Ўзбекистонда меҳмонхона ва ресторан хўжалигини ривожлантиришнинг ҳозирги кундаги ҳолати - Экономика - Рефераты

Ўзбекистонда меҳмонхона ва ресторан хўжалигини ривожлантиришнинг ҳозирги кундаги ҳолати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

203 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Ўзбекистон да ме ҳ монхона ва ресторан х ў жалигини ривожлантириш тенденциялари 2. Ме ҳ монхона ва ресторан х ў жалигини ривожлантиришда хорижий сармояларнинг аҳамияти. 3. Хорижий компаниялар ва фирмалар билан ҳамкорликда туризм соҳасида инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш. 4. Ўзбекистонда меҳмонхона ва ресторан хўжалигини ривожлантиришнинг минтақавий имкониятлари. 5. Ўзбекистоннинг халқаро туристик бозорга интеграциялашуви.

www.arxiv.uz Ўзбекистон да ме ҳ монхона ва ресторан х ў жалигини ривожлантириш тенденциялари Меҳмонхона саноати корхоналарининг юзага келиши қадимги Рим билан алоқадордир (тахминан эр.ав.50-йиллар). Рим Империяси йирик бўлганлиги сабабли амалдор ва савдогарлар тез-тез ташқарига чиқиб тўрганлар. Натижада уларни жойлаштириш учун доимий ховли-жой ва таверналар юзага келган. Рим давлатининг асосида қатьий синфий тизимнинг мавжудлиги жой билан таъминлаш корхоналари ривожига ҳам эътиборни кучайтирди. Хатто давлат амалдорлари йўлга отланишдан аввал ўз қўл остидагилари орқали жойлашиш ўрнини келишиб олишга одатландилар. Қадимги Римдаги қўниб ўтиш манзиллари асосий йўл бўйида ва қишлоқларда жойлашган, фақат қулайлик хақида гап бўлиши мумкин эмасди. Рим Империясининиг қулаши билан ховли ва таверналар ўз - ўзидан инқирозга учради. Фақат 4 асрдан сўнггина, Ўрта аср даври (500- 1300 й.) бошлангунгача, янги турда жойлаштириш корхоналари юзага кела бошлади. Жахон меҳмонхона саноати ривожига Ўрта асрларда Англияда содир бўлган жараёнлар ҳам ўз таъсирини ўтказди. 1066 йилда Англиянинг истило қилиниши оқибатида саёхатчилар сони ошди. Хусусий уйлар меҳмонхона ўрнини босди ва ховлилар тижорат корхонаси сифатида қўлланди. Ўрта асрларда одамлар муқаддас жойларга кўпроқ ташриф буюра бошладилар. Ўсаётган талабни қондириш мақсадида турар жойларни кенгайтирилди. Уйғониш даврига келиб эса, Европада иқтисодий ўсиш бошланди, мамлакатлараро алоқалар мунтазам йўлга қўйилди. Инглиз ховлилари ёғочдан қурилган, йирик саёхатчилар эса тошли қасрларда ва монастрларда тўхташ унда яшаб туришни хохлаганлар, бу жойлар қароқчилар хужумидан ишончли химоя қилинган. Лекин уйғониш даврида қирол Генрих VI монастрларни тарқатиб юбориш хақида фармон берганидан сўнг, саёхатчилар ховлиларда қолишга мажбур бўлдилар.

www.arxiv.uz Европа ва Америка бўйлаб саёхатга чиқа бошлаган инглизлар a ста - секин уй қуриш ва уни бошқариш сирларини ўзлаштирдилар. Бугунги кунда дунёда 30 мингдан зиёд турли отеллар мавжуд. Аниқроғи, бу кўрсаткич “ Reed Travel Grou р” нашриёти томонидан чоп этилган “ Offical Hotel Guide –96” каталогида кўрсатилган. Бу меҳмонхоналардаги умумий номерлар сони 12 млн. ни ташкил қилади. Европа минтақасида номерлар сони кўп. Иккинчи ўринда Америка ва ундан сўнг Шарқий Осиё туради. Меҳмонхоналар қуриш тобора авж олиб бормоқда. 1995 йилда АҚШнинг ўзида 82 минг ўринли меҳмонхоналар қуриб битирилди. Жадал қурилишлар туристлар кўп борадиган жойларда давом этяпти. Бу Жануби – шарқий Осиё ороллари, масалан, Бали (Индонезия) ва Пхукет (Таиланд) дадир. Йирик меҳмонхона тизими томонидаи қизиқиш Мальдив Республикаси ва баъзи Африка мамлакатларидан ҳам кузатилмоқда. Дунёдаги энг йирик отель Таиланднинг Патайа шахрида жойлашган “ Ambassador City Jomitien ” дир. У 5100 номерли бўлиб, 40 мт атрофидаги майдонни эгаллайди. Жадвалда кўрсатилишича, 20 та энг йирик отелларнинг 13 таси Лас – Вегасда жойлашган. Замонавий Лас-Вегас алохида йириклиги билан фарқланади. Яқиндагина энг йирик деб ҳисобланган (масалан, 1515 ўринли “ Caesuras Palace ”) бугун 20 та энг йирик отеллар рўйхатига ҳам кирмай қолди. Лас-Вегас – бу умум эътироф этилган хордиқ саноатининг лидери саналади. Шаҳарда 50 та казино бўлиб, уларнинг кўпи отель худудларида жойлашган. Ушбу отеллардаги апартаментлар ўлчами ва қулайлиги жихатидан энг катта ва яхшисидир. Бунда мини-бассейнлар, бир нечта йирик телеэкранлар, 2 ва ундан ортиқ хоналар, хол ва ётоқхоналар, ошхона ҳамда барлар мавжуд. Бундай апартаментлар бинонинг алохида ажратилган томонида жойлаштирилган ва хусусий яъни атаб қўйилган жой (брон қилиш) хизматига ҳам эга. жадвал Дунё бўйича энг йирик отеллар

www.arxiv.uz Меҳмонхона номи Жойлашган ўрни Номерлар сони “Ambassador City Jomtien” Таиланд 5100 “MGM Grand” Лас - Вегас 5005 “Excalibur” Лас - Вегас 4032 “Flamingo Hilton” Лас - Вегас 3642 “Las Vegas Hilton” Лас - Вегас 3174 “The М irage” Лас - Вегас 3049 “Monte Carlo” Лас - Вегас 3014 “Treasure Island” Лас - Вегас 2900 “Bally’s” Лас - Вегас 2814 “Circus Circus” Лас - Вегас 2793 “Imperial Palace” Лас-Вегас 2636 “ Luxor ” Лас - Вегас 2523 “Hilton Hawaiian Village” Гонолулу 2523 “Stardust” Лас - Вегас 2335 “New York Hilton” Нью - Йорк 2131 “Disney’s Carribean Beach Resort” Орландо 2112 “Riviera” Лас - Вегас 2109 “Disney Dixie Landing” Орландо 2048 “Hyatt Regency” Чикаго 2033 “Hotel Parque Ten-Bell” Лас-Галлетас (Испания) 2004 Кўпгина казиноли отель номерлари бадавлат мижозлар учун махсус сақланади, уларнинг нархи 1000 доллардан 25000 долларгачадир. Баъзан казинога келадиганлар у ерда энг қиммат номердан ҳам ошиқроқ маблағни ташлаб кетадилар. Шунинг учун бундай меҳмонхона ходимларининг энг асосий вазифаси аввало мижознинг талаб ва истакларини қондиришдан иборат. Ҳозирда жаҳон бўйича меҳмонхона ўринларнинг сони 17,5 миллиондан ортиб кетган. Уларнинг 37,8 фоизи Европада, 35 фоизи Америкада, 22,2 фоизи Осиё ва Океанияда, 2,8 фоизи Африкада ва 2,2 фоизи Ўрта Шарқ минтақасида жойлашган. Дунё мамлакатлари бўйича таҳлил қилинадиган бўлса, меҳмонхоналарнинг аксарияти АҚШ, Япония, Италия, Германия, Хитой, Франция, Мексика, Канада, Таиланд, Греция, Австрия, Индонезия, Австралия, Россия, Туркия ва Аргентина мамлакатларида жойлашган. қолган мамлакатларнинг бирортасининг эгалик

www.arxiv.uz қилаётган ўринларининг сони дунё бўйича умумий кўрсаткичнинг 1 фоизга етмайди. жадвал Жаҳон бўйича меҳмонхона ўринлари сони билан етакчилик қилаётган мамлакатлар Ўрин Мамлакат Жаҳон умумийсидаги ҳиссаси 1 АҚШ 24,1 2 Япония 9,0 3 Италия 5,6 4 Германия 5,1 5 Хитой 4,7 6 Франиция 3,4 7 Мексика 2,6 8 Канада 2,1 9 Таиланд 1,8 10 Греция 1,8 11 Австрия 1,8 12 Индонезия 1,5 13 Австралия 1,1 14 Россия 1,0 15 Туркия 1,0 16 Аргентина 1,0 Инсон саёҳат қилишни бошлагандан буён уйдан ташқарида қаерда бўлишидан қатъи назар, бошпана ва овқатланишга эҳтиёж сезади. Бундай талабларни қондириш учун кейинчалик туристик корхона ва ташкилотлар пайдо бўлди 1 . Ҳ озирги кунда Ўзбекистон да туризмнинг миллий моделини шакллантириш жараёни кетмо қ да. Мутахассисларнинг фикрича, республикада ҳ ар йили туристлар о қ имининг 15% га к ў пайиши кутилмоқда, бу Бутунжахон туристик ташкилотининг тахминларига нисбатан икки маротаба к ў пдир. Туризм миллий и қ тисодиётнинг 1 Филлиповский Е.Е., Шмарова Л.В Экономика и организация гостиничного хозяйства. Учебное.пособие.-М.: ФиС, 2006,с 3 стр.

www.arxiv.uz исти қ болли со ҳ аларидан бирига айланмокда, мамлакатнинг ички ялпи ма ҳ сулотидаги улуши 0,4% ташкил қ илади. Ўзбекистон катта туристик имкониятларга эга. Бу ерда 20 дан ортиқ меҳмонхоналар фаолият кўрсатмокда. Улардан 50 % халқаро тал абларга жавоб беради. Шунингдек, 14 та турбазалар ва кемпинглар мавжуд. Меҳмонхона фонди 8,6 минг хонадан иборат бўлиб, улардан 7 000 таси йил давомида ишлайди. 2000 йил бошига келиб туризм соҳасида 6,7 минг киши банд эди. 2000 йилда туристик корхоналар томонидан 730 минг кишига, шу жумладан 350 минг чет эллик туристларга хизмат кўрсатилган. Ҳисоб-китобларга кўра 2005 йилда туристлар оқими 1,5 млн. ташкил қилиши, шундан 750 минги чет эллик туристлар бўлиши, чет эллик туристларга хизмат кўрсатиш хажми 2 млрд. АҚШ долларига етиши мўлжал қилинмоқда. Шу жумладан, " Ў збектуризм" миллий компанияси туристик корхоналари 150,5 млн. А Қ Ш долларлик хизмат к ў рсатишлари к ў зда тутилмо қ да. Республиканинг экспорт имкониятларини ривожлантириш учун 2005 йилга қ адар қ уйидаги бир қ атор тадбирларни амалга ошириш режалаштирилмо қ да: туризм б ў йича очи қ и қ тисодий ҳ удудларни барпо қ илиш ; хорижий туристларнинг о қ имлари ва қ изи қ ишларига қ араб қў шимча хизмат к ў рсатиш тизимини такомиллаштириш, янги туристик маршрутларни яратиш ва улардан самарали фойдаланишни й ў лга қў йиш, янги ме ҳ монхоналар, кемпинглар, дам олиш зоналарини к ў риш, туристик ме ҳ монхоналар ва хўжаликларни жи ҳ озлаш учун ма ҳ сулотлар ишлаб чи қ иш б ў йича инвестиция лойи ҳ аларини тайёрлаш. Ўзбекистон б ў йича туристик маршрутлар қ адимги Ипак й ў ли ша ҳ арлари бўйича саё ҳ атни ва кўплари ЮНЕСКО томонидан қў ри қ ланадиган 4000 мингдан орти қ меъморий ёдгорликларни зиёрат қ илишни ў з ичига олади. Туристик агентлик қ уёшли чўлларнинг исси қ лик уфуриб тўрган й ў ллари бўйлаб, мангу эримайдиган қ орли ч ўққ илардаги чан ғ и трассалари б ў йлаб, овчилик, дельтапланда учиш ва альпенизм каби турли саё ҳ атларни таклиф қ иладилар. "Марко Поло изидан", "Куёш карвони", "Буюк Ипак йўли карвони" каби қ изи қ арли маршрутлар таклиф қ илинади.

www.arxiv.uz Хорижий тажрибаларни ҳ исобга олган ҳ олда ил ғ ор й ў налишларнинг республика концепциясига асосланган ҳ олда туризм инфрат у зулмасини ривожлантириш сиёсатини олиб бориш " Ў збектуризм" миллий компаниясига юклатилган. 1993 йил к ўз ида " Ў збектуризм" миллий компанияси Бутун жа ҳ он туристик ташкилотига аъзо б ў лди ва ўша кундан бошлаб Ўзбекистон ни "Буюк Ипак й ў ли" хал қ аро лойи ҳ асининг мувофи қ лаштирувчи марказига айлантиришни ў з олдига ма қ сад қ илиб қў йган. Тошкентда БТТ ва ЮНЕСКО бошчилигида БТТ нинг "Буюк Ипак й ў ли" хал қ аро семинари б ў либ ў тди. Унинг Регистон майдонида б ў либ ў тган к ў чма йи ғ илишида Самар қ анд декларацияси қ абул қ илинди. Мазкур лойи ҳ анинг манти қ ий давоми сифатида 1995 йилдан бери ҳ ар йили "Ипак й ў ли б ў йлаб туризм" хал қ аро туристик ярмаркаси ў тказиб келинмо қ да. Унда иштирок этувчи иштирокчилар сони 100 тадан 170 тагача к ў пайди. Ўзбекистон нинг туристик ташкилотлари миллий туристик ма ҳ сулотни хал қ аро бозорга олиб чи қ иш борасида тинмай изланмокдалар. Уларнинг Лондондаги, Берлиндаги, Миландаги ва Москвадаги йирик туристик ярмака-биржаларида мунтазам равишда иштирок этишлари бунинг далилидир. БТТ нинг Техрон ва Япониядаги "Буюк ипак й ў ли"га ба ғ ишланган семинарларида Ўзбекистон хал қ аро лойи ҳ анинг географик ва мувофи қ лаштирувчи маркази деб эълон қ илинди. Республикамизнинг туризм со ҳ асида олиб бораётган фаолияти БТТ нинг 1997 йил октябр ойида Ист а мбулда б ў либ ў тган 12-Бош ассамблеясида муносиб ба ҳ оланиб, Ўзбекистон Франция ва Италия давлатлари билан бир қ аторда Бутунжа ҳ он туристик ташкилотининг Ижроия қў митасига аъзо этиб сайланди. Туризм со ҳ асида чет эллик ҳ амкорлар билан бир неча инвестиция лойи ҳ алари амалга оширилди. Хорижий ҳ амкорлар иштирокида 5 юлдузли "Интерконтиненталь", 4 юлдузли "Ля Меридиан", 4 юлдузли "Хилтон", 3 юлдузли “Шератон” ме ҳ монхоналари қ урилди, " Ўзбекистон ", "Шодлик" ме ҳ монхонлари тубдан қ айта таъмирланди ва хорижий бош қ арувга топширилди. Хивадаги "Хоразм" ме ҳ монхонасини таъмирлаш ишлари тугатилди, Бухородаги "Бухоро" ме ҳ монхона мажмуаси т ў ли қ жи ҳ озланди.

