Ўзбекистон миллий ҳисоблар тизими – иқтисодий статистиканинг услубий негизи - Экономика - Рефераты

Ўзбекистон миллий ҳисоблар тизими – иқтисодий статистиканинг услубий негизи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49.5 KB

Ўзбекистон миллий ҳисоблар тизими – иқтисодий статистиканинг услубий негизи Режа: 1. Миллий ҳисоблар тизими ҳақида тушунча. 2. Иқтисодий ривожланиш даражасини ва динамикасини характерлайдиган ўзаро боғлиқ бўлган кўрсаткичлар тизими. 3. Миллий ҳисоблар тизими ҳисобламалари таснифи ва уларни тузиш тамойиллари. 4. Ишлаб чиқариш ҳисобламасининг кўрсаткичлари ва унинг услубияти.

Статистика амалиётига Миллий ҳисоблар тизимини (МҲТ) киритиш республика статистикаси учун статистик маълумотларни таҳлил қилишни янги усулларидан фойдаланишни тақозо этади. МҲТ – барча мамлакатлар миқёсида миллий ҳисобламаларнинг янги концептуал тизими, миллий иқтисодиётнинг халқ хўжалиги баланси (ХХБ) тизимидан тубдан фарқ қиладиган янги макростатистик моделидир. Дастлабки МҲТда моддий неъматлар ва хизматларни яратиш, тақсимлаш ва истеъмол қилишда қатнашувчилар бажарадиган иқтисодий функциясига кўра, маълум йирик гуруҳларга ажратилган. Ҳар бир гуруҳ ёки хўжалик бирлиги МҲТда хўжалик фаолиятини таҳлил этишга асос қилиниб, «иқтисодий агент», деб номланади. Дастлабки МҲТга 5 хил иқтисодий агент киради: номолиявий корхоналар, уй хўжаликлари, ҳукумат, молия муассасалари ва чет эллик ташқи агентлар. МҲТда иқтисодий агентларнинг фаолияти замон (одатда йил ва чорак) ва макон (миллий чегаралар доирасида) бўйича тадқиқ қилинади. Шундай қилиб, дастлабки МҲТ фақат миллий даромад ҳисоблари тизимидан иборат бўлиб қолди. Бу тизимнинг бош мақсади мамлакат иқтисодий фаолияти миқёсини ўлчашдан иборат эди. Кейинчалик бу мақсад анчагина кенгайтирилди ва иқтисодий ҳисоб-китобларнинг барча тизимларини қамраб олувчи ҳар томонлама ташкил қилинган халқ хўжалиги статистикаси томон такомиллаштирилди. «Миллий ҳисоблар тизими» фанининг предмети – ички ва ташқи иқтисодиёт бўйича миллий ҳисобламалар тизимини тузиш услубиятини, жумладан, ҳисобламаларни тузиш усуллари ва қоидалари, унинг мазмуни, миллий ҳисобламаларнинг кўрсаткичлар тизими, уларни ҳисоблаш усуллари ва ўзаро боғланишлари; сектор ҳисобламаларини тузиш хусусиятлари ва мақсади; ҳар бир ҳисобламанинг иқтисодий жараёнларни таҳлил қилишдаги ўрни, ташқи иқтисодий фаолиятни тавсифлаш, миллий ҳисоблар концепциялари асосида тармоқлараро балансни ўрганиш ҳисобланади.

Миллий ҳисоблар тизими – асосан баланс усулига асосланган бўлиб, ҳар бир ҳисобламада (баланс) унинг ресурслари ва фойдаланиш қисми орасидаги тенглик баланслаштирувчи моддани ҳисоблаш йўли билан ифодаланади. Ҳар бир ҳисобламада баланслаштирувчи модда ўрганилаётган иқтисодий жараёнларнинг натижаларини характерлашда мустақил аҳамиятга эга. Шунингдек, бу баланслаштирувчи модда олдинги ҳисобламани кейинги ҳисоблама билан боғловчи бўғин саналади. Иқтисодий ривожланишни баҳоловчи кўрсаткичлар тизими ишлаб чиқаришнинг барча босқичларида фаолият натижаларини ифодалайди. Ишлаб чиқариш фаолиятининг пировард натижалари алоҳида корхона ва ташкилотлар, тармоқлар, секторлар ва бутун иқтисодиёт бўйича ўрганилади. Ишлаб чиқариш натижаларини тавсифловчи кўрсаткичларни аниқлаш мамлакат ривожланиши ва истиқболи учун муҳимдир. Мамлакат иқтисодини умумлаштириб, баҳоловчи кўрсаткичлар макроиқтисодий кўрсаткичлар деб аталади. Бу кўрсаткичлар ҳозирги кунда миллий ҳисоблар тизими (МҲТ) асосида аниқланади ва иқтисодий фаолиятнинг турли босқичлари (ишлаб чиқариш, даромадларни шакллантириш ва тақсимлаш ҳамда уларнинг охирги истеъмоли)ни тавсифлайди. Ишлаб чиқариш босқичлари қуйидаги кўрсаткичлар ёрдамида баҳоланади: ялпи ишлаб чиқариш (ЯИЧ), оралиқ истеъмол (ОИ), ялпи қўшилган қиймат (ЯҚҚ), ялпи ички маҳсулот (ЯИМ), соф ички маҳсулот (СИМ) ва бошқалар. ЯИЧ – маълум давр мобайнида муайян мамлакат ҳудудида институитсионал бирликлар яратган жами маҳсулот ва хизматларнинг ялпи қийматидир. ОИ – товар ва хизматларни ишлаб чиқариш жараёнида истеъмол қилинган товар ва хизматлар қийматидир. Унинг таркибига асосий капитал истеъмоли қўшилмайди. ЯҚҚ – бу ЯИЧ ва ОИ орасидаги тафовут, яъни:

ЯҚҚ= ЯИЧ – ОИ ЯҚҚнинг бозор баҳосидаги қиймати қуйидагича аниқланади: ЯҚҚбб = ЯҚҚаб + ССм.ва имп. Бу ерда: ССм.ва имп. – маҳсулот ва импортга соф солиқ, яъни: ССм.ва имп. = Солиқ м.ва имп. – Субсидия м.ва имп. ЯИМни қуйидаги 3 усул билан ҳисоблаш мумкин: 1. Ялпи қўшилган қиймат йиғиндиси (ишлаб чиқариш) усули. 2. Бирламчи даромадлар йиғиндиси (тақсимлаш) усули. 3. Якуний фойдаланиш компонентлари (пировад йиғиндиси) усули. ЯИМни ишлаб чиқариш усулида ҳисоблаш учун тармоқлар ёки секторлар бўйича гуруҳланган барча мустақил резидентларнинг ялпи қўшилган қиймати жамланади: ЯИМ=∑ЯҚҚ ЯҚҚ =ЯИЧ-ОИ ЯИЧ – таркибига қуйидагилар киради: – барча маҳсулотлар; – бошқа институтсионал бирликларга, хусусан, давлат бошқарув органлари ва нотижорат ташкилотларга кўрсатилган хизматлар; – уй хўжалиги ва яшаш учун кўрсатилган зарурий хизматлар қиймати. Оралиқ истеъмоли қуйидаги e лементлардан ташкил топади: – моддий харажатлар; – номоддий хизматлар учун тўловлар; – сафар харажатлари ва меҳмонхона хизматлари; – оралиқ истеъмолнинг бошқа харажатлари; – меҳмонхона харажатлари. Тақсимлаш усули. ЯИМ бу усулда ҳисобланганда, унинг ҳажми мамлакат ҳудудидаги барча резидент ва норезидентларга тўланган бирламчи даромадлар йиғиндиси тенг бўлади. ЯИМ=∑ БД ( бирламчи даромад).

1993-йилда статистика амалиётига киритилган МҲТ нинг учинчи халқаро стандарти бўйича қуйидаги даромадлар бирламчи даромад ҳисобланади: 1. Ишлаб чиқариш фаолиятидан олинадиган даромадлар: а) меҳнат ҳақи ҳамда ишлаб чиқариш ва иқтисодиётдаги соф солиқлар; б) ялпи фойда ва ялпи аралаш даромадлар. 2. Мулкдан олинган даромадлар, яъни бошқа иқтисодий бирликларда фойдаланиш учун уларнинг ихтиёрига берилган молиявий ва номолиявий активлардан олинган даромадлар. а) фоизлар; б) дивидендлар; с) чет e л инвеститсияларини қайта инвеститсиялаш натижасида олинган даромад тури; д) суғурта полисларининг e галарига бериладиган мулкдан олинган да- ромадлар; е) рента. Меҳнат ҳақига ялпи иш ҳақи, ижтимоий суғурта ажратмалари, натурал иш ҳақи киради. Ишлаб чиқариш ва импорт солиқлари 2 хил бўлади: 1. Маҳсулот ва импорт солиғи 2. Ишлаб чиқаришнинг бошқа солиғи ЯИМ тақ = ЯФ + АД +МХ +СС Бу ерда: ЯФ – ялпи фойда; АД – аралаш даромадлар; МХ – меҳнат ҳақи; СС – ишлаб чиқариш ва импортга соф солиқлар. Маҳсулот ва импорт солиғига қуйидагилар киради.: а) ҚҚС; б) аксиз солиғи;

