Xitoyda sotsialistik bozor iqtisodi va xususiylashtirish jarayonining asosiy yonalishlari - Экономика - Рефераты

Xitoyda sotsialistik bozor iqtisodi va xususiylashtirish jarayonining asosiy yonalishlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

230 KB

Xitoyda sotsialistik bozor iqtisodi va xususiylashtirish jarayonining asosiy yonalishlari Reja: 1. Xitoy Xalq Respublikasida sotsialistik bozor iqtisodining barpo etilishi hamda undagi yirik va mayda xususiylashtirish jarayoni. 2. Xitoyning yirik sanoat korxonalarini sanatsiya qilish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va uni xususiylashtirish jarayonlari. 3. Xitoyda xususiylashtirish jarayonining yutuq va kamchiliklari.

Tayanch iboralar: sotsialistik bozor iqtisodi, xususiylashtirish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, sanatsiya, trans milliy korporatsiyalar, moliya-sanoat guruhlari, bank–moliya, sug‘urta, telekommunikatsiya, ulgurji savdo, ekstensiv omillar , yuk tashish va turizm sohalari, intensiv yonalish. 1. Xitoy Xalq Respublikasida sotsialistik bozor iqtisodining barpo etilishi hamda undagi yirik va mayda xususiylashtirish jarayoni. Bozor munosabatlariga o‘tishning asosiy sharti ko‘p ukladli iqtisodiyotni va raqobatlashish muhitini shakllantirishning xuquqiy hamda tashkiliy shart – sharoitlarini vujudga keltirishdan iboratdir. Mulkchilik masalalarini h al qilish erkin bozorni shakllantirishga q aratilgan butun chora- tadbirlar tizimining tamal toshi b o‘ lib xizmat qiladi. Bu masala sobiq sotsialistik t i z i m i dan keyin bozor munosabatlari ga o‘tish y o‘ lini tanlagan mamlakatlarda katta a h amiyat kasb etgan dolzarb masala lardan biri dir. Xuddi shu masalani h al q ilish bilan birga , yangi jamiyat, yangi i q tisodiy munosabatlar poydevoriga birinch g‘ isht qo‘ yildi. Rejalashtirishga asoslangan markazlashtirilgan i q tisodiyotni bozor i q tisodiyotiga aylantirishning yangi musta q il davlatlar tanlab olgan turlicha yondashuvlari va modellari ko‘ p ji h atdan , aynan mulkchilik masalasini h al etish xususiyatlari bilan far q lanadi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va uni xususiylashtirish jarayoni hozirgi kunda , i q tisodiy ji h atdan rivojlangan va rivojlanayotgan Buyuk Britaniya, Fransiya, Yaponiya, XXR, Hindiston, Filippin, Malayziya, Indoneziya, Singapur mamlakatlarida h am amalga oshirilmo q da Bu h ol, ayni q sa, iqtisodiyotda davlat sektorining salmo g‘ i ancha yu q ori b o‘ lgan mamlakatlarda, bozor munosabatlarini rivojlantirishga xos bo‘lgan tabiiy jarayondir Davlat i q tisodiyotning k o‘ pincha i q tisodiy ji h atdan samarasiz b o‘ lgan, biro q butun mamlakatning i q tisodiy tara qq iyotida mu h im rol o‘ ynaydigan ayrim sektorlarini, ayrim korxonalarni qo‘ llab – q uvvatlashi h amda ularni sa q lab turish va mabla g‘ bila n ta’minlash vazifalarini o‘ z zimmasiga olishi lozimdir . Ular i q tisodiy ji h atdan

musta h kamlanib, bar q aro r ishlay boshlagach, xususiy mulk turida sotil ishi mumkin bo‘ladi . 1992 yilda Xitoyda «sotsialistik bozor iktisodiyoti» dasturi tuzilib, uni amalga oshirish esa, 15-20 yillarga mo‘ljallandi. Unda bozor iqtisodiyoti mavjud umumiy resurslarni taqsimlashda asosiy rolni, davlat makronazorati ostida amalga oshirilishi ko‘zda tutildi. Mamlakatning bozorga qarab butunlay burilishi 1992-1997 yillarda Xitoyni ochiqlik va tashqi iqtisodiy faoliyatini kengayishiga h a mda xorijiy investisiyalarni mamlakatga jalb etish hajmini ortib borishiga olib keldi. Shu davrdagi Xitoyga kiritilgan sarmoyalarning umumiy hajmi 196,8 mlrd.dollarni tashkil etdi. Bu esa, 1979 yildan beri, Xitoyga jalb etilgan umumiy xorijiy kapitalning 89,4 % ni tashkil etdi . (220,1 mlrd. AQSh dollari). M ana shu davrga kelib, m amlakatda ikki sektorli model tashkil topdi. U yirik va mayda ishlab chiqarishga asoslangandir. Sanoat sohasini qayta yozish ma’lumotiga ko‘ra (1995 y.), sanoat korxonalarini 0,3 %i, ya’ni 23,007 tasi “yirik va o‘rta” korxonalar kategoriyasiga kiritilgan bo‘lib, ulardan 6201 ta ob’ekt “yirik” va 215 ta ob’ektlar esa, “juda ham yirik” ob’ektlar hisoblanadi. Bu sektorda 25% ishchi va xizmatchilar band bo‘lib, unda 60% dan ortiqroq sanoatning asosiy fondlari joylashgandir. 1 U davlat byudjetiga 60% sanoat solig‘ini beradi. Mayda ishlab chiqarish asosan, qishloq korxonalarida amalga oshirilib, ular iqtisodiy islohotlar mobaynida ancha o‘sdi. Biroq, ushbu ob’ektlar soni mana shu davrda ancha kamayib, ularning faoliyatlari qishloq xo‘jalik ehtiyojini qondirish va aholiga xizmat ko‘rsatishga moslashgan edi. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirayotgan sobiq sotsialistik mamlakatlarda esa, ahvol umuman boshqachadir. Xususiy mulkchilik kapitalistik ishlab chi q arish usulini sotsialistik usuldan farqlovchi, uning birinchi belgisi edi. Shu sababli xususiy mulkchilik h am yuridik ji h atdan, h am ayni q sa amaliyotda batamom istisno etilar edi. Bir necha 10 yillar mobaynida, i q tisod iyot da umumxal q mulki deb atalgan, aslida esa, davlat byurokratik tizimining ixtiyorida 1 Чжунго тунцзи нyaнцзyaн. 1998.с.432.

b o‘ lgan, davlat sektori t o‘ li q h ukmronlik q ilib keldi. Mulkchilikning xilma - xil shakllari fa q at ikki turdan: davlat mulki va kolxoz-kooperativ mulkidan iborat q ilib qo‘ yildi. Buning ustiga kolxoz–kooperativ mulki h am, amalda butunlay davlat ixtiyorida bo’ldi. Shunday q ilib, barcha ishlab chi q arish vositalari davlatning tan h o mulkiga aylangan edi. Bu holat real ishlab chi q arish q atnashchilarining ishlab chi q arish vositalaridan maxrum b o‘ lishiga, egalik h issining y o‘q ola borishiga, i q tisodiy manfaatdorlik va me h natdan ra g‘ batlanishning pasayishiga olib keldi. Bugungi kunda x ususiylashtirish jarayonini amalga oshirayotgan k o‘ pgina mamlakatlar mulkchilik shakllarini o‘ zgartirish b o‘ yicha muayyan tajriba ga ega di r lar, ular o‘z navbatida o‘ ziga xos yondashuvlarni ishlab chi q dilar. Bu yondashuvlar xususiylashtirishdan k o‘ zlanayotgan ma q sadga, bu jarayon n i amalga oshirish dinamikasi va mexanizmiga, xususiylashtirish jarayon i da a h olining q anchalik keng q atnashishiga ko‘ ra , bir–biridan tubdan far q q iladi. Xususiylashtirish jarayoni - iqtisodiy tushuncha bo‘lib, mulkka egalik huquqining davlatdan firmalar va alohida shaxslarga berilishi, xususiy sektorga davlat xizmatlari ko‘rsatilishini cheklashni yoki xususiy tashabbuskorlik uchun keng imkoniyatlar yaratib berish maqsadlarida , davlatning faoliyat sohasini toraytirishni bildiradi. Bu jarayon yangi mulkdorlar sinfining vujudga kelishiga ko‘maklashadi, zero, usiz bozor iqtisodiyotini shakllantirish mumkin emas. Xususiylashtirish - bozor munosabatlari shakllanishining negizi, xususiy mulkchilik va tadbirkorlikni oyoqqa turg‘azishning chinakkam asosini tashkil etadi. Xususiylashtirish dasturini amalga oshirishga kirishayotgan, har qanday davlat, eng kamida, ikki asosiy maqsadni: korxonalarga ajratilayotgan mablag‘lar kamayishi va davlat boyliklarini sotishdan tushuvchi mablag‘lar hisobiga byudjetni to‘ldirishni ko‘zlaydi. Korxonalarning xo‘jalik faoliyati ustidan hukumatning ma’muriy–moliyaviy nazoratining cheklanishi esa, kuch – g‘ayratni va mablag‘larni ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning ustuvor yo‘nalishlariga jamlash imkonini beradi