www.arxiv.uz Аммо, дастлабки ҳ исоб-китоблар республикада туризмнинг т ў ла қ онли инфратўзулмасини барпо қ илиш учун қў шимча мабла ғ лар зарур эканлигини к ў рсатди. Ушбу мабла ғ лар хорижий компанияларнинг сармоялари ҳ исобига олиниши режалаштирилмо қ да. Тошкент ша ҳридаги "Чорсу", Самар қ анд ша ҳ ридаги "Самар қ анд" ме ҳ монхоналарини таъмирлаш, Бухоро, Навоий, Самар қ анд ша ҳ арларида автосервис мажмуаларини к ў риш режалаштирилмо қ да. Тарихий, меъморий ва археологик ёдгорликларнинг сони 7587 тани ташкил этади. Ушбу объектлардан деярли 2000 тадан оши ғ и давлат томонидан кўри қ ланади. Бизнинг маълумотларга к ў ра барча ёдгорликларнинг 50% чет эллик туристларда катта қ изи қ иш уйготади. Аммо ҳ озирги кунга келиб уларнинг 300 таси фаолият кўрсатмокда. Хал қ аро м а ршрутларга киритилган 80 та ёдгорлик хорижий туристларда айни қ са катта қ изи қ иш уй ғ отмо қ да. Ёдгорликларнинг 75 % дан орти ғ и республиканинг марказий туристик ша ҳ арларида жойлашган. Бундай ёдгорликлар Тошкент ша ҳ рида-114 та, Самар қ андда 221 та, Хивада 310 тани ташкил этади. Ме ҳ монхона ва ресторан х ў жалигини ривожлантиришда хорижий сармояларнинг а ҳ амияти. Самарқанд, Бухоро, Хива шаҳарларидан ташқари Шаҳрисабз, Фарғона, Қўқон шаҳарларида ҳам туризмни фаол ривожлантириш мумкин. Айниқса Фарғона водийси ўзининг серҳосил боғлари, пахта далалари, ипакчилиги, тоғ билан ўралганлиги ва шарқона бозорлари билан туристларда катта қизиқиш уйғотиши мумкин. Ипакчилик маркази ҳисобланган Марғилон шаҳрида "Ипак олами" маршрутини ишлаб чиқиш мумкин. Унда ипак қуртидан бошлаб тўқувчилик жараёнларигача бўлган босқичларни ҳиқоя қилиб бериш, ипак газламалари ва кийимларни ишлаб чиқаришнинг маданий ҳамда ишлаб чиқариш тарихини ёритиб бериш мумкин бўлади.

www.arxiv.uz Ўзбекистондаги тарихий, меъморий ва археологик ёдгорликларнинг ҳозирги кундаги ҳолати, унга туристлар бора олиши даражасига кўра баҳоланиб, тўрт гуруҳга бўлинган. Ёдгорликларни бундай гуруҳларга бўлиш республикада мавжуд ёдгорликлардан тўғри фойдаланиш даражаси қандай эканлигини, улардан фойдаланишни нотўғри йўлга қўйиш мамлакатга қўшимча валюта келишга тўсқинлик қилишини акс эттиради. Туристик ёдгорликлар гуруҳларга қуйидагича бўлинади: 1. Туристларда катта қизиқиш уйғотувчи, энг оммабоп ёдгорликлар 140 тани ташкил қилади. Улар аъло даражада сақланган бўлиб, тўлиқ фаолият кўрсатади. Йил давомида Ўзбекистонга Европадан келувчи туристларнинг деярли 80 % уларга албатта бориб келишга ҳаракат қилишади. 2. Йил давомида фаолият кўрсатмаганлиги сабабли туристлар томонидан баъзида зиёрат қилиниши мумкин бўлган ёдгорликлар 180 тани ташкил қилади. Мазкур гуруҳдаги тарихий ва меъморий ёдгорликлар хорижий туристларда ўртача қизиқиш уйғотади. Улар мавсумий фаолият кўрсатиб, зудлик билан таъмирлашни талаб қилади. 3. Таъмирланаётган ва ҳозирги кунда туристлар томонидан зиёрат қилинмаётган ёдгорликлар мавжуд. Улар 200 тадан ортиқ. Турли молиявий манбалар ёрдамида таъмирлаш ишлари фаол олиб борилмоқда. Республикада ушбу мақсадларда давлат бюджетидан мақсадли маблағлар ажратилади. Масалан, 1997 йилда фақатгина Бухоро шахрида 40 та ёдгорликни таъмирлаш учун 100 млн. сўмдан ортиқ маблағ ажратилди. Худди шундай йўл билан ўтган 2003 йилда Самарқанд шаҳридаги 30 тадан ортиқ ёдгорлик таъмирланди. Бундай мақсадли маблағлар барча вилоятлардаги тарихий ва меъморий ёдгорликлар учун ажратилган. 4. Таъмирлаш ишлари олиб борилаётганлиги сабабли яъни 3-5 йиллар давомида фаолият кўрсатмайдиган ёдгорликлар. Ҳозирги кунда уларни таъмирлаш учун маблағлар етишмаяпти. Улар тахминан 500 тадан ортиқни ташкил қилади. Лекин келажакда улар туристларда қизиқиш уйғотиши лозим. Ҳукумат томонидан мазкур ёдгорликларни таъмирлаш учун молиявий манбаларни шакллантириш ишлари

www.arxiv.uz олиб борилмоқда. Ушбу ёдгорликларнинг кўплари археологик бўлиб, олдин изланишлар олиб бориш, сўнгра эса таъмирлашни талаб қилади. Масалан, Афросиёб, Варахша, Чуст ва бошқа. Шу билан бирга 2000-2003 йиллар давомида Ўзбекистоннинг тарихий ва меъморий ёдгорликларини зиёрат қилишга баҳо бериш, таъмирлаш билан боғлиқ муаммолар ҳал қилинмаганлиги, сервис хизматини ташкил қилиш учун етарли миқдорда маблағ ажратилмаганлигига қарамай, кириш туризмининг мавжуд тизими самарали фаолият кўрсатаётганлигини аниқлади. Уларни қуйидагича гуруҳлаш мумкин: Ўзбекистонга келган хорижий туристларнинг умумий сонидан 61,1 % Самарқандга, 34,5 % Бухорога ва 24,5 % Хивага ташриф буюрганлар. Битта турист бир неча шаҳарга ташриф буюришини ҳисобга олган ҳолда қуйидагиларни белгилаш мумкин: иккита шаҳарга (Тошкент-Самарқанд ва Тошкент-Хива) 59,% борган, учта шаҳарга (Тошкент-Самарқанд-Бухорога)-40,3% борган. Бундан барча келаётган туристларнинг ярмидан кўпи Тошкент шаҳридан ташқари фақатгина битта шаҳарга ташриф буюриб ортларига қайтадилар деган хулосага келиш мумкин. Хорижий туристларнинг мамлакатга ва ёдгорликларга қайта ташриф буюриши қуйидаги маълумотларда акс эттирилган: 2000 йил давомида 5 % туристлар Ўзбекистонга қайта ташриф буюришган улардан 20-30 % гина Тошкент шаҳрига қайта келишган. Бу қайта ташриф буюришнинг жуда паст даражасини ташкил қилади. Шунинг ўзигина туристларни жалб қилиш учун қўшимча тадбирлар ишлаб чиқиш лозимлигини кўрсатади. Меҳмонхона ва сервис хизматларини кенгайтириш ёрдамида турмаҳсулот сифатини ошириш, шунингдек мавжуд ёдгорликларнинг қабул қила олиш имкониятларини ошириш каби тадбирлар шулар жумласидандир. Хорижий компаниялар ва фирмалар билан ҳ амкорликда туризм со ҳ асида инвестиция лойи ҳ аларини амалга ошириш

www.arxiv.uz Меҳмонхонанинг қабул қила олиш имкониятларига баҳо бериш ҳам катта аҳамиятга эга. Меҳмонхоналарда жой таклиф қилиш имконлари таҳлил қилинганда меҳмонхона хўжалигини таъмирлаш бирламчи вазифалардан бирига айланиши лозимлигини кўрсатди. 2000 йил бошига келиб Ўзбекистондаги меҳмонхоналарда 10 минг номер ёки 14051 та жой мавжуд эди. Бир қараганда катта рақамга ўхшайди. Агарда уларнинг сифатига эътибор бермайдиган бўлсак, бу сон хақиқатда ҳам кўпни ташкил қилади. Уларнинг сифати номерларда таклиф қилинадиган қулайликларга қараб белгиланади. Тоифаларга кўра улар қуйидагича бўлинади: тўрт юлдузли ва беш юлдузли меҳмонхоналарнинг талабларига жавоб берувчи номерлар-олий, икки юлдузли ва уч юлдузли меҳмонхоналарнинг люкс бўлмаган номерлари - биринчиларга бўлинади. Халқаро стандартларда биринчи тоифага мос келувчи номерларни учратиш қийин. Меҳмонхона номерларини қулайлиги бўйича (улардаги жойларнинг сонига кўра) тоифаларга бўлиш уларнинг халқаро туризм учун ноқулайлигини кўрсатади: - олий тоифа 1835 та жой ёки барча жойларнинг сонига нисбатан 13,1% - биринчи тоифа 5786 та жой ёки 41,2 % - иккинчи тоифа 6430 та жой ёки 45,7 % 2000 йилда республика ме ҳ монхоналаридаги мижозларнинг т ў хташ муддати 3,8 кечани ташкил этади . Ресторанлар, барлар, буфетлар ва бош қ а қў шимча хизматлардан қў ш и м ча фонда олишга ҳ аракат қ илинмаганлиги сабабли к ў п ҳ ол л арда ҳ ар бир туристдан ёки ҳар бир мижоздан қў шимча даромад олиш имкони бой берилмо қ да. Барлар к ў п ҳ олларда қ орон ғ и ва тоза бўлмаган ҳ олда, мижозлар учун таклиф қ илинаётган хизматлар ва товарлар билан танишиш учун шароитлар яратилмаган б ў лади. Официантлар к ў п ҳ олларда секинлик билан ва эътиборсиз хизмат к ў рсатадилар, бу эса мижозларнинг камайишига олиб келади. Хизмат к ў рсатиш бюроси ходимлари мижозлар билан ишлашни билмайдилар. Мижозлар билан келиша олмаслик ва қў шимча шароитлар ярата олмаслик натижасида қў шимча даромад олинмай қ олади. Туристлар ва мижозларнинг эътиборини ў зларига жалб қ илиш чораларини

www.arxiv.uz к ў рган ҳ олда, ме ҳ монхона бош қ арувчилари ва ходимлари кам ҳар ажат қ илган ҳ олда к ў про қ даромад олишга эришишлари мумкин. Ме ҳ монхона ва ресторан бош қ арувчилари туристларга сифатли хизмат кўрсатишда малакали ходимлар танлаш на қ адар му ҳ им эканлигини яхши туш у нишлар и лозим. Ходимларнинг ме ҳ монхона ва ресторан со ҳ асидаги билимларини кучайтириш туризм инфратузилмасини ривожлантиришда, янги ме ҳ монхоналар ва ресторанлар пайдо б ў лган и сайин ва туристлар сони к ў пайган сайин жуда му ҳ им а ҳ амиятга эга б ў либ боради. Ме ҳ монхона ва ресторан бош қ арувчилари малака ошириш б ў йича ташаббус к ў рсатишлари уларнинг бизнесларига, шунингдек Ўзбекистон нинг туристик бизнесига фойда келтиради. Ов қ ат тайёрлаш билими асоси ҳисобланади . Лекин к ў п туристлар Ўзбекистон да мавжуд ма ҳ сулотлардан т ў ли қ фойдалана билиш тажрибаси етишмаётганлигидан шиқоят қ иладилар. Тайёрланган таомлар к ў пинча ишта ҳ а очувчи б ў лмай, мижозларда яхши таассурот колдирмайди. Ўзбекистон ресторанларининг ходимлари замонавий туристларнинг ов қ атланиш борасидаги талабларини билишлари ва ў з иш фаолиятларида улардан фойдалана олишлари лозим. Масалан, таомлар туркумига ё ғ и кам б ў лган ёки умуман ё ғ сиз б ў лган таомларни, шунингдек пар ҳ ез таомларини киритишлари лозим. Ов қ атларнинг турлари жуда кам, уларнинг ту р лари ва к ў ринишлари ў ртасида катта фар қ й ўқ . Масалан, бир кўринишда жуда ё ғ ли б ў либ кўринадиган таомлар, г ў штли таомларнинг бир - бирига ў хшаш турлари, бир - бирини такрорловчи салатлар, сифатсиз десертлар ва ҳ .к. Бир қ атор ме ҳ монхоналарнинг ресторанларида мижозларга танлаш имконини қ олдирмаган ҳ олда туркум таомлар таклиф қ илинади. Ресторанларда хизмат к ў рсатиш даражаси жуда паст б ў лганлиги сабабли мижозларни қ ондира олувчи даражада бош қ арувчилик қ обилияти й ўқ деган таассурот қ олади. Официантлар ў з эътиборларини асосан фа қ ат битта вазифага, у ҳ ам б ў лса мижозга таомни етказиб беришга қ аратадилар, аммо мижозга эътиборли муносабатда б ў лган ҳ олда уларга қ увонч олиб келиб, э ҳ тиёжларини қ ондиришлари мумкин эканлиги ҳ а қ ида ўйламайдилар. Мижозларга хизмат к ў рсатиш сифатини яхшилаш б ў йича режа

www.arxiv.uz асосида иш олиб бориш, муаммони яхши хислатлардан бирига айлантирибгина қ олмай, балки ресторанларнинг даромадларини к ў пайтиришга олиб келади. Б ў лажак туристларнинг ов қ атланиши масаласига келсак, янги ресторанлар ва ов қ атланиш ша ҳ обчаларига к ў про қ эътибор қ аратиш, янги корхоналар барпо қ илиш, янги иш жойлари ва туристлар учун янги объектларини яратиш учун яхши имкон беради. Туризм ва ме ҳ монхона х ў жалиги со ҳ аларида статистика талаб даражасида ташкил қ илинмаганлиги сабабли ў з ва қ тида зарур чораларни к ў риш учун ме ҳ монхона х ў жалигидаги а ҳ волни к у затиб бориш муаммога айланиб қ олган. Бош қ арувчиларнинг ҳ исоботлари ва статистик маълумотлар эски совет давридан қ олгани каби чораклар б ў йича топширилади. Ушбу ҳ исоботларда ме ҳ монхонада иш фаолияти қ андай бораётганлигини акс эттирувчи ва тезкор қ арорлар қ абул қ илиш учун зарур бўлган маълумотлар (номерларнинг банд л иги ва уларнинг кундалик, ҳ афталик, ойлик, чоракдаги ва йил давомидаги бандликларининг фоиз даражалари) берилмайди. Айнан шу маълумотлар келажакдаги ма қ садлар ва бюджетларни белгилашда ў та му ҳ им а ҳ амиятга эгадир. Ме ҳ монхоналар мижозлар ҳ а қ идаги маълумотларни са қ ламайдилар ва тартибга солмайдилар ва натижада бозорнинг турли секторларидаги фаолият ҳ а қ ида т ў ли қ маълумот ололмайдилар. 4. Ўзбекистон да ме ҳ монхона ва ресторан х ў жалигини ривожлантириш нинг имкон ият лари Туристик, шу жумладан меҳмонхона хизматларини ташкил қилиш моделини Жанубий Корея мисолида кўриб чиқиб, уни Ўзбекистондаги туристик ва меҳмонхона хизматлари билан солиштирар эканмиз, биз меҳмонхона хизматларининг самарали маркетингини ишлаб чиқаришга ёрдам берувчи имконларга баҳо беришимиз зарур. Бунда туризм ва меҳмонхона хўжалигининг ривожланиши ва иқтисодий ўсиши имконларига баҳо бериш, ишлаб чиқаришни меҳнат, ер ва капитал каби омилларидан келиб чиққан ҳолда таҳлил қилиниши

www.arxiv.uz лозим. Туристик бизнесда ер омилининг ўрнида миллий иқтисодиётнинг географик ҳудуди ёки агарда туристик объектлар мамлакат ичида алоҳида чегараланган ҳолда жойлашган бўлса, у ҳолда мана шу объектларнинг географик жойлашган ўринлари ҳисобланади. Иқтисодий омиллар билан бир қаторда тарихий-маданий ёдгорликларнинг таркиби ва аҳамияти орқали белгиланувчи омилларни капитал деб ҳисоблаш мумкин. Очиқ осмон остидаги қадимги мўзей-шаҳарлар Самарқанд, Бухоро, Хива, Фарғона ва Тошкент Ўзбекистонда туризм ривожланиши учун қулай масканлар ҳисобланади. Чунки IX, XIV, XVI асрлардаги меъморий ёдгорликларнинг асосоий қисми айнан мана шу шаҳарларда жойлашган. Айнан шу жойларда тарихий туризмни, билиш туризмни ривожлантириш мақсадга мувофиқдир. Ундан ташқари мутахассисларни эътиборларини жалб қилиши мумкин бўлган бошқа жойлар ҳам мавжуд, масалан, Сурхондарёдаги Будда саждагоҳи қазилмалари, шунингдек Ўзбекистонда дам олиш, даволаниш ва спорт масканлари жуда кўп. Бинобарин, спорт туризмининг тоғ туризми, альпенизм, тоғ-чанғи спортининг барча кўринишлари, дельтапланеризм, тоғ дарёлари бўйлаб қайиқларда сўзиш каби айнан кенг тарқалмаган турларини ривожлантириш имконлари мавжуд. Ўзбекистон да 22,5 млн киши, 100 дан орти қ миллатлар исти қ омат қ илади. А ҳ олининг 70 % ўзбеклар, 10 % га я қ инини руслар, 5 % қ озо қ лар, 4 % татарлар, 2% қ ора қ алпо қ ларни ташкил қ илади. Улар турли динларга эъти қ од қ иладилар. Ўзбекистон да турли миллатларнинг исти қ омат қ илганлиги сабабли Ўзбекистон да туристларнинг миллатларига нисбатан со ғ лом му ҳ ит б ў лганлиги сабабли, хал қ аро туризмни муваффакиятли ривожлантириш учун ижтимоий-псиҳологик шароит мавжуддир. А ҳ олининг 60 % қ ишло қ жойларда жойлашганли табиий, маданий-этнографик ва даволаш туризмни ривожлантириш учун му ҳ им а ҳ амият касб этади. Ўзбекистон да хал қ аро туризмни ривожлантиришнинг и қ тисодий-сиёсий имконлари ҳам мавжуд. Миллий инвестиция дастурида давлат қ уйидаги асосий й ў налишларни белгилаб берган:

www.arxiv.uz - енгил ва т ўқ имачилик саноати; - қ айта ишлов саноати; - ха лқа ро туризм ва ме ҳ монхона х ў жалиги. Айнан мана шу й ў налишлар б ў йича давлат кафолати остида чет элдан сармоялар келиб тушади, яъни мана шу й ў налишлардан Ўзбекистон га сармоялар т ў си қ сиз келиб тушади. Давлат ма ҳ аллий ва марказий органлар ор қ али туризмни ҳ ар томонлама қў ллаб - қ увватлайди. Охирги йилларда туристик хизматларни сотиш натижасида самарали натижаларга эришилди. Шу йил Ўзбекистон га келиб тушган мабла ғ лар 15 млн. А Қ Ш доллардан ошди. Бозор и қ тисодиёти шароитида нарх-навони белгилаш механизмни ривожлантиришга ба ҳ о бериш қ уйидагилардан иборат: - Ўзбекистон Республикасининг халқ х ў жалигининг барча тармо қ лари б ў йича нарх-наво сиёсати бозордаги талаб ва таклифдан келиб чи қ ади; - яшаш учун му ҳ им б ў лган нон ва шакар ма ҳ сулотларининг нархларигина давлат томонидан назорат қ илиб борилади: - туристик хизматларнинг нархлари талаб ва таклифдан келиб чи ққ ан ҳ олда эркин равишда шакллантирилади. Хал қ аро туризмни ривожлантириш учун қ улай б ў лган имконлардан яна бири, бу Ўзбекистон да асосий тиббий хизматлар бепул ва қ уйидаги й ў налишлар б ў йича кўрсатилишидир, афсуски бу ҳ а қ ида туристлар Ўзбекистон га келганларидан сўнггина биладилар: - барча туристик мажмуаларда туристларга маҳсус ташкил қ илинган тиббиёт ша ҳ обчаларида биринчи тиббий ёрдам к ў рсатилади; - санитария ва гигиена меъёрларига риоя қ илиш Ўзбекистон Республикаси Со ғ ликни саклаш вазирлигининг СЭСлари томонидан назорат қ илиб борилади - ю қ умли касалликларнинг одини олиш б ў йича мунтазам равишда иш олиб борилади. Нафа қ ат ҳ озирги замонда балки қ адимдан Туркистонда тиббиёт ўта ривожланган б ў лган, Европада ва жа ҳ оннинг бош қ а давлатларида Гиппократ ва Эскулап каби маш ҳ ур б ў лган Абу Али ибн Сино ҳ ам Ўзбекистон да исти қ омат қ илган.

www.arxiv.uz Тожикистон ва Аф ғ онистон давлатларининг чегарадош б ў лишларига қ арамай, Ўзбекистон ҳ у к уматининг олиб борган сиёсати на т ижасида Ўзбекистон да осуда ҳ аёт ҳ у к м сурмо қ да. Туризмни бар қ арор ривожлантириш учун барча шароитлар яратилган. Давлатимиз ра ҳ барияти нафа қ ат ҳ ал қ ининг, балки Ўзбекистон га ме ҳ мон б ў либ келганларнинг ҳ ам хавфсизликларини қўри қ лаш кафолатини беради. Келажакда, Аф ғ онистон давлатида бар қ арорлик ўрнатилганидан сўнг Ўзбекистон дан Форс к ў рфазигача автомобил й ў лини к ў риш режалаштирилмо қ да, бу чет эл давлатлари билан и қ тисодий, шу жумладан туристик ало қ аларни ривожлантириш имконини беради. Бозорда фаолият кўрсатувчи туроператорлар Ў збектуризм ваколатхоналарига т ў ли қ ишонч ҳ осил қ илсалар, улар билан ҳ амкорлик қ илиш учун тайёрдирлар. Жамоатчилик билан ало қ алар етарли даражада й ў лга қў йилган б ў лса, у ҳ олда объект ҳ а қ идаги маълумотларга бўлган э ҳ тиёжнинг ошишига олиб келади. Бунинг учун мухсус адабиётлар, тегишли офислар ва бош қ арув тизими даркордир. Ваколатхоналарнинг кенг тизимини ташкил қ илиш жуда қ имматга тушиши мумкин. Шунинг учун ҳ ам энг му ҳ им йўналишлар бўйича ваколатхонлар очиш зарур. Биринчи галда эътибор Жанубий Кореяга, кейин эса Германия, Франция, Буюк Британия, А Қ Ш, Япония, Россия давлатларига қ аратилиши лозим. Маҳсус адабиётларга т ў хталадиган б ў лсак, шуни айтиш лозимки, сунгги йилларда Ўзбекистон да бир қ атор қ иммат брошюралар нашр қ илинди. Аммо улардаги маълумотлари бир -б ирларига мутаносиб эмас, шунингдек қ айси ма қ садда чи қ арилганлигига жавоб бермайди. Маълумот энг тез ў згарувчи ва эскирувчи товар ҳисобланади . Шунинг учун ҳ ам та қ дим қ илишда қ имматга тушувчи нашрлардан фойдаланиш ма қ садга мувофи қ эмас. Шу кунга қ адар чи қ арилган адабиётлар етарли даражада ахборотларга эга эмас. Интернет тизими тобора кенгайиб бораётганлигига қ арамай, чет элдаги мижозлар Ўзбекистон ҳ а қ ида маълумот олишга қ ийналмо қ далар. Кўпинча туристлар карталарни топиш қ ийин б ў лаётганлигига шиқоят қ иладилар. Реклама адабиётлар и ни нашр қ илдириш жуда қ имматга тушаётганлиги сабабли, Европадаги

www.arxiv.uz ва бош қ а миллий туристик ташкилотлар ў з брошюраларига реклама эълонларини жойлаштирмокдалар. Ўзбекистон туристик объект сифатида яъни маълум ва қ т давомида хорижий туроператорлар фаолиятига муте б ў лади. У ҳ али к ў п ми қ дорда якка туристларни қ абул қ илишга тайёр эмас. Бир қ атор сабаблар туфайли я қ ин ў ртада ҳ ам уларни қ абул қ ила олиш имконига эга б ў лмайди. Шундай экан туроператорлар билан ҳ амкорликни ривожлантириш бизнинг республикамиз учун ўта му ҳ имдир. " Ў збектуризм" МК мана бир неча йилдирки жа ҳ оннинг йирик туристик анжуманларида иштирок этиб келмо қ да. Айнан мана шунда анжуманларда Ўзбекистон нинг туристик ма ҳ сулотини та рғ иб қ илиш ва уни турли давлатларнинг туроператорларига таништириш имкони бўлади. Масалан , ҳ озирги кунга келиб , Ўзбекистон Италия бозори унча яхши таниш эмас. Миланда ў тказиладиган ярмаркаларда иштирок этиш мана шу ҳ олатни ўзгартириш мумкин. Шунингдек Москвада, Санкт-Петербургда, Парижда, Утрехтда ўтказиладиган ярмаркаларда ҳ ам иштирок этишни ташкил қ илиш керак. Ушбу ярмаркалар туристик ма ҳ сулот билан т а ништирибгина қ олмай, балки туризм мавзусида ижод қ илувчи журналистлар билан ало қ аларни ў рнатишга ҳ ам ёрдам беради. Шундай қ илиб , улар жамоатчилик билан ало қ ани ушлаб туришга хайри х о ҳ лик қ иладилар. Хорижий туроператорлар билан ҳ амкорликни й ў лга қў йишда Ўзбекистон да туристик хизматларни таклиф қ илувчи ташкилотлар билан биргаликда фаолият олиб бориш яхши самара беради. Х ал қ аро ярмаркаларда иштирок этишда у шбу ташкилотлардан ҳ ам вакиллар иштирок этишини таъминлаш зарур. А Қ Ш эса ярмаркаларда қ атнашиш имконини бермайди. Шундай экан уларни америкалик туроператорларни Ўзбекистон га таклиф қ илиш ва улар учун таништирувчи турларни ташкил қ илиш ғ оят му ҳ имдир. Ушбу муаммони ҳ ал қ илишнинг яна бир й ў ли бу тўла қ онли фаолият кўрсатувчи туроператорлар иштирокида семинарлар ў тказишдир. Ҳ озирча ҳ ар йил Тошкент ша ҳ рида ў тказилаётган хал қ аро туристик ярмарка хорижий туроператорлар учун семинар вазифасини бажармо қ да. Ва ҳ оланки, ушбу ярмаркада таклиф қ илинган туроператорларнинг барчаси ҳ ам иштирок этмаяпти. Бунга сабаб улар ярмаркада

www.arxiv.uz иштирок этиш билан бо ғ ли қ б ў лган барча ҳаражатларни ў злари қ оплашлари зарур б ў лмо қ да. Шундай ҳ олат давом этар экан Тошкент хал қ аро туристик ярмаркаси муваффа қ иятга эрша олмайди. Шундай қ илиб, ме ҳ монхона х ў жалигининг жа ҳ он бозорига кириб бориш учун маркетинг тадбирларининг му к аммал ишлаб чи қ илган механизмидан фойдаланиш зарур б ў лади. Бунинг учун туроператорлар ва ушбу механизмлар бозоридаги ҳ олат ҳ а қ ида т ў ли қ тасаввурга эга б ў лиш лозим. Ўзбекистоннинг халқаро туристик бозорга интеграциялашуви. Ўзбекистонни халқаро бозорга интеграцияланиши учун туристик ташкилотларнинг халқаро фаолиятини кенгайтириш зарур. Ўзаро манфаатли халқаро муносабатларнинг афзал йўналишлари қуйидагилардан иборат: - туристларни жунатинга ёрдамлашувни умумжахон ташкилотлар (10дан ортиқ), халқаро ташкилотлар(40дан ортиқ) га аъзо бўлиш; - чет эл туристларини Ўзбекистонга жунатиш ва реклама қилиш учун туризм ваколатхоналарини кенгайтириш; - чет эл туристлари бир хафталик муддатга хеч кандай таклифномаларсиз, хак тулашсиз, божсих етиб келишлари учун (эркин худудни узига хос шартларини бузгунларига кадар) Тошкент, Самарканд, Бухоро ва Хива шаҳарларида эркин туристик иқтисодий худудларни яратиш; - Ў заро манфаатли шароитда чет эл йирик туристик ташкилотлар (МДХ давлатлари) да филиалларини очиш; - республиканинг ички туристик маршрутларини кушни мамлакатлар туристик маршрутлари билан боглаш, республиканинг миллий шаҳарларидан утувчи халқаро транзит турларини ташкил этиш; - туристлар учун чет эл сугўрта тизимини йўлга куйиш, туристлар соглигини саклаш чораларини қуриш, туристларга хизмат кўрсатувчи муассаларга санитария нормаларини белгилаш;

www.arxiv.uz - туристик корхоналар халқаро фаолиятини либераллаштириш ва туристик сарфлар ҳамда таклифномаларга нисбатан муъмурий расмиятчиликларни соддалаштириш (виза, ваколатхона муаммолари); - поетнциал ҳамкорларни изловчи тижорат фирмаларини яратиш ва улар билан алоқалар урнатиш; - хукуматлараро туризмга оид битимларни мутахассислар ва чет эл ташкилотлари экспертлари иштирокида имзолаш, МДХнинг бошқа мамалакатларининг туристик ташкилотлари ассоциацияларига кириш;- - туристларнинг чи қ иш бозорларида чет эл элчихоналарини, ташқи ишлар Вазирлиги ваколатхоналари, « Ўзбекистон хаво йўллари», « Ўзбекистон темир йўллари», « Ўзбекистон автомобиллари» каби компаниялари иштирокида маркетинг тадқиқотларини ўтказиш ва реклама-ахборот фаолиятини олиб бориш. Таш қ и и қ тисодий фаолиятини баъзи бир к ў рсаткичларига асосан туризм транспорт ташкилотларидан ортда колмокда. Жумлдан, «Ўзбекистон хаво йўллари» дунёнинг 38 мамлакатининг 40 та шахрида ўз ваколатхоналарини очган бўлса. Туризм фа қ атгина 5 та мамлакатда ўз ваколатхонасига эга, Ўзбекистонда фукароларни чет элга жунатувчи фақатгина 10 та чет эл туристик фирмаси фаолият к ў рсатмокда. Халқаро туристик бозорга интеграцияланишда қуйидаги йўналишлар афзал интеграцион тадбирлар деб топилган: - Республика туристик ташкилотларнинг халқаро туристик ташкилотларига аъзо бўлиши; - Ўзбекистонда йирик халқаро туристик ташкилотларнинг ташқи каналларини курилиши; - Ўзбекистонда йирик чет эл фирмалари асосида туроператорлар иттифокини тузиш; - Марказий Осиё мамлакатлари, илгор туристик мамлакатлари ва дунёнинг йирик фирмалари билан ҳамкорлик ва техник ёрдам туғрисида бевосита шартномалар имзолаш;

www.arxiv.uz - Жойларни банд қилиш бўйича Дуне туристик ташкилотларига кириш ва иштирок этиш; - Чет элларда республика булимлари ваколатхоналарини очиш. Марказий Осиё иқтисодий ҳамжамияти хронологияси . Марказий Осиё иттифоклар (баъзи манбааларида Ўрта Осиё иқтисодий гурухи) мохиятан, илгарирок дунёнинг бошқа худудлари ташкил этилган гурухлардан кўп ҳам фарк қилмайди. У ўз олдига асосан иқтисодий мақсадларни куяди, Марказий Осиё иқтисодий ҳамжамияти (МОИХ) давлат раҳбарларининг Тошкентда утган охирги Саммити кўрсатганидек, бу иттифок диний экстремизм ва терроризмга Қарши курашиш учун ҳарбий сиёсий блок кўринишига яқинлашиб колди, бирок, у тубан химоя таъсирига эга бўлиб, ўз олдига ўз га гурухларни стратегик таъсир соҳаларини таксимланишига Қарши кураш мақсадини куймаган. Бирок, бошқа томондан, МОИХнинг халқаро иқтисодий тартибни урнатишга Қарши курашувчи, ўз иштирокчиларида халқаро хўжалик тизимида арзирли таянчга эга булиш ва кучли салмониятлар билан тенгма-тенг ўз миллий иқтисодиёти учун оптимал бўлган ташқи савдо сиёсатини юргизиш имконини ягона элементидир. МОИХ кечагина тузилган йўқ. Хаттоки, Советлар инкилобидан олдин ҳам Туркистон ягона худудий бозор сифатида фаолият юритган, чунки бу ерда минг йиллар иборат бўлган Осиёга ишлаб чиқариш усули мавжуд бўлган. Марказий Осиё 20 йиллардан парчалаб ташланиши натижасида Янги республика пайдо бўлди, бирок аҳолининг ҳаёт тарзи, маънавияти, кўпчилик ҳаёти ўзгармай колди. Бунинг устига СССР даврида Марказий Осиё республикаларининг давлатини Шимоли-Ғарбида жойлашган республикалари учун хом ашё манбаи сифатида иш юритилиши ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг ўзига хос моделини яратишдики, давлатнинг ичидаги қарама-қаршиликларни кучайтирди. Давлат хукуматининг 80 йиллар охирида ўтказган хозрасчет (хўжалик ҳисоб- китоби) сиёсатини ўтказиши Марказий Осиё республикасини иқтисодий тараққиёт этишида мамлактнинг Европа қисмининг босимига қарши курашиш мақсадида бирлашиб ҳаракат қилишга мажбур этди. Бу СССР қуриши Янги иқтисодий

www.arxiv.uz блокининг юзага келишига олиб келди. 1990 йилдаёқ, Олма-Отадан Марказий Осиё республикалари ва Қозоғистон раҳбарияти томонидан Янги иттифоқ тартибида миллий иқтисодиётларнинг интеграцияланиши механизмининг фаолият юритиш учун шароитлар яратилиши, бозор иқтисодиётига ўтиш даврида худуднинг манфаатларини химояловчи ижтимоий ва хўжалик реформаларини амалга оширишнинг ўзаро келишилган сиёсат орқали амалга ошириш келишиб олинган эди. 1991 йилнинг 14 августида халқ хўжалиги муаммоларини ечиш ягона ёндошишларини ишлаб чиқувчи республикалраро консультатив курсларни тузиш туғрисида битим имзоланди. Бирок, СССР нинг таркалиб кетиши натижасида бу ташкилот таркатилмай қ олди. Шунга карамай, Марказий Осиёдаги интеграцион жараён тухтаб колмади. Бу йўлда Тошкентда Қозоғистон, Қирғизистон ва Ўзбекистон Презедентлари томонидан бу муста қ ил республикалар худудида ягона и қ тисодий худуд яратилиши т ўғ рисидаги битим имзоланди. Бунинг учун к ў плаб асослар мавжуд. Бу бир хил бошланғич иқтисодий ривожланиш даражаси, ижтимоий-иқтисодий муаммоларнинг бир хиллилиги, ягона транспорт ва энергетик коммуникациялари (алоқалари), яъни сув ресурслари. Шунингдек, худуд аҳолиси учун товар солувчи ягона товар ҳам мавжуд. Бу қурол ва гиёхвандликнинг кириб келиши, терроризм ва диний фундаментализм, Афгонистон томонидан сиёсий тарангликнинг келтириб чиқариши ва баркаррорликнинг юзага келтирилиши ва бошқалар. Бу шу билан тушунтириладики, дастлаб Совет маъмурий-буйрукбозлик тизимининг давом эттирилиши, тор соҳада ихтисослашганликнинг мавжудлиги эди. Хўжаликлараро технологик ва савдо алоқаларининг ўз илиши замонавий интеграцияни кенгайитирди. Масалан, яқин ўтмишда Ўз хбекистонда яратилаётган моддий сегментлар яратишда Тожикистоннинг 58 тармоғи маҳсулотдаги хом Ашё сифатида фойдаланилар эди. Шу вактнинг ўз ида Ўзбекистон Тожикистоннинг 78 тармоғига ўз маҳсулотларини етказиб берар эди; Ўзбекистон, Туркманистонни олса, 62 соҳа маҳсулотини берар эди; Қозоғистондан 56 соҳа маҳсулотини олса, 56 соҳа маҳсулотини чикарар эди. Қозоғистон билан ҳам худи шундай аҳвол юзга келгган эди. Унда бир вактнинг ўз

www.arxiv.uz ида алоқаларни Янги прагматик шароитларда шакиллантириш муаммоси юзага келди. 1992 йил 23 апрелда Бишкекда Марказий Осиё хукуматлари раҳбарларининг мажлиси бўлиб утди.Мажлис баённомасида худуд иқтисодиётини структурали қайта қуриш соҳасидаги тадқиқотларни ўтказиш тадбирларини координациялаш хужжатлари лойиҳалари, Давлатлараро инвестицион фонд ва инвестицион банк яратиш лойиҳалари, нарх белгилашнинг координациялашган сиёсати лойиҳалари баён этилди. Кейинги бир неча йил шуни кўрсатдики, фақатгина айрим соҳалардаги интеграция самарали бўлди: буғдой, пахта, энергетика, сув ресурслари бўйича тармоқ қўмиталарини тузиш ўринишлари ижобий ривожланиларга олиб келмади. Экспертлар худуд лкаларида интеграция камрок бўлиши, муаммоларни биргаликда ечиш лозимлигини кўрсатишди. Ўзаро координациялашнинг дастлабки ўринишлари 1993 йилда 29 июлда Олма-Отада юз берди. Унда ўзбек, қозоқ хукуматлари 1999-2000 йиллардаги интеграциянинг гурухланиши туғрисидаги, чора тадбирлар тўғрисидаги келишувни имзолашди. Имзоланган хужжатнинг мақсади икки республиканинг хўжаликлараро ҳамкорлиги такомиллаштириш; саноат ва қишлоқ хўжалиги соҳаларини стабиллаштириш; моддий хом Ашё ва ёнилги энергетика ресурсларидан рационал фойдаланиш; илмий техник потенциалини ривожлантиришдан иборат эди. Бу давлатларнинг қуйидаги қадамларини белгилаб берди. 1994 йил 10 январда Тошкентда Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасида ягона иқтисодий худуд яратиш туғрисидаги битим имзоланди. Экспертларнинг фикрига, худунинг икки ривожланган республикаларининг ташаббусга кейинроқ Қирғизистон 1994 йил 16 январда ва Тожикистон 1998 йил 26 июлда кушилди. Буюк МОИХ нинг тугилган санаси деб, 1994 йил 30 апрелни белгилаш мумкин. Ушанда Чупон-Отада Қозоғистон, Қирғизистон ва Ўзбекистон ўртасида Янги иқтисодий худуд яратиш туғрисидаги битим имзоланди. Бу хужжатнинг биринчи кисмида ягона иқтисодий худуд иқтисодий интеграцияни гурухлантириш бўйича ўз аро даструларни ривожлантириш ва амалга ошириш мақсадида тузилаётгани ҳамда товар, хизмат, капитални кучини эркин ҳаракатланишини кўз лашни,

www.arxiv.uz шунингдек, ўз аров мувофиқ кредит ҳисоб-китоб, бюджет, божхона ва валюта сиёсатини ўтказишни таъминлаши кўрсатилган, сунгра, кувир солиш, транспорт ва коммуникацион тушумларини шакиллантириш ҳамда табиий ресурсларни ҳамжихатлик топиш ва фойдаланишдаги ҳамкорлик к ў риб чи қ илди. Бундан ташкари, Сирдарё сув- энергетика ресурсларидан фойдаланиш, атроф – мухитни химоялаш ва табиий ресурслардан рационал фойдаланиш лойиҳалари; соглтикни саклаш ва медицина соҳасида ҳамкорлик даструлари кўриб чиқилди. Пассажирларнинг юк товар, транзит ташилиши, божхона постларининг олиб ташланиши, аксиз товарларнинг транзит ташилиши ҳам эътибор берилди. Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасида авто-й ў лларнинг ало ҳ ида қ исмларидан фойдаланиш туғрисидаги келишув имзоланди: Давлатлараро ҳамжамият дастурларининг амалга ошириш бўйича ижроя қў митаси, Марказий Осиё ривожланиш ва қайта қуриш банки яратилди. Иштирок этган давлатларнинг 2000 йилга интеграция учун 53 лойиҳадан иборат дастур ишлаб чиқилди. Буя гона исктисодий худудни яратишга пойдевор яратади. Ташқи ва мудофаа сиёсатлари координацияланиб кетди. Республикалар ҳам МОИХ даражасида ҳам икки томонлама даражасида кўплаб ишларни амалга оширилди. МОИХ даражасида 200 га яқин хужжатлар имзоланди. Экспертларнинг фикрича, кўп томонлама битимлардан икки томонлама битимларнинг амалга оширилишини назорат этиш енгиллашади. 1998 йил октябрда Ўзбекистон ва Қозоғистон турли сохда, савдо – иқтисодий соҳалардаги ўз аро алоқаларнинг кенгайтирилишига боғлиқ бўлган кўплаб масалалар кўриб чиқилди. Ўзбекистон ва Қозоғистон орсидаги ўз аро савдо хажми жуда ҳам йирик булмаслиги сабабли, жавоб айланиши, ҳисоб-китобларнинг ўз вактида малга оширилиши билан боғлиқ бўлган иқтисодий алоқалар механизмларини такомиллаштиришга эътибор берилди. Икки давлат Президентлари халқларининг умирбод дўстлиги туғрисидаги битим имзолашди. Шунингдек, 1998 – 2005 йиллар учун иқтисодий ҳамкорликни гурухлаштириш туғрисидаги битим, божхона ишларидаги ҳамкорлик туғрисидаги келишув кабилар имзоланди. Учрашув натижаларига багишланган прессконцеренцияда Президентимиз иккала давлатнинг

www.arxiv.uz МОИХ улчамларида ҳам ҳамкорликларнинг кучайтиришлари туғрисида келишиб олишганликларини таъкидлаб утди. Шунингдек, Қирғизистон билан ҳам дўстона муносабатлар урнатилган. Масалан, умрбо қ ий дўстлик туғрисидаги битим (1998 йил декабр), ўз бек газининг Қирғизистонга етказиб берилиши ва хажмининг 30% валюта 70% маҳсулотда тулашни келишиб олинди; Андижон – Ў ш – Ишкерташ – Қ аш ғ ар автомобил йўллари Ўзбекистон кўриб, ижароага олиши келишилди. Шунингдек, электроэнергетика корхоналарини қуриш лойиҳаларини тузиш чогида Ўзбекистоннинг ёрдам бериши келишиб олинди. Алба т та, барча республикалар биринчиликда ҳа л этиши лозим бўлган бир қатор муаммолар мавжуд. МОИХ раҳбарларининг 1999 йил 24 июнида Олукекда утган учрашувида Ўзбекистон рпезиденти интеграцион жараённи ссусайтирувчи бир неча омиллар берилгани таъкидлаб ў тди. Масалан, ҳам жамият томонидан имзоланган хужжатлар ҳаётга кучсиз тадбиқ этилмокда. Республикалар четдан келаётган босимга Қарши курашиш учун бирлашиш имкониятига эга. Бирок, бир давлатимиз иккинчисидан буғдой, иккинчиси эса нефть олиб чикиб кетмокда. Бу республика томонидан бот олинган транспортдан икки республика ҳам бот олмокда, бир республикамиз иккинчисигша ўз чегарасидан ўтишни кийинлаштириб куйган. Бу муаммоларни хал этиш бўйича барча зарурий хужжатлар эса, аллакачон имзолаб булинган, амалиет аъзоларининг ички бозорлари бошқалар учун ёпиклигича колмокда. Ахир интеграция жараёни бизнинг келгуси асрдаги ривожланиш йўлимиздир. Юкоридагилардан кўриниб турибдики, Марказий Осиё интеграцияси дунёнинг кўплаб интеграциялашувчи ҳам жамиятлари сингари хали ўз ининг самарали боскичига етиб келмаган (Европа ҳамжамиятида эса, ягона валюта Евро муомалага киритилиши бошланаяпти). Хозирги кунда 4 та республикамиз орасида иштирокчиларнинг за рурий манфаатларига хизмат қилувчи аниқ иқтисодий лойиҳалларни амалга оширилиши ҳамжамият н и юзага келди. Бу кўп томонлама ҳамкорликнинг Амалий вазифаларини хал қилувчи муассасаларни ташкил этиш (Марказий Осиё тараккиёт ривожланиш ва қайта қуриш балки, Давлатлараро Совет, ижроия қўмитаси ва

www.arxiv.uz бошқалар) ҳамда завод, фабрика, қўшма корхоналар қ урилиши ва улардан фойдаланиш бўйича дастуридир. МДХ ва МОИХ улчашларидаги интеграция хали ўз ининг бошланғич боскичида турибди ва унинг иштирокчиларининг сиёсий мақсадлари, иқтисодий ҳамкорлик даражаларини белгилаб бормокда. Хозирги вактда интеграция транспорт коммуникациялари тармоғини яратиш, экологик муаммоларни хал этиш каби умум хўжалик лойиҳаларини амалга оширишида ўз самарасини кўрсатмокда, келгусида эса, иқтисодиётларнинг янада юкорирок даражаларда яқинлшуви имкониятлари мавжуд. Ўзбекистоннинг МОИХда ўрни кандай? 1995 йилда Ўзбекистоннинг аҳолиси Марказий Осиё аҳолисининг 41% ини ташкил этди. Шу жумладан бу шаҳар аҳолисининг 36% ини ва қишлоқ аҳолисининг 45% ини ташкил этди. Мехнат ресурслари 39% ни ташкил этди. Миллий даромаднинг 32% и яратилди. Асосий фондларнинг 31% и Ўзбекистонга тегишли, шу жумладан бу ишлаб чиқариш фондларининг 30%ини, ноишлаб чиқариш фондларининг 32%ини ташкил этди. Ишлаб чиқариш соҳасида республика худудида қуйидагича киссага эга: - саноат маҳсулоти -33% - халқ истеъмол молларини ишлаб чиқариш – 33%; - қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари – 34%; - ў симликчилик – 42%, чорва – 26%; - капитал куйилмалар – 30%; - чакана товар айланиши – 36%; - аҳоли учун пул л и хизматлар кўрсатиш – 33%; - пул даромадлари – 35%; - мактад ўқувчилари – 43% ўрта махсус билим юртлари – 42%; олий ўқув юртлари – 43%; - мактабгача таълим муассасаларида болалар – 46%; - врачлар – 40%;

www.arxiv.uz - кутубхоналар сони – 35%; - театрларга ташриф буюришлар – 39%; - республикага маҳсулот олиб келтириш – 58%; - республикадан маҳсулот чиқариш (шу жумладан экспорт) – 34%;. Бу кўрсаткичлар Ўзбекистоннинг худудидаги етакчи ўринлардан бирин эгаллаётганлигини кўрсатади. Хақиқатдан Ўзбекистон Марказий Осиёдаги интеграция жараёнининг сардоридир. Буни айнан Ўзбекистон Марказий Осиёдаги интеграция масаласини сусайтирувчи муаммоларни к ў тариб чи қ аётганлигидан қў риш мумкин. Марказий Осиё уч йирик Иттифоқ Европа ҳамжамияти, АСЕАН ва АТЕС кабиларнинг ўртасида жойлашган. Худудда ЭКО ва Араб давлатлари лигасининг ҳам таъмирлари сезилмокда. МОИХга фақатгана МДХ, ГУАИ ва Кора денгиз бассейни мамлакатларининг иқтисодий ҳамкорлиги ташкилотларининг ажойиб ёрдамларини сезиш мумкин. Улар Ўзбекистон ва Бутун Марказий Осиё мамлакатларига очиқ денгиз киргокларига чиқиш имкониятини беради. Ўзбекистоннинг худудида энергетика, саноат, қишлоқ хўжалиги ва сув хўжалиги соҳалардаги қўшма ишлаб чиқаришларни ташкил этишда ката ўрин эгалламокда. Ўзбекистон Марказий Осиё мамлакатлари билан яқин алоқалар қилишга интилади. Масалан, Қозоғистон. Ўзбекистон ташқи садо айланишида 4,4% га эга бу эса МДХ давлатлари орасида Россиядан сунг 2-ўринга эга. Шунингдек, кун сайин Қирғизистон ва Тожикистон орасидаги алоқалар ҳам кучайиб бормокда. Хулоса Ўзбекистон туристик объект сифатида яъни маълум ва қ т давомида хорижий туроператорлар фаолиятига муте бўлади. У ҳ али к ў п ми қ дорда якка туристларни қ абул қ илишга тайёр эмас. Бир қ атор сабаблар туфайли я қ ин ў ртада ҳ ам уларни қ абул қ ила олиш имконига эга б ў лмайди. Шундай экан туроператорлар билан ҳ амкорликни ривожлантириш бизнинг республикамиз учун ў та му ҳ имдир.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар р ў йхати: 1.Комилова Ф.К Хал қ аро туризм бозори - Т.: ТДИУ, 2006 й 2. Александрова А.Ю. Международный туризм. Учебник.-М.: Аспект Пресс – 2004, 470с. 3 .Биржаков М.Б. Введение в туризм. Учебник- изд.6-е перераб. И доп. – СПб.: Изд.дом Герда, 2004.-448с. 4 .Гвозденко А.А. Логистика в туризме: Учеб ное .пособ ие . – М.:ФиС, 2004,272 с. 5 .Гуляев В.Г. Туризм: экономика и социальное развитие. –М.:ФиС, 2003-304 с. 6 .Дехтярь Г.М. Лицензирование и сертификация в туризме: Уч ебное .пособ ие .-М. ФиС – 2004, 256с. 7 .Дурович А.П. Маркетинг в туризме: Уч ное .пособ ие . 4-е изд.стереотип.-Мн.: Новое знание-2004, 496 с. 8 .Дурович А.П. Реклама в туризме. Уч ебное .пос обие . –М. Новое знание, 2003, 254стр. 9 .Запесоцкий А.С. Стратегический маркетинг в туризме: Теория и практика.- Спб.: СпбГУП – 2003, 252 с. 10. .Здоров А.Б. Экономика туризма. Учебник. –М.: ФиС, 2004 272 с.. 1 1 .Управление индустрией туризма. Уч ебное .пос обие . Чудновский А.Д., Сенин В.С., -М.: КНОРУС, 2004, 448 с.

Похожие

Ўзбекистонда мехмонхона ва ресторан хўжалигини ривожлантиришнинг хозирги кундаги ахволи

Ўзбекистонда ресторан менежментини ривожлантиришнинг иқтисодий аҳамияти

Меҳмонхона ва ресторан фаолиятини режалаштириш

Меҳмонхона ва ресторан фаолиятининг ташкилий асослари

Туризмда меҳмонхона хўжалигини бошқариш асослари