с) оборот солиғи; д) реклама солиғи; е) фойда солиғи; ф) e кспорт ва импорт солиғи. ЯҚҚ нинг ёлланма ходимларига меҳнат ҳақи, ишлаб чиқариш ва импорт солиғи тўлангандан кейин қоладиган қисми ялпи оралиқ даромадлар деб аталади. Пировад истеъмол харажатлари йиғиндиси усули. Бу усулда ЯИМ нинг қиймати якуний истеъмолни ташкил e тувчи e лементларнинг суммаси сифатида аниқланади: ЯИМпир.= ЯИ + ЯЖ + E – И + Сх. Бу йерда: ЯИ – уй хўжаликлари, давлат муассасалари ва ижтимоий ташкилотларнинг пировард истеъмоли; ЯЖ – ялпи жамғарма; E – маҳсулот ва хизматлар э кспорти; И – маҳсулот ва хизматлар импорти; Сх. – статистик хатолик. Макроиқтисодиётда турли максадларга йўналтирилга кўплаб курсаткичлардан фарқланилади. (Ялпи миллий маҳсулот, ялпи ички махсулот, миллий даромад ва бошқалар). Улар орасида энг асосийси бўлиб, ялпи ички маҳсулот ( Я И М ) кўрсаткичи ҳисобланади. ЯИМ - бу халқ хўжалиги бўйича иқтисодий фаолиятни якуний кўрсаткичларини ифодаловчи умумий кўрсаткичдир. У асосан бир-бири билан мустахкам боғланган иқтисодий жараён оқимларини: моддий неъматлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш, даромадларни тақсимлаш, моддий неъмат ва хизматлардан пировард фойдаланишни ўрганишда кенг қўлланилади. ЯИМ - бу барча хўжалик бирликлари бўйича: моддий ишлаб чиқариш сохасидан корхоналар, ташкилотлар ва муассасаларни, хизмат кўрсатиш соҳасини, шунингдек аҳолини шахсий ёрдамчи хўжаликларини, якка тартибдаги меҳнат фаолиятини иқтисодий натижаларини ўз ичига олади. Иқтисодий фаолият натижаларида яратилган моддий неъматлар ва кўрсатилган хизматлар

киради. ЯИМни ҳисоблашда 3 хил усулдан фойдаланамиз (ишлаб чиқариш, таксимот ва якуний истеъмол). ЯИМ - ЯММнинг бир қисми бўлиб ҳисобланади ва уларнинг (фарқи шундан иборатки, ЯММ шу мамлакат корхоналарининг қайси давлат ҳудудида жойлашганлигига қарамасдан иқтисодий фаолият натижаларини ифодалайди. ЯИМ эса ушбу мамлакат ҳудудидаги хўжалик бирликлари томонидан моддий бирликлар ишлаб чиқариш ва хизматларни кўратишни акс эттиради. ЯИМ - бу йил давомида мамлакатда яратилган пировард маҳсулотларнинг қийматини ифодалайди. МҲТ н инг умумпй ҳисобларида ЯИМни такрор ишлаб чиқаришни хар хил ас пектлари: уни ишлаб чиқариш, ташкил топиши, тақсимлаш ва жамғариш ҳамда бошқа қатор мақсадлари акс эттирилади. Ялпи ички маҳсулот кўрсаткичининг таърифида унинг 3 асосий хусусияти кўрсатилган: 1. Ялпи ички маҳсулот кўрсаткичи – охири истеъмол учун ишлаб чиқарилган маҳсулот қиймати бўлиб ҳисобланади, яъни ЯИМ ҳажмида оралиқ истеъмолнинг қиймати акс эттирилмайди. 2. Ялпи ички маҳсулот кўрсаткичи – охирги истеъмол учун ишлаб чиқарилган маҳсулот қиймати бўлиб ҳисобланади, яъни ЯИМ хажмида оралиқ истеъмолнинг қиймати акс эттиради. Ўзининг мустақил баланси ҳамда ҳуқуқий шахс мақомига эга бўлган бирликка – иқтисодий бирлик деб юритилади. 3. Ялпи ички маҳсулот кўрсаткичи хажмида асосий капиталнинг истеъмоли ҳам акс эттирилади.

Похожие

Миллий ҳисоблар тизими фанининг моҳияти ва ривожланиш тарихи

Савдо корхоналарида иқтисодий ишни ташкил қилиш

Инвестиция лойиҳаларини молиявий-иқтисодий баҳолашнинг услубий асослари

Инвестиция лойихаларини молиявий-иқтисодий бахолашнинг услубий асослари

Иқтисодий ўсиш ва миллий бойлик