas edi. Bu maktablarning 50% da jismoniy tarbiya darslari butunlay bo‘lmagan. Yoshlarning 5 foizigina shaxardan chetdagi oromgoxlarda yoz paytlarini o‘tkazish imkoniyatiga ega edi. Asosan badavlat kishilarining bolalari ta’lim oladigan o‘rta maktablarning ko‘pchiligiga zal, xavza, sport anjomlari bor. Bu maktablarda jismoniy tarbiyaga xaftasiga 45 dakikadan 5 ta dars ajratilgan. O‘rta maktablarda yengil atletika, suzish, basketbol, beysbol va futbol bo‘yicha musobakalar juda ko‘p o‘tkaziladi. Tanikli kinoaktyor va mashxur muskulchi atlet, AkSH prezidentlik kengashining jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha raisi Arnold Shvarsnegger «Men bolalarning salomatligi konikarsiz axvolda ekanligi to‘krisida gapirishim kerak. 5 yoshdan 8 yoshgacha bo‘lgan bolalarning 40 foizida yurakkon tomirlari xastaligiga chalinish xavfi bor deb o‘ylayman: semizlik, konda xolesterinning yukori darajada to‘planganligi, kon bosimining oshishi-ularning xammasi kam xarakatizlik okibatidir. Meni bir narsa juda tashvishlantiradi, birgina Illinoys shtatida maktab yoshiga yetmagan o‘gil-kizlardan to 12 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun kundalik jismoniy tarbiya dasturi mavjud. Men Avstriyada katta bo‘lganman, u yerda maktabga katnaganimda xar kuni bir soat mobaynida jismoniy tarbiya bilan shugullanardik.

www.arxiv.uz Undan tashkari xaftada uch marta sport to‘garaklariga borardik. AkShda xam bu odatiy xolda aylanishini intizorlik bilan ko‘tarayapman deydi. AkShda kollejlar (institutlar) va universitetlar sport ishlarining asosiy markazlari xisoblanadi. Yirik universitetlar (Kaliforniya,Pensilvaniya, Chikago va boshkalar) da gigiyena va jismoniy tarbiya bo‘limlari, sport klublari tuzilgan. Ular jismoniy tarbiyani amalga oshirish, tibbiyot ko‘riklarini o‘tkazish va ichki xamda universitetlararo musobakalar tashkil kilishdan iboratdir. Amerika kollejlari va universitetlarida basketbol, regbi, beysbol, yengil atletika, boks, suzish, eshkak eshish va tennis sportning eng ko‘p tarkalgan turlari xisoblanadi. AkSH da universitet sporti tomosha tavsifiga ega bo‘lib, o‘kuv yurtlariga katta foyda keltiradi. Universitktlarda katta stadionlar, zallar, xavzalar bor va talabalar o‘rtasida juda ko‘p tomoshabinlarni jalb etishi va ko‘prok pul to‘plashi mumkin bo‘lgan sport turlarining tarakkiy etishi rakbatlantiriladi. Chunonchi, 1953 yilda Minnesot Universitetida sport musobakalarida olingan foyda 900 mingdan ko‘prok dollarni tashkil kilgan. Katta foyda keltiruvchi xamda universitetlarning reklamalari bo‘lib xizmat kiluvchi talabalar komandalari o‘yinchilariga, chempionlar va rekordichilarga aloxida sharoit yaratib beriladi. Ularga stipendiyalar to‘lanadi, ular ta’lim uchun xak to‘lashdan ozod kilinadi, uy-joy bilan ta’minlanadi va x.k. eng yaxshi sport inshootlari, asboblar va inventar ular uchun xizmat kiladi. Universitetlarda sportdan yukori sport natijalariga erisha oladigan talabalargina baxramand bo‘ladi. Shuning uchun xam sportning biror turi bilan shugullanuvchi talabalar soni ko‘p emas, masalan, 1957 yilda Pensilvaniya universitetida 16200 talaba orasida 50 ta yengil atletikachi bor edi, xolos. «Yakka, atokli sportchilar uchun sport» siyosati Amerikaning mustakil sport klublari uchun xam xosdir. Urushdan keyingi yillarda Amerika sportchilari sportning bir kancha turlari (yengil atletika, basketbol, suzish, ogir atletika, boks, eshkak eshish) dan yuksak sport muvaffakiyatlariga erishdilar. Bu sport xarakatining ommaviyligiga emas, balki murabbiylarning o‘rta maktablardagi kobiliyatli yoshlarni tanlab olishi va ularni sport soxasida yanada o‘sishi uchun sharoitlar vujvdga keltirilgan universitetlarga yoki armiyaga joylashtirishning natijasidir.

www.arxiv.uz Amerika sportining eng xarakterli xususiyatlaridan biri bo‘lgan professionalizm urushdan keyingi davrda o‘zgarmadi. AkSH da professional sport «katta biznesga» aylantirildi. Professional sportchilar amalda korxona egalarining ko‘llaridir. Ularni oddiy tovar singari sotib oladilar va sotib yuboradilar. Beysbolchi, bokschi, futbolchi, regbichi, basketbolchilar bilan savdo-sotik kilishdan sport xujayinlari katta foyda oladilar. AkSH da professional sport xavaskorlik sporti uchun katta zarar keltiradi. Ko‘pgina mashxur xavaskor sportchilar sport korchalonlariga o‘zlarini sotadilar. Ular professional sportchi sifatida musobakalarda katnashar ekan, o‘z sogliklariga zarar yetkazadilar va axlokiy tushkunlikka uchraydilar. Ularning ko‘pchiligi asab tizimining zaiflanishi, yurak va boshka kasalliklar bilan azob chekadilar. Ularning takdiri xech kimki tashvishlantirmaydi. Bu sportchilarning organizmi tezda kuchdan koladi va ular axlokiy xamda jismoniy jixatdan mayib bo‘lib sportdan ajraladilar. Boshka chet mamlakatlarda xam jismoniy madaniyat va sport shu jamiyat a’zolariga xizmat kilmokda. Angliya, Fransiya, Italiya va boshka mamlakatlarda jismoniy madaniyat ishlariga raxbarlik kilish davlat organlari (maorif va xarbiy vazirlik), jamoat sport tashkilotlari (Federatsiyalar va sport turlari bo‘yicha ittifoklar) tomonidan amalga oshiriladi. Bu davlatlarda jismoniy tarbiya boshlangich va o‘rta maktablarda majburiy fan xisoblanadi. Jismoniy tarbiya darsiga bir xaftada 2 soatdan 4 soatgacha vakt ajratiladi. Uning asosiy metodi sport va o‘yinlar metodi xisoblanadi. Fakat Shvetsiya va Norvegiyadagina gimnastika darslariga jismoniy tarbiya barcha darsliklarning taxminan 50 foizi ajratiladi. Ba’zi mamlakatlar (angliya, fransiya) da maktablarning ta’lim rejalari: o‘yinlar, ekskursiya va turistik yurishlari uchun xaftasiga bir kun ajratish ko‘zda tutiladi. Skandinaviya mamlakatlari maktablarida gimnastika darslaridan tashkari sportdan ixtisos berish mashgulotlari keng ko‘llanmokda. Shvetsiyada sport soyuzlar tomonidan ko‘llab-kuvvatlanadigan taxminan 5000 mustakil gurux tuzilgan. Bu guruxlar maktab o‘kuvchilari o‘rtasida sinfdan tashkari mashgulotlar paytida yengil atletika, suzish, futbol, eshkak eshish, changi, konki va sportning boshka turlarini keng targib kilmokda. Maktab sporti sport soyuzi «SKONE» barcha Skandinaviya

www.arxiv.uz mamlakatlari va Finlyandiyaning sportchi maktab o‘kuvchilarini o‘zida birlashtiradi. Bu Soyuz sportchi o‘kuvchilarni yoshi, jinsi va musobakalar uchun belgilangan me’yorlariga karab toifalarga ajratadi. Skandinaviyada sportning ayrim turlari bo‘yicha sport nishonlari juda keng yoyilgan. Bu nishonlarga me’yor topshirish sport natijalarining oshishiga yordam beradi. Suzish, yengil atletika, eshkak eshish. Changi va konkida yurish sporti va umumiy maktab sport nishoni me’yori topshiruvchi maktab o‘kuvchilarining soni yildan-yilga ko‘paymokda. Yaponiya o‘kuv yurtlaridagi jismoniy tarbiya o‘ziga xos xususiyatga egadir. Sportning xalkaro turlari bilan birga jismoniy mashklarning milliy turlari xam tarakkiy ettirilmokda. Milliy sport turlarining saklanishi va ularning butunlay eskicha urf-odatlar bo‘yicha o‘tkazilishidan yoshlarni samurayla ruxida tarbiyalash uchun foydalanmokda. Sportning bunday turlariga katta kilich bilan (yoki uzun tayokcha bilan) bajariladigan kilichbozlik, sumo kurashi, dzyu-do, yoydan otish va suzish kiradi. Suzish, kurol bilan tik turgan xolatda suzish, ogir narsalarni tashib suzish, suvning sayoz joyiga yukori balandlikdan sakrash, burun, aylanma va to‘siklardan o‘ta bilish kabi murakkab malakalarni tarbiyalab yetishtiradi va x.k. Oliy o‘kuv yurtlari (institut, universitet) da jismoniy tarbiya kafedralari va sport klublari bor. Ammo, AkSH da bo‘lganidek, Yaponiyada xam barcha studentlar sport klublariga kirish va sport bilan shugullanish imkoniyatiga ega emaslar, «akademik sport» dan fakat «atokli» sportchilar bilan ota-onalari badavlat bo‘lgan yoshlargina baxramand bo‘la olishi mumkin. Chet mamlakatlarda xavaskorlar sportiga sportning ayrim turlari bo‘yicha federatsiyalar va soyuzlar raxbarlik kiladi. Ularning soni tarakkiy ettirilayotgan sportning turiga boglik bo‘ladi. Chunonchi Angliyada 50 tadan ko‘prok, Fransiyada 40 tacha sport turlari bor va x.k. Xar bir Federatsiya o‘zining sport turi bo‘yicha milliy va xalkaro musobakalar o‘tkazadi. Olimpiada o‘yinlarida ishtirok etayotgan xorijiy mamlakatlarda milliy komandalarni tayyorlab yetishtiradigan milliy olimpiada ko‘mitalari tuzilgan.

www.arxiv.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat, T., «O‘zbekiston» 1992 y. 2. O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi, T., «O‘zbekiston» 1992 y. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi qonuni», T., «O‘zbekiston», 1992 y. 4. Ismoilov R., Sholomitskiy Y., O‘zbekistonda fizkultura tarixi, o‘quv qo‘llanma, T., «O‘qituvchi», 1969 y. 5. O‘zbekiston tarixi va madaniyati, T., «O‘qituvchi», 1992 yil. 6. Jismoniy tarbiya tarixi, darslik (tarjima) T., «O‘qituvchi» 1968 y. 7. Istoriya fizichiskoy kulturi i sporta, ucheb. dlya IFK, N., «FIS», 1983 g. 8. Abdumalikov R., Eshnazarov J.E., Akromov A.K., Jismoniy madaniyat va sport tarixi, dasturnoma, T., RO‘MM, 1993 y.

Похожие

Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrlarda jismoniy tarbiya va sport

Xalqaro sport va Olimpiya harakatining vujudga kelishi

Sport anamnеzi, jismoniy rivojlanish. Asab sistеmasi xususiyatlari va rivojlanishi

Yengil atletikaning rivojlanish tarixi

Yengil atletika faniga kirish va yengil atletikaning rivojlanish tarixi