Xususiylashtirishning asosiy yettita usulini alohida ajrati b ko’rsati sh mumkindir, ular : - d avlat korxonalari aksiyalarini ochiq sotuvga chiqarish; - a ksiyalarni kimoshdi savdosi yo‘li bilan sotish ; -davlat korxonalarini xususiy tarzda sarmoyal ash, ya’ni ayrim shaxslardan ixtiyoriy ravishda mablag‘ yig‘ish yo‘li bilan ta’minlash; - k orxonalarning mulkini sotish va keyinchalik mavjud qarzlarni to‘lash yo‘li bilan davlat korxonasini tugatish ; - davlat korxonasini alohida bo‘linmalarga ajratish yoki bo‘lish va qayta qurish yo‘li bilan, ularni qismlarga ajratib sotish; - korxonalarning ra h barlar va me h nat jamoasi a’zolari tomonidan sotib oli ni sh i ; - davlat korxonasining xususiy shaxs tomonidan ijaraga olinishi yoki davlat va xususiy korxonalar o‘rtasida korxonani boshqarish to‘g‘risida bitim tuzishdan iboratdir. Xususiylashtirish jarayoni natijasida, hech bo‘lmaganda, ikki asosiy vazifa hal etilishi lozimdir: 1. Mulk o‘zining xaqiqiy egasini topadi. 2.Xususiylashtirish ko‘p ukladli iqtisodiyotni va rag‘batlantiruvchi raqobatni, turli mahsulot ishlab chiqaruvchi muhitni vujudga keltiradi. Ammo, xususiylashtirish bu - har bir kasalga davo va jamiyatdagi barcha muammolarni yechishning yagona kaliti deyish ham noto‘g‘ri bo‘ladi. O‘tish davri sharoitlarida xususiylashtirishning o‘zi qachon, qaerda va qay tarzda o‘tkazilishi o‘zbilarmonlikka tashlab qo‘yilmasdan, davlat tomonidan yagona reja asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Xususiylashtirish -o‘tish davri iqtisodiyotida mulkchilik munosabatlarini transformatsiyalash taxlili uchun mantiqan natijaviy jarayon hisoblanib, unga keng ma’noda qarash lozimdir. Ya’ni, unga nafaqat, davlat sektoridan xususiy sektorga aktivlarni sotishning texnik muolajasi deb emas, balki, unga xususiy

mulkchilikni va mulkchilik muhitini shakllanishning fundamental jarayoni deb qarash lozimdir. Avvalambor, zamonaviy xususiylashtirish jarayonining rivojlanishi 1970 yillarning II – yarmida rivojlangan g‘arb davlatlarida boshlangan iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar va takror ishlab chiqarish mexanizmidagi siljizlar bilan bog‘liq bo‘ldi. Uning natijasida, amalda barcha g‘arb davlatlarida davlat mulki va iqtisodiyotda davlat tadbirkorligini roli va o‘rni xususida jiddiy qayta qarashlar ro‘y berdi. Ular, keyinchalik, «1980–1990 yillardagi xususiylashtirish jarayonlarida o‘zini aksini topdi. Bu voqealar nafaqat, G‘arbiy Yevropa davlatlariga, balki, davlat sektori salmog‘i uncha katta bo‘lmagan AQSh, Yaponiya, Shveysariya davlatlariga ham xos bo‘ldi. Bunday mulkiy munosabatlar sohasidagi tizimli transformatsiyaning asosiy bosqichlarini quyidagi chizma 1.1.da ko‘rib o‘tamiz. Chizma 1.1 O‘tish iqtisodiyotida mulkchilik munosabatlari sohasidagi tizimli transformatsiya bosqichlari 2 Bosqich lar Boshlanish mezoni Asosiy mazmuni Yakunlanish mezoni Birinchi (qisqa muddat li) (1)tartibsiz xususiylashtirish (2)davlat hokimiyatining rasmiy xususiylashtirish dasturini “boshlash” haqidagi siyosiy qarori (1)iqtisodiy bo‘lmagan ixtiyoriy harakat – “texnik xususiylashtirish”; (2)xususiy va kvazixususiy korxonalarning “kritik massasi”ning hosil bo‘lishi va yangi institutlarning miqdor jihatdan jadal (1)miqdoriy o‘zgarishlar jarayonining sekinlashuvi; (2) qaror topib bo‘lgan institutlar va iqtisodiy mexanizmlarda sifat o‘zgarishlarining ilk belgilarining paydo bo‘lishi. 2 O‘zbekiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish muammolari: nazariya va amaliyot.Toshkent- konsauditinform-nashr-2006, O‘ZR.FA Iqtisodiyot instituti,, 263 b.

shakllanishi. Ikkinchi (o‘rta muddat li) Birinchi bosqichning tugashi (birinchi va ikkinchi bosqich o‘rtasidagi o‘tish davri uzoq davom etishi mumkin) (1)birlamchi texnik xususiylashtirishdan so‘ng mulkchilik huquqlarining qayta taqsimlanishi; (2)bu jarayonga davlatning betartib aralashuvining tartibga solinishi va uni asta-sekin mulkchilik sub’ekti sifatida chetlashishi. (1)yangi mulkchilik huquqlari (mulkiy munosabatlar)tizimini ng barqarorlashuvi; (2)iqtisodiy mexanizmlar va institusional tuzilmalar yangi tizimining sifatli va miqdoriy barqaorolashuvi. Uchinch i (uzoq muddat li) (1)ikkinchi bosqichning yakunlanishi; (2)tizimli o‘zgarishlardagi boshqa elementlarning to‘liq tugallangan kompleksi (1)yangi mulkchilik munosabatlarining to‘liq iqtisodiy amalga oshirilishi; (2) ushbu munosabatlarning yangi xo‘jalik tizimi va yangi institusional-huquqiy muhit orqali barqaror qayta ishlab chiqarilishi; (3) mikro- va markodarajalardagi iqtisodiy samaradorlik. 1980–90 yillarda saksondan ortiq sanoati rivojlangan G‘arb davlatlari va rivojlanayotgan Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi davlatlari ham davlat mulkini xususiylashtirish bo‘yicha turli dasturlarni amalga oshirdilar. Turli davlatlarda amalga oshirilayotgan xususiylashtirish jarayonini taxlili bizga quyidagi asosiy xususiylashtirishni amalga oshirish uslublarini. ajratib ko‘rsatish imkonini beradi: 2. Xitoyning yirik sanoat korxonalarini sanatsiya qilish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va uni xususiylashtirish jarayonlari. Xitoy Xalq Respublikasida ham davlat mulkini xususiylashtirish va unda ko‘p qirrali iqtisodiyotni tashkil etish ishlari 1970 yillar oxirida qabul qilingan

“Ochiq eshiklar siyosati” va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish dasturlarida o‘z aksini topdi. Mamlakatda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish siyosatini ham tubdan o‘zgartirdi. Bozor munosabatlarini xalq xo‘jaligiga joriy etish kursi avtarkizmni rivojlanish konsepsiyasi bilan mutlaqo mos tushmas edi, chunki unda yopiq mintaqaviy iqtisodiy tizim mavjud edi. Bundagi urushga tayyorlanish strategiyasidan yuz o‘girish mamlakatni hududiy ixtisoslashuviga olib keldi. Keng yoyilgan joylardagi o‘zaro munosabatlarni mikro darajada boshqarish tizimini zinapoyali bo‘lishiga, moliya, rejalashtirish, moddiy ta’minot, kapital qo’yilmalari bo‘yicha provinsiyalarga bir muncha erkinliklar berishga qaratilgan edi. Ishlab chiqarishni “rasional hududiy tashkil etilishi’’ni Yangi konsepsiyali dengiz oldi, daryo oldi, shahar va chegara oldi rayonlari salohiyatini hamda eski sanoat bazalarini yuqori iqtisodiy sur’ atda o‘ sishini o‘ z ichiga oladi . Shular qatorida u, mamlakat markaziy va g‘ arbiy zonalarida joylashgan yangi sano a tlashgan hududlarini o‘ zlashtirishni k o‘ zlaydi. Xorijiy kapital sanoat ning asosiy fondlarida mu h im o‘ rinni egalladi. Umumiy q uyilmalardagi x orijiy sarmoyalar h ozirda 13% ni, sanoatda yaratilgan yangi ma h sulotida esa , - 14% ni tashkil etadi. 1997 yilda xorij q atnashuvida 520,4 mlrd. AQSh dollar i l i k 300 dan orti q turli bitimlar tuzildi. Ulardan , amalda - 220,1 mlrd. AQSh d ollari foydalanildi. 1980-1995 yi llar mobaynida 1960 ta aralash, nosavdo so ha li korxonalar q urilishi uchun lisenziyalar berildi. Xitoy metallurgiya so h asida 380 ta, ximiya so h asida 6800 ta xorijiy kapital q atnashuvidagi aralash korxonalar r o‘y xatdan o‘ tkazildi. H ozirgi kunda xitoy sanoati bozor i q tisodiyoti q onunlari asosida ishlamo q da, 300 mingta markaziy rejalashtirish tizimidagi davlat korx o nalaridan atigi 10 mingta gina k o rxona q oldi. 1995 y i lga kelib, direktiv k o‘ rsatkichlar soni 1980 yi ldagi 120 t a dan 33 tagacha q is q artirildi. Direktiv rejalashtirish chegarasida ishlab chi q arilgan yalpi ma h sulot ulushi 40% dan 4,5% gacha q is q ardi. Agar ,

islo h otlar boshida markaziy ta q simlanishga 256 ta ma h sulot turi q aratilgan b o‘ lsa, h ozirda ularni ng turi 11 tadir 3 . 14 mingdan orti q ro q yoki yirik va o‘ rta davlat korxonalarini 1/3 q ismi korporativ x o‘ jalik tizim i ga o‘ tkazildi. Mayda korxonalarning 50-70% i islo h q ilindi. 4 19 90-yillarda narxlar sekin-asta erkinlashtirildi, ulardan istimol predmetlari narxi 95% ga erkinlashtirildi. Shu ist e’ mol predmetlaridan osh tuziga va ba ’ zi bir dori-darmonlarga narxlar davlat nazoratida q oldi Islo h otlar mobaynida mamlakatda keng mi q yosda sanoatni ng texnik rekonstruksiyasi o‘ tkazildi. 1995 y i lda sanoatni q ayta r o‘ yxatdan o‘ t q azish asosida, undagi umumiy sanoat u s kunalarining 1980 y ildan s o‘ ng ishlab chi q arilganligi ma ’ lum b o‘ ldi. Yirik va o‘ rta korxonalarda 26% u s kunalar il g‘ or , xal q aro standartlar darajasiga yetdi. 3200 ta turdagi tekshirilgan sanoat u s kunalaridan xorijiysi (import) - 47,1% ni tashkil etdi. Xitoyni ng yirik va o‘ rta korxonalari ni 53% i o‘ zida ishlab chi q arishni texnik rekonstruksiya qilish so h asida ilmiy ish olib boruvchi b o‘ limlariga egadir. Xitoy eksportining deyarli yarmi xorijiy kapital q atnashuvidagi korxonalariga t o‘g‘ ri keladi (47%). 5 Ishlab chi q arishda i q tisodiy samaradorlik katta muammolarni keltirib chi q ardi. 30% gina davlat korxonalarini musta h kam rentab elli korxonalar deyish mumkin. 40% korxonalar esa , zarar keltiruvchi h isoblanadi. Sanoatlashtirish siyosatini h amma yutu q larini e ’ tiborga olish bilan birga, shuni ta ’ kidlash mu h imki, Xitoydagi industrial l asht i rish jarayoni h am tugallangani cha y o‘q dir va Xitoy i q t i sodchilari ning fikricha , u «orali q bos q ichi»da q olmo q da, ya ’ ni , u «mi q doriy» o‘ sishdan «sifat» bos q ichiga o‘ tishdadir. Garchi , umumiy ishlab chi q arish mi q yosi katta b o‘ lsa h am, sanoat ma h sulotlarini a h oli jon boshiga iste ’ mol qilish k o‘ rsatkichi h ali h am rivojlangan 3 Гокесо .Гуне чженчжан yaнцзyu ( исследование качества пром ыш ленного роста) Пекин. 1998.с.143 4 Чжунго щичан цзинцзибас. 09.02.1998. 5 Чжунго тунцзи нyaнцзyaн. 1998.с.432.

davlatlardan sezilarni darajada or q adad i r. Masalan , energiya iste ’ moli b o‘ yicha, yani, 1tonna shartli yoqi lg‘ in i iste ’ moli b o‘ yicha u amerika darajasidan 10%, yaponiya darajasidan 25% or q ada q olgan dir . Elektroenergiya b o‘ yicha - 890 kvt.s.ni taghkil etib, u amerikadan - 7,4% ga va yaponiya darajasidan 12% ga pastdir . Sanoatni asosiy ma h sulot turlari b o‘ yicha kamomadi (defisiti) muammosini h al etish bilan birga, Xitoy ishlab chi q arish q uvvatini noratsional orti q chaligi muammosiga yuz tutdi, ya’ni, metallurgiya so h asida 1/3 qismni, tekstil ma h sulotlarida 40% ni, avtomobillar b o‘ yicha - 50% dan k o‘ pro q ni, rang l i televizorlar b o‘ yicha - 60% ni tashkil etadi. Kir yuvish mashinalari b o‘ yicha ishlab chi q arish q uvvati 43,4% ga , velosipedlar - 54,5% ga , konditsionerlar - 33,5%ga foydalanilmoqda. Da v lat korxonalari omborlaridagi tovarlar – 400 mldr.yu.ni tashkil etdi. 19 90 y i llar o xiriga kelib mamlakatda – 12 mln. dona soatlar, 23 mln . dona velosipedlar va 128 ming ta avtomobillar sotilmay q oldi. 6 Ularning sabab i , korxonalarning tar q o q lik darajasini juda h am yu q orligi, mayda korxonalarning k o‘ pligi va eng asosiy sabab - bu ishlab chi q arish samaradorli g i so h asida 1700 ta korxonalarning mavjudligidir, ulardan fa q at 60% gina 200 ming tonna p o‘ lat eritish q uvvatiga egadir. Avtomobillar ishlab chi q arish e sa, 122 ta ob’ektlarga b o‘ lingandir 1980–yillardagi korxonalarga berilgan o‘zini – o‘zi bosh q arish tizimi, korxonalarda qoldirilgan foyda hisobiga kengaydi. 1992 yilda korxonalarga 14 turdagi xo’jalik huquqi berildi. 1995 yillarda jahon banki tomonidan olib borilgan izlanishlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, ushbu berilgan vakolatli huquqlardan, ya’ni, ishlab chiqarish vositalarini sotib olish va o‘zi ishlab chiqargan mahsulotlarni o‘zi sotish xuquqi 94-98 % ga amal qilingan. 6 Основн ые тенденции развития китайской экономики в ХХ1 в Шенян, 2004, с 86, Под ред.Ли Цзинцзи..

Xitoy davlatida iqtisodiy islohotlarning asosiy davri - bu 1950 yillarda mavjud bo‘lgan ko‘p ukladli iqtisodiyotga qaytish bo‘lib, unda individual, kooperativ va hattoki, xususiy xo‘jaliklar yuritish ustuvor holatga ega bo‘lgan umumiy mulkchilik shakli chegarasida qo‘llab - quvvatlandi. Umuman olganda, Xitoy rasmiy hukumati qaror va farmoyishlari ham nodavlat sektorni, xorijiy va aralash kapitalni XXR iqtisodiyotida yordamchi o‘ringa va rolga ega bo‘lgan mulkchilik turi deb, umumiy mulkchilikni esa, asosiy ustuvor mulkchilik shakli deb belgiladi. Biroq, Sharqiy Yevropada sotsializmning parchalanishi va Sobiq SSSR ni barbod bo‘lishi, Xitoy davlati oldiga va jamiyat siyosiy tizimiga muayyan o‘zgartirishlar kiritish masalasini ko‘ndalang qo‘ydi. Xitoyda i q tisodiy islo h otlarning boshlanishi 1978 yilning dekabr oyida b o‘ lib o‘ t g an XKP MK sining III Plenumi 11 - cha q iri g‘ ida yuz berib, unda islo h otlarni quyi qatlam dan boshlash lozimligi ta’kidlandi. Ushbu plenumdan s o‘ ng , tezlikda, mamlakatdagi ishlab chi q arish munosabatlarini jadallash tirish lozimligi ta’kidlanib, mavjud ishlab chi q arish kuchlarini h am yanada takomillashtirishga kirishildi. Xitoydagi iqtisodiy islohotlar jarayonini uch bosqichga bo‘lish mumkin: 1-bosqich - 1978 yilning dekabr oyidan to -1984 yil sentyabr oylarini o‘z ichiga olib, unda asosiy e’tibor mamlakat qishloq xo‘jaligiga va haq to‘lash asosida uy xo‘jaligini, pudrat javobgarchiligining turli shakllarini rivojlantirishga qaratildi. Bu esa, mamlakatdagi 100 mln.lab fermerlarning qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ko‘paytirishdan manfaatdorligini oshirdi. Shaharlarda iqtisodiy h ududlar eksperiment tariqasida isloh etish g a o‘tqazila boshla n di. Ular natijasida 14 ta erkin port shaharlari ochildi. Mamlakatda ko‘p bosqichli bank tizimi yaratildi. Uning asosini markaziy bank – Xitoy banki, ishtirokchilarini esa, boshqa davlat va tijorat banklari hamda maqsadli moliyalash banklari, nobank moliya institutlari tashkil etdi. 2- bosqich - 1984 yilning oktyabr oyidan to 1991 yilning dekabr oyigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olib, unda iqtisodiy islohotlar markazi mamlakat

shaharlariga ko‘chdi. Unda asosiy e’tibor, korxonalarning ish faoliyatlarini oshirishga qaratildi. Makroboshqaruv tizimi isloh qilindi va mamlakatni tashqi dunyo uchun ochishga yo‘naltirilgan xarakatlari davom ettirildi. 3-bosqich - 1992 yilning yanvar oyidan to 2000 yilgacha davom etib, unda e’tibor mamlakatda “sotsialistik spesifikali bozor iqtisodiyoti”ni qurishga qaratildi. Xitoyda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayoni va mamlakatni tashqi dunyo uchun ochish, ya’ni yuqorida qayd etib o‘tilganidek, 1978 yilning dekabr oyida Xitoy Kommunistik partiyasi Markaziy Qo‘mitasining 11- chaqiriq 3- Plenumida ko‘rib chiqildi hamda unda mamlakatda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan iqtisodiy qurilishlarning bosh yo‘nalishlari tasdiqlandi. Uning maqsadi - mamlakatda mavjud bo‘lgan rejali iqtisodiyotdan qadam-baqadam bozor iqtisodiyotiga o‘tish bo‘lib, unda quyidagi tamoyillarga tayanildi: Iqtisodiy islohotlarning boshida quyidagi asosiy vazifalarni hal etish belgilab olindi:  mamlakatdagi o‘sha davrda mavjud bo‘lgan oziq-ovqat muammosini hal etish;  mamlakat aholisini ish bilan to‘liqroq ta’minlash;  Xitoyda barqaror iqtisodiy o‘sishga erishishdan iborat edi. Yuqorida belgilab olinan vazifalarni hal etish uchun mamlakatda 1980 yilda ishlab chiqilgan “To‘rtlik modernizatsiyasi” dasturi amaliyotga tadbiq qilindi. Ushbu dasturga asosan, birinchi navbatda , qaysi sohalarni modernizatsiyalash lozimligi aniqlandi va ular quyidagi sohalar deb belgilandi: - m amlakat qishloq xo‘jaligini rivojlantirish; - sanoatni (ayniqsa, qayta ishlash sohasini) rivojlantirish; - f an va texnika yutuqlaridan samarali foydalangan holda, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish; - m amlakat harbiy kuchlarini yanada mustahkamlashdan iboratdir. Shular qatorida plenumda yana, Xitoydagi mulkchilik tarkibi asosan , bir xilligi, undagi hukumat boshqaruvining h addan tashqari markazlash g anligi

t o‘g‘ risida h am xulosalar q ilindi. Ushbu h ulosalar 1987 yil oktyabr oyida b o‘ lib o‘tg an XKP MKning XIII s’ezdida mu h okama q ilinib, ularga q arshi XXI asr o‘ rtasigacha b o‘ lgan davrga m o‘ ljallangan III bos q ichdan iborat bo‘lgpn chora- tadbirlar ning belgilangan rejasi q abul q ilindi. Bu reja esa, o‘z navbatida, q uyidagi III bos q ichni o‘ z ichiga oladi: I – bos q ich - 1990 yilgacha Xitoy mamlakati yalpi sanoat va q ishlo q x o‘ jalik ma h sulotlarini ikki marotabaga cha oshirish va Xitoy a h olisini ozi q -ov q at va kiyim - bosh bilan ta’minlash; II -bosqichda , ya’ni, 1991-2000 yillarda mamlakat yalpi milliy ma h sulot i ni uch marotabaga k o‘ paytirish va uning natijasida XXR da « o‘ rtacha» darajal i jamiyat q urish; III—bos q ich - (2050 yillargacha) mamlakat milliy ma h suloti k o‘ rsat kichlarini o‘ rtacha rivojlangan davlatlar darajasiga yet q azish va Xitoy xalq x o‘ jaligini modernizatsiyalashn i tugatishdan iboratdir. Mana shu ma q sadlarga erishish uchun esa, mamlakatda albatta i q tisodiy islo h otlarni amalga oshirish lozim edi.. XXR dagi olib borilayotgan i q tisodiy islo h otlarning nazariy asosi, Xitoy jamiyatining sotsialistik rejali tovar i q tisodiyotiga o‘ tishdan iboratdir. Bunda albatta, bozor i q tisodiyoti elementlaridan foydalanish h am inkor etilmadi. Mamlakat xo‘ jalik tizimini islo h etishda Xitoy h ukumatining birinchi darajaligina x o‘ jalik masalalarini h al etishni o‘ z qo‘ lida q oldiradi, ya’ni, davlat a h amiyatiga molik b o‘ lgan strategik masalalarni hal etish vazifalarini qo‘ yadi. Tovar ishlab chi q aruvchilar bilan davlat or a sidagi munosabatlarda davlatning rolini aniqlash va bel gilashda , Xitoy h ukumati korxonalar faoliyatini davlat tomonidan nazorat q ilishga q aratilgan uslublarni ishlab chi q di. Bunda, davlat korxonalar faoliyatini reja or q ali tartibga solish masalasini afzal k o‘ rib, bozor or q ali iqtisodiyotni tartibga solinish i esa, aynan, birinchisidan kelib chi q ishini k o‘ rsatdi. 1985 yilga kelib, Xitoy iqtisodchi- olimlari, jumladan, U.Szinlyan xal q x o‘ jaligini direktiv rejalashtirishdan batamom voz kechish lozimligini isbot q ildi va d i rektiv rejalashtirishdan fa q atgina ekstremal

sharoitlardagina foydalanish o‘ z samarasini berishini ta’kidladi. Xususan, yirik keng mi q yosli tabiiy ofatlar yuz berganda , h arbiy h olat sharoitlarida, ushbu uslubdan foydalanish zarurligini ta’kidladi. Ammo, birdaniga rejali i q tisodiyotdan yuz o‘ girib b o‘ lmasligi va buning uchun ancha va q t kera k b o‘ lishi, h amda bu ishni bos q ichma-bos q ich amalga oshirish zarurligini aytdilar 1980–yillardagi korxonalarga berilgan xo‘jaliklarni o‘zini–o‘zi bosh q arish tizimi, korxonalarda qoldirilgan foyda hisobiga kengaydi. 1992 yilda korxonalarga 14 turdagi xo‘jalik h uquqi berildi. XKP MKning III Plenum 11 – cha q iri g‘ idan s o‘ ng, mamlakatda q ishlo q x o‘ jaligi islo h otlari bir maromda amalga oshirila boshlandi. 1984 yil oxiriga k e lib, 99% ishlab chi qa rish brigadalari va 99,6% dex q on x o‘ jaliklari (oilaviy va h ovli pudrat lar i) ishlab chi q arishda t o‘ li q ma’suliyat tizimidan foydalandilar. Ular davlat bitimlari va buyurtmalaridan ortib q olgan ma h sulotlardan erkin foydalanish h u q u q iga ega b o‘ la boshladilar. Bu tizim tezda deh q on x o‘ jaliklaridagi ishlab chi q arish unumdorligini oshirdi, chunki u, ishlab chiqaruvchilar xususiy manfaatdorligini oshirishg a q aratilgan choralar edi. Xitoy q ishlo q larida olib borilgan iqtisodiy islo h otlarga q araganda, sha h arlardagi amalga oshirilayotgan islo h otlar Xitoy sanoati bilan uzviy bogli q b o‘ lib, Xitoy sanoati korxonalari asosan, uning yirik sha h arlariga joylashgandir. Umuman olganda, xitoy sanoatini rivojlanishida o‘ s i shning ekstensiv omillarini ustunligini q is q artirish va intensiv usullardan foydalanish muammosi bugungi kunning dolzarb masalasi b o‘ lib q ol ayotganligi tan olindi. 1990 yillar boshlarida, Xitoyning sanoat korxonalari duch kelayotgan qiyinchiliklar, mamlakat iqtisodiyotidagi makroiqtisodiy jarayonlarda salbiy tomondan o‘z ta’sirini ko‘rsata boshladi, ya’ni, tarkibiy disproporsiyalar (buzilishlar) va inflyatsiya jarayoni kuchaya bordi hamda bank - kredit sohasida muammolarning yig‘ilib qolishiga sabab bo‘ldi. Davlat sanoat korxonalaridagi mana shunga o‘xshash muammolarning ko‘payib ketishi, Xitoy hukumati rahbarlarini ushbu korxonalarni isloh etish choralarini jonlantirishga majbur etdi.

1994 yilda sanoat korxonalari islohotlarida “chuqurlashuv” fazasi boshlandi. U bir qator ilgari qabul qilingan qarorlar as o sida tayyorlandi. 1992 yildagi “Umumxalq mulki bo‘lgan sanoat korxonalarida xo‘jalik mexanizmini almashtirish holati”, ularning keng masalalar doirasidagi avtonomiyasini mustahkamladi, jumladan: investisiyalash, narx-navo, ishchi kuchini yollash, eksport-import operatsiyalari kabi. 1993 yildagi “Sotsialistik bozor iqtisodiyoti tizimidagi ba’zi masalalarni tashkil etish” qarori zamonaviy korxonalar tizimini tashkil etishga qaratilgandir. 1994 yilning 1 yanvaridan boshlab, yangi soliqqa tortish tizimi rasman ishga tushirildi. Unda daromad solig‘i stavkasi pasaytirildi va qo‘shimcha qiymat solig‘i unifikatsiyalandi. Xitoycha xususiylashtirish jarayonini amalga oshirish varianti to’rtta ko‘rsatmani o‘z ichiga oladi, ya’ni: 1. mol-mulk huquqini aniq fiksatsiyalash (hisobga olish); 2. quyi xo‘jalik bo‘g‘inlarininng huquq va majburiyatlari; 3. korxonalarni davlat tasarrufi dan chiqar ish; 4. ishlab chiqarishni tashkil etishni ilmiy uslublarini joriy etish. Ushbu iqtisodiy islohotlar dasturiga ko‘ra, yaqin kelajakda davlat mulkida eng muhim infratuzilma ob’ektlari qolishi mo’ljallandi. (temir yo‘llar, telefon va telegraf aloqasi, elektr energiya va suv ta’minoti va boshqalar ). Xitoyda ko‘p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish va uni rivojlantirish kursi xususiy mulk formasidagi korxonalarning ko‘payishi natijasida, davlat sektorini siqib chiqara boshladi. Garchi, davlat sektori yalpi mahsulotni ishlab chiqarishdagi o‘zining ustuvorligini asta-sekin yo‘qotayotgan bo‘lsada, u boshqa ko‘rsatkichlar bo‘yicha, baribir o‘zining ilg‘or pozisiyalarini saqlab kelmoqda, ya’ni, asosiy fondlar, kapital quyilmalarini umumiy hajmi bo‘yicha (1998 yilda hamma sanoat investisiyalarini – 54,3% ni tashkil etdi) va davlat xazinasiga mablag’ keltirish bo‘yicha ham o‘z ustunligini saqlab qoldi. Sanoat sektori o‘zining miqdor jihatdan maksimal miqyosiga 1994 yilga kelib erishdi va shu davrda sanoat ob’ektlarining soni 10 mln.ga yetdi, keyinchalik, 1997 yilga kelib, ular 7,2 mln.ga qisqardi. Ulardan 98,6 mingtasi –

davlat korxonalari, 1,77 mln.i – kollektiv korxonalar, 631 mingtasi qishloq korxonalari, 5,97 mlni – individual korxonalarni, 77,3 mingtasi – boshqa turdagi korxonalarga aylantirildi. Buni biz jadval 2.1.dan ko‘rishimiz mumkin. Jadval 2.1. Xitoyni sanoatining tarkibidagi mulkchilik turlarining 1985-1998 yillardagi o‘zgarishi (% da) 7 Mulkchilik turlari Asosiy fondlar Bandlar soni Yalpi mahsulot 1985 y. 1998 y. 1985 y. 1998 y. 1985 y. 1998 y. Davlat 74,5 53,7 41,1 31,6 64,9 34,0 Kollektiv 24,0 23,8 49,5 39,8 32,1 36 ,0 Xususiy - 1,0 - 3,3 - 2,6 Individual 0,5 1,9 8,9 17,3 1,8 10,5 Hissadorlik - 5,0 - 1,7 - 3,5 Boshqalar 0,9 14,6 0,5 6,1 1,2 12,8 Jami 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Poselka Volost 12,0 20,3 32,9 49,7 17,7 42,5 aralash korxonalar 0,2 16,2 - 6,1 0,3 13,1 3. Xitoyda xususiylashtirish jarayonining yutuq va kamchiliklari. Xitoyda xususiylashtirish jarayoni bosh q a davlatlarga q araganda ancha kech boshlandi, chunki bu jarayo n ning boshlanishiga xala q it beruvchi omillar mavjud bulib, ular quyidagilardan iborat edi : 1. Mamlakatdagi olib borilgan agrar islohot lar q ishlo q larda orti q cha ishsizlar sonini n g yanayam ortishiga olib keldi , natijada , 90-yillarda ishsizlar soni mamlakatda 130 mln kishini tashkil yetdi. Sha h ar sanoati, xizmat k o‘ rsatish va transport so h asi bunday katta mi q yosda gi ishchilar o q imini yangi ish joylari bilan ta’mi n lashga tayyor emas edi ; 2.Mamlakat q ishlo q x o‘ jaligidagi mavjud b o‘ lgan «xal q kommunalari» h a m ma q ishlo q a h olisini ish bilan ta’minlay olmas edi, garchi , q ishlo q larda oila pudratiga asoslangan x o‘ jalik yuritilsada, ulardan olingan daroma d sezilarli 7 Чжунго тунцзи нyaнцзyaн.1998.Пекин, 431 б. Манба: Го кeсо. Качество пром ыш ленного роста., Пекин, 1998 (по данным третьей промыленной переписи)

darajada deh q onlar moddiy turmush tarzini o‘ zgartirishga q odir emas edi. Ushbu muammoni XKP q uyidagi chora–tadbirlar or q ali h al yetishga h arakat qildi , ya’ni: q ishlo q lardagi «xalq kommunalari» tar q atib yuborilib, ular o‘ rniga alo h ida volost va davlatga q arashli jamoa korxonalari h amda xorijiy kapitalga asoslangan korxonalar tashkil etdi; mamlakatda yollanma ishchilarni jal b etishga mo‘ljallangan xususiy korxonalar tashkil etila boshladi. 1995 yillarda payga asoslangan korxonalar tuzilib, ular intensiv tarzda rivojlana boshladilar. Ularning tijoratlari va yirik k o‘ zlagan manfaatlari posyolka - volost chegarasidan chiqdi. 1997 yilga kelib , mana shunday korxonalarga YaIM ning 25%i, sanoat ma h sulotlari qo‘ shimcha q iymatining 50% i, eksportdan tushgan valyuta daromad lari ning 30% i va dex q onlar daromadining 30% i unga to‘g‘ ri keldi. 8 Sotsialistik rejali tovar x o‘ jaligini q urish masalasini yechish uchun mamlakaktda bir necha tamoyillar shakllandi. Ulardan eng asosiysi bu mulk h u q u qi ni uning x o‘ jalik h u q u q idan ajratib olish asosida davlat korxonalarini jonlantirishdir. Davlat korxonalari alo h ida pudrat jamoalariga va alo h ida shaxslarga x o‘ jalik yuritish h u q u q ini berdi, undan tash q ari, korxonalarning aksiyalari erkin savdoga qo‘ yildi. Shu bilan birga, bozorlar tizimiga va ularning tuzilishiga ham katta e’tibor qaratilib, unda nafaqat ishlab chiqarish vositalari, ozi q –ovqat va iste’mol tovarlari bozorlari, balki fond va xizmat ko‘rsatish, axborot, texnika va texnologiyalar bozorlarini tashkil etishga ham katta e’tibor berildi. Mamlakatda radikal tarzda soliq tizimi, valyutani tartibga solish va bank tizimlari islohotlari olib borilib, qimmatbaho qog‘ozlar bozorini, ko‘chmas mulk va ishchi kuchi bozorlarini tashkil etish faollashdi. Islohotlar jarayonida davlat sanoat korxonalarining eng yaxshi ishlayotganlarii hisobga olinib, ularning mahsulotlarini xorijga olib chiqish uchun keng imkoniyatlar yaratildi. 1995 yili 592 ming sanoat korxonalaridan 5049 tasi sanoat hissadorlik korxonasi bo‘lib, unda davlat aksiyalari 19,9 % ni, yuridik shaxs aksiyalari 46,1 %ni, jismoniy shaxslar aksiyalari esa 29,9 % ni va chet el 8 Круглов А. Рол ь и место сел ь ской пром ыш ленности в эконмике КНР. Автореферат на соискание учёной степени д.э.н. М., 1998г. с.12, 15,22.

kompaniyalariga tegishlisi 5,1% ni tashkil qildi. Ushbu holatni biz quyidagi jadval 3.1. dan ko‘rishimiz mumkin. Xitoy xalq xo‘jaligi tarkibi 1979-97 yillar mobaynida mulk shakli bo‘yicha kardinal tarzda o‘zgardi va mamlakatda mavjud bo‘lgan davlat ukladi (monouklad) hukmronligi o‘rniga ko‘p ukladli mulkchilik munosabatlari vujudga keldi.1997 yilga kelib, sanoat yalpi mahsulotini ishlab chiqarishda individual va xususiy sektorning salmog‘i 16% ga yetdi Ma’lumki, Xitoyda sanoat korxonalari 1978 yilgacha davlat korxonalari hisoblanib, ularning ko‘pchiligi yaroqsiz holatda edi. Islohotlar boshlangandan so‘ng, mamlakatdagi sanoat korxonalari sekin–asta oyoqqa tura boshladi va davlat korxonalari bilan birga, kichik xususiy korxonalar ham ochila boshladi. Jadval 3.1. Xitoy 1995 yildagi sanoat korxonalarining tarkibiy tuzilishi 9 Korxonalar nin g m ulk shakli 1995 y %da Sanoat xissadorlik aksiyadorlik korxonasi 5049 100 Ulardan :: 1. Davlat aksiyalari 1004,8 19,9 2. Yuridik saxs aksiyalari 2277,6 46,1 3. Jismoniy shaxs aksiyalari 1509,6 29,9 4. Chet e l kompaniyalari aksiyalari 257,5 5,1 . 1995 yillarda jahon banki tomonidan olib borilgan izlanishlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, ushbu berilgan vakolatli huquqlardan, ya’ni, ishlab chiqarish vositalarni sotib olish va o‘zi ishlab chiqargan mahsulotlarni o‘zlari sotish huquqiga 94-98 % ga amal qilingan. jadval 3.2. 9 Манба: Чжунго тунцзи нyaнцзyaн.1998.Пекин, 433 б

Xitoy YaIM ning tarkibiy tuzilishi (davlat va nodavlat sektorlari, foizda) 10 1993 y. 1995 y. 1997 y. 2000 y. 2003 y. 2007 y. Davlat sektori, jami 44,32 45,1 43,1 38,7 31,8 32,0 Jumladan: I - soha buyicha 0,67 0,58 0,59 0,56 0,51 0,59 II - soha buyicha 23,3 24,9 19,6 16,8 14, 4 14,1 III – soha bo‘yicha 20,3 19,8 22,9 21,9 16 , 9 17,3 Nodavlat ukladli, jami 55,68 54,9 56,9 61,3 68,2 68,0 Jumladan : I - soha bo‘yicha 23,2 20,6 20,5 19,9 18,7 18,1 II -sohada 24,8 26,8 27,6 32,2 34,3 29,5 III - sohada 7,6 7,5 8,8 9,2 15,2 20,4 Islohotlar davrida Xitoyda 675 ta davlat korxonalari bankrot holatdan chiqishga erishdilar, 1022 ta korxonalar esa, o‘z yo‘nalishini o‘zgartirib, bozor talablariga javob beradigan mahsulot ishlab chiqarishga qaratildi. Ularning 1998 yildagi mahsulot ishlab chiqarish qiymati 3125,2 mlrd. yuanni tashkil qildi. Bu ko‘rsatkich 1996 yilga qaraganda 11,1% ga ortiq bo‘ldi. Quyida hozirgi kundagi mamlakatdagi aralash iqtisodiyotning tarkibi berilgan bo‘lib, unga asosan Xitoyda hali ham davlat mulki bo‘lgan korxonalar salmog‘i sezilarli darajada ekanligini ko‘rishimiz mumkin Xitoyda asosan, davlat mulki uning og‘ir sanoati tarmoqlarida sa q lanib qolmoqda. 1990 yillar oxiriga kelib, mamlakat og‘ir sanoatning ishlab chiqarish qiymati 1,106 trln. yuanga yetdi, bu esa, Xitoyda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar o‘z salohiyatini kengaytirib borayotganligidan dalolat beradi. 10 Чжунго цзинцзи ди « жуан чжаолу» -Shанхай 2004, с. 256, asosida muallif tomonidan hisoblangan.

jadval 3.3. Xitoyda aralash iqtisodiyotning 2007 yildagi tarkibi, % da 11 Mul k shakli 200 7 yil , % da 1. Turli mulk shakllaridagi jami korxonalar 100 Jumladan: Davlat mulki 3 2 Jamoa mulki 30 Xususiy mulk 3 8 Islohotlarning dastlabki bosqichida Xitoydagi katta korxonalarda g‘arb davlatlari texnologiyalari tajriba sifatida qo‘llanilib ko‘rildi. Bu tajriba o‘z samarasini bergandan so‘ng, uni keng ko‘lamda qo‘llashga kirishildi. Katta korxonalar hissadorlik jamiyatlariga aylantirilib, uning natijasida korxonalar 1998 yildagi “XXRning sanoat korxonalari to‘g‘risidagi” qonunga muvofiq, o‘z egalariga ega bo‘ldilar. Ular o‘z mahsulotlarini ishlab chiqarish, unga erkin narx qo‘yish va ulardan kelgan foydani o‘z hohishlariga ko‘ra ishlatish hamda xom ashyo sotib olishda vujudga keladigan to‘siqlarni yengish huquqiga ega bo‘ldilar. 1992 yilga kelib, sanoat korxonalarini modernizatsiyalash bo‘yicha qonun qabul qilingandan so‘ng, endilikda , korxonalar olingan foydaning 10% gina soliq sifatida davlat hisobiga to‘lay boshladilar. 1993 yilda bo‘lib o‘tgan Umum Xitoy Xalq qurultoyida sanoat korxonalari to‘g‘risidagi qonunga o‘zgartirishlar kiritildi. Unga muvofiq, davlat monopoliyasidagi korxonalar davlat tasarrufida qoldirildi, boshqalari esa, xususiylashtirildi. Sanoatdagi olib borilayotgan ishlar to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgandan so‘ng, zamonaviy makroboshqaruv tizimi ga amal qilin di. Unga ko‘ra, soliq, sarmoya, ijtimoiy himoya tizimlari davlatni qo‘lida qoldi. 1994 yili moliya, soliq, bank, valyuta, narxlar tizimi ishlab chiqildi hamda zamonaviy sanoat korxonalari uchun yangi tizim qo‘llanila boshlandi. Yangi tizim b o‘ yicha, yalpi foydadan 33%i soli qq a tortildi. Bundan tashqari, ayrim korxonalarga imtiyozlar h am yaratib berildi. Davlat sanoat korxonalarini islo h q ilishdan asosiy ma q sad, - zamonaviy korxonalar tizimini 11 Китай: факт ы и цифры, 2008, Пекин, 2009. .

yaratish hisoblandi. Unda asosiy di qq at-e’tibor ma h sulotning sifatiga q aratildi. Olib borilgan tajribalar shuni k o‘ rsatdiki, sanoat korxonalaridagi bajarilgan ishlar fa q atgina x o‘ jalik ob’ektlarida emas, balki xususiy korxonalarda h am amalga oshirilib borildi Islohotlar xo‘jalik sub’ektlaridan, ya’ni sarmoyadorlar va mulk egalari o‘z mulklariga bo‘lgan huquqlarini bilishlarini talab qilardi. 1993 yilda XXR da «Kompaniyalar t o‘g‘ risida»gi q onun n i ishlab chi q aril di. Keyinchalik esa , ushbu q onun amal d a tadbi q qilindi. Sanoat korxonalarini ochi q turdagi h issadorlik jamiyatlariga aylantirish investorlar uchun juda q ulay kechdi. Shunday qilib, davlat o‘z ishin i korxonalarga xom ashyo yetkazib berishdan boshladi. Ayrim korxonalar esa, yuridik shaxslar qo‘liga o‘tib, bu shaxslar kompaniya foydasi uchun javob beradigan bo‘ldi. Shu bilan birga, agar , korxona sug‘urta qilingan bo‘lsa, uning uchun ham foydadan bir foiz ajratilishi mo’ljallan di. Agarda, korxona soliq to‘lay olmaydigan ahvolga tushib qolsa, bunda unga quyidagi imkoniyatlar yaratiladi: Butun mol – mulk garovga qo‘uyilib, korxona aksiyalari birjada sotiladi, undan so‘ng, korxona bankrot deb e’lon qilinadi. Shu davrda korporatsiya boshqaruvi aksionerlar shtatlari orqali faoliyat ko‘rsatib, ular tomonidan aksiya narxlari ham belgilandi Davlat xususiy mulklarni tashkil etishda fondlarning rolini oshirishga h arakat qildi. XXRning davlat hujjatlarida, davlat fondlari ustidan nazorat qilish, davlat mulkini tartibga solishda yillik nazorat ishlarini amalga oshirish aniq belgilab olingan. Ushbu davlatning nazorat qiluvchi organning markazi Pekinda joylashgan bo‘lib, u davlat mulklarini va davlat fondlarini qay tarzda ishlayotganligini nazorat qiladi. Mamlakatda sekin–asta katta sanoat korxonalarida xoldinglar tashkil qilinib, ular davlat mulklari va aksiyalarini nazorat qilib turadi. Masalan , Xitoyning aviatsiya kompaniyasi, neft–kimyo sanoati va rangli metallar sohalari aksiyalari davlatga q arashlidir.

XXRda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar shuni ko‘rsatadiki, markazlashgan rejali iqtisodiyot bo‘la turib, bozor elementlarini ishga solib, mavjud ichki imkoniyatlardan foydalanish orqali, yuqori ko‘rsatkichlarga erishish mumkinligini ko‘rish mumkindir. Endilikda, Xitoyda bozorlarga raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish bilan kirib borildi va milliy mahsulotlarni ko‘paytirishga alohida e’tibor qaratildi. 1995 yilda davlat sektoriga qarashli sanoat ishlab chiqarishi 53,7% ni tashkil etgan bo‘lsa, uning natijasida davlat byudjetiga 50% dan ortiqroq soliq tushumi kirib keldi. Davlat korxonalarini saqlab qolish bilan birga, ishlab chiqarishni faollashtirish jadal sur’atlarda olib borildi Ya’ni , sanoat ishlab chiqarishda yangi tarmoqlar paydo bo‘la boshladi. Shu bilan birga, ishlab chiqarishda ilmiy texnikaviy salohiyatning yetarli bo‘lishiga e’tibor kuchaytirildi va mudofaa sanoatini fuqorolar uchun mahsulot ishlab chiqarishga yo‘naltirildi. Bu ishlarga ko‘proq yetuk kadrlar jalb qilinib, ishlab chiqarishda yangi mahsulotlarning turlari ko’paytirildi. Bundan nafaqat, sanoat korxonalari, balki butun xitoy jamiyati foyda topdi. Ularning natijasida esa, mamlakat miqyosida ijtimoiy hayotni yaxshilashga fundament yaratildi. Agar Xitoyning sohalar bo‘yicha, uning tarkibidagi o‘zgarishlarga e’tiborni qaratadigan bo‘lsak, unda 1-sohaning qisqarib borayotganligini, ya’ni, 2003 yilgacha pasayib borganiligini guvohi bo‘lamiz. Xitoyning 2-sohasida esa, ahvol butunlay uning teskarisini, ya’ni, ushbu qayta ishlash sanoatida 2003 yilgacha o‘sish kuzatilganligini, 2007 yilga kelib esa, bu sohada yana o‘zgarishlar yuz berganligini guvohi bo’laviz. (52% dan u 48 % ga pasaydi.). Jadval 3.4. Xitoyda sohalar tarkibidagi o‘zgarishlar 12 (1989-2007 yy.) Yil I-so h a mlrd.yu. II-soha mlrd.yu. III-soha. mdrd.yu. I-soha % da II-soha., % da III-soha % da 1989 4228 7278 5403 25,0 43,0 32,0 12 Манба : Э кономика Китая . Ван Мeнкуй и др. феврал ,2005г. asosida hisoblangan.

1997 14211 37223 23029 19,1 50,0 30,9 2003 17092 61131 38675 14,6 52,3 33,1 2007 18989 51090 39090 17,0 48,8 34.2 Xitoy iqtisodiyotiga jalb qilingan x orijiy kapital uning sanoat asosiy fondlarida mu h im o‘ rinni egalladi. Umumiy q uyilmalardagi x orijiy sarmoyalar ning ulushi 1990 yillar oxiriga kelib, 13% ni, sanoat dagi yangi ma h sulotida esa - 14%ni tashkil etdi. H ozirgi kunda xitoy sanoati bozor i q tisodiyoti q onunlari asosida ishlamo q da, 300 mingta markaziy rejalashtirish tizimidagi davlat korx o nalaridan atigi 10 mingta gina k o rxona q oldi. Agar , islo h otlar boshida markaziy ta q simlanishga 256 ta ma h sulot turi q aratilgan b o‘ lsa, h ozirda ularni turi 11 tadir 13 . Mamlakatda 14 mingdan orti q ro q yoki yirik va o‘ rta davlat korxonalarini 1/3 q ismi korporativ x o‘ jalik tizim i ga o‘ tkazildi. Mayda korxonalarning 50-70% i islo h q ilindi . 14 Islo h otlar mobaynida mamlakatda keng mi q yosda sanoatni texnik rekonstruksiya qilish tadbirlari o‘ tkazildi. Sanoatni q ayta r o‘ yxatdan o‘ tkazish asosida , 3200 turdagi tekshirilgan sanoat u s kunalaridan xorijiylari (import) 47,1%. ni tashkil etdi va 52,9% korxonalari esa, Xitoyni yirik va o‘ rta korxonalari bo’liv, ular o‘ zida ishlab chi q arishni texnik rekonstruksiya qilish so h asida ilmiy ish olib boruvchi b o‘ limlariga egadir. Jadval 3.5. Xitoy sanoat tarmoqlarida hukmronlik pozisiyalarini egallagan aralash korxonalar uiushla r i (2007) % da 15 Tarmo q lar Barcha ko rxonalar sonidagi ulushi Barcha xorijiy sarmoyala r xajmida Qo‘ shimc ha q iymatdag i ulushi Savdoda gi ulushi Soli q t o‘ lashg acha daroma 13 Го кесо .Гуне чженчжан yaнцзyu ( исследование качества пром ыш ленного роста) Пекин. 1998.с.143 14 Чжунго щичан цзинцзибас. 09.02.1998. 15 Чжунго, цзинцзи yaнцзyaн, 2004, Пекин, 2004, с 523, asosida mualli f tomonidan hisoblangan .

gi ulushi dda gi ulushi Elektrotexnik va telekommun i katsiy uskunalari 36,3 44,5 58,8 60,8 68,4 Kiyim va mato 29,8 47,9 50,0 50,8 56,7 Kimyo tolasi 27,2 15,1 10,0 13,6 Teri, jun, sherst 24 46,4 50 54,1 32,0 Kogoz 21,3 42,9 40,6 50,7 25,4 Uskunasozlik ko rxona uskunalari 17,7 21,4 6,9 38,8 10,1 Tekstil 16,4 18,8 20,3 17,9 Farmasevtika 16,1 19,5 25,6 18,3 40,3 Plastmassa ishlab chi q arish 15,8 37,1 31,1 33,0 Ozik-ovkat mahsulotlari 11,8 32,2 32,4 30,5 70,6 Yogochga kayta ishlov berish 8,2 31,4 24,6 27,3 Metal l ma h sulotlari 7,7 29,3 23,6 26,6 39,4 H ozir da Xitoy sanoati ma h sulotlarini ja h on boz o riga chiqi shiga keng y o‘l ochildi Islo h otlar davrida eksportni ng o‘ sishi va uning savdodagi sanoat daromadining ulushi 3,1% dan 2003 yilga kelib, 34.4% ga k o‘ tarildi. 16 Ekspor t da x o m ashyoviy tovarlar ulushi 1990 yildagi 25,6% dan, 2003 yilga kelib, - 9,4% ga q is q ardi. Mashina va tran s port uskunalari importida 1990 yildagi 31,6% dan , 2003 yilga kelib , - 44,6%ga k o’ paydi. Xitoy eksportining kattagina q ismi xorijiy kapital q atnashuvidagi korxonalarga t o‘g‘ ri keldi (47%). 17 Ishlab chi q arishda i q tisodiy samaradorlik katta muammolarni keltirib chi q ardi. 1990 yillar oxirida 30% gina davlat korxonalarini musta h kam rentab e l li 16 Чжунго цзипцзи нyaнцзyaн. 1997.с.891 17 Чжунго тунцзи нyaнцзyaн. 1998.с.432.

korxonalar deyish mumkin e d i va 40% korxonalar esa , zarar keltiruvchi h isoblanar edi. Sanoatlashtirish siyosatini h amma yutuqlarini e ’ tiborga olish bilan birga, shuni ta ’ kidlash mu h imki, Xitoydagi industrial l asht i rish jarayoni hali ha m tugallangani y o‘q dir va Xitoy i q t i sodchilarini fikricha , u «orali q bos q ichi» da q olmo q da, ya ’ ni, u «mi q doriy» o‘ sishdan «sifat» bos q ichiga o‘ tishdadir. Garchi umumiy ishlab chi q arish mi q yosi katta b o‘ lsa h am, sanoat ma h sulotlarini a h oli jon boshiga iste ’ mol qilish k o‘ rsatkichi h ali h am rivojlangan davlatlardan sezilarni darajada orqadad i r. Masalan , energiya iste ’ moli b o‘ yicha 1 tonna shartli yo q i lg‘ i ning iste ’ moli, 10% amerika darajasidan, 25% yaponiya darajasidan or q ada q olgan dir. Elektroenergiya b o‘ yicha Xitoy ko’rsatkichi - 890 kvt.s .ni tashkil etib, bu 7,4% ga amerika va 12% ga esa - yaponiya darajasidan pastdir 18 Sanoatni ng asosiy m ah sulot turlari b o‘ yicha defisit bo‘lish muammosini h al etish bilan birga, Xitoy ishlab chi q arish q uvvatini noratsional orti q chaligi muammosiga yuz tutdi, ya’ni metallurgiya so h asida u - 1/3 q ismni, tekstil ma h sulotlari n i ishlab chiqarish da 40% ni, avtomobillar b o‘ yicha - 50% dan k o‘ pro q ni, rangni televizorlar b o‘ yicha - 60% ni tashkil etadi. Kir yuvish mashinalari b o‘ yicha ishlab chi q arish q uvvati 43,4%, velosipedlar - 54,5%ga, kondi t s i onerlar - 33,5%ga egadir . Hozirgi kunda mamlakatda kichik va o‘rta korxonalarning tarkibi xilma-xil bo‘lib, asosan eng ko‘p miqdorni xususiy korxonalar egallagandir. Ular asosan, savdo, umumiy ovqatlanish, maishiy xizmat ko‘rsatish sohalarida va nisbatan, kamroq hajmda ishlab chiqarish sohalarida faoliyat ko‘rsatmoqdalar. Jadval 3.6. XXRsi kichik va o‘rta korxonalarining tarkibiy tuzilishi 2007 yil, %da 19 Davlat korxonalari 0,1 18 Основн ы е тенденции развития Китайской экономикм в ХХ I веке .Шенян. 2004. с. 86. 19 X itoy D avlat S tatistika qo‘mitasi ning 2007 y. ma’lumotlari asosida m uallif tomonidan hisoblangan .

Xorijiy qo‘ shma korxonalar 5,4 Qo‘ shma korxonalar 17 , 5 Xususiy korx o nalar 3 7 ,6 H issadorlik jamiyatlari 33 , 4 Bosh q a nodav la t korxonalar 8 , 0 Jami korxonalar 100,0 Hozirgi kunning asosiy iqtisodiy rivojlanish strategiyasi – Xitoy davlati uchun quyidagilardan iborat bo‘lmoqda:  xitoy iqtisodiyotini globalizatsiya kursiga qaratish;  xususiy mulkdorning xuquqini himoya qilish va qadam-baqadam siyosiy, ammo, xitoy kompartiyasi monopoliyasi chegarasidan chiqmaydigan hukumatni erkinlashtirishga o‘tish;  mamlakat iqtisodiy rivojlanish strategiyasini ijtimoiylashtirish (“sotsializatsiya”), ya’ni mamlakatdagi amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar natijalaridan xitoyning kamroq rivojlangan hududlariga, aholining ijtimoiy jihatdan kam ta’minlangan qatlamlariga, adolatliroq ravishda taqsimlashga urinishdan iboratdir. Xitoy o‘zining 10-besh yillik rejasini (2001-2005 gg.) ortig‘i bilan bajardi, uning o‘sha davrdagi YaIM ning o‘rtacha yillik o‘sishi rejadagi 7-8% o‘rniga, 9,5% ga to‘g‘ri keldi. Mana shu yillardagi mamlakat iqtisodiy o‘sishining asosiy omillaridan biri uning eksporti bo‘lib, u YaIM ning va ichki kapital jamg‘armasining 40% ni berdi. Shu eksportning 50% i chet el qatnashuvidagi korxonalarga to‘g‘ri keldi. 2005 yilda bevosita xorijiy kapital quyilmalarining yig‘indisi 600 mlrd. AQSh doll. ni tashkil etib, ular xitoy iqtisodiyotiga yangi texnologiyalar va biznesni yurgazish uslublarini olib kirdilar. Xitoy aholisining xususiy banklardagi jamg‘armasi o‘sha davrda mamlakat YaIMning 80% ni tashkil etdi. Hozirgi kunda mamlakatda 10 ta rasmiy “dollarli milliarderlar” (ular qurilish va informatsion-kommunikatsion texnologiyalar sohasida), 1000 ta rasmiy “yuanli hisobdagi milliarderlar” va o‘rtahol sinf vakillari (oyiga 1000 AQSh doll.

daromadiga hamda 3 kishilik oilaga – 100000 doll.dan ko‘p mulkka ega bo‘lganlar) soni 80 mln.kishidan ortgandir. 20 Xususiy kapitalning yiriklashuvi hisobiga xitoy iqtisodiyotining gurkirab rivojlanishi, undagi mavjud mulk munosabatlari muammosini kuchaytirib yubormoqda. 2004 yilda XXRsi konstitutsiyasining mulkdorlar xuquqini himoyalash qismiga o‘zgartirishlar kiritildi. Undagi 1988 yilda qayta ko‘rib chiqilgan iqtisodiyotning nodavlat sektori – uni davlat sektoriga qo‘shimcha sektor deb tan olingan qismi o’zgartirildi. Xitoy sanoat korxonalarini isloh qilishning yana bir mohiyati shundan iboratki, ular ustidan markaz tomonidan o‘rnatilgan nazoratning susayishi bo‘lib, islohotlar davrida mahalliy hukumatlararo raqobat bozori shakllandi va mahalliy hukumat tomonidan qo‘llab-quvvatlanuvchi korxonalarning jahon bozorlariga chiqish jarayoni tezlashdi. Uning natijasida, tezlikda mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan kichik korxonalar safi kengayib, ular mustahkamlanib bordilar va ular orqali noformal va nodavlat sektorlarining qatori kundan-kunga kengayib bordi Mamlakat volost-poselka korxonalari va davlat korxonalarini qiyosiy samaradorligini taxlil qiladigan bo‘lsak, ular orasidagi farqlanish 2005 yilda mahsulot ishlab chiqish bo‘yicha 4:1 nisbatni, kapital va mehnat bo‘yicha 2,2: 1ni; va 3:1 nisbatni hamda boshqa omillarning mehnat unumdorligi 3:1 nisbatni keltirib chiqardi. Xitoy iqtisodiyotida bugungi kunda, ikki muhim jarayonlar deflyatsiya va inflyatsiya jarayonlari yuz bermoqda, ular esa, o‘z navbatida, mamlakatning makroiqtisodiy boshqaruvida murakkabliklarni keltirib chiqaradi. Mamlakatdagi deflyatsiya bir tomondan, davlat korxonalaridagi eski nomenklaturali tovarlarni ortiqcha ishlab chiqarish bilan kechayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan esa, so‘nib qolgan xususiy iste’mol va endigina o‘zgarib borayotgan faol jamg‘arish psixologiyasi orqali yuz bermoqda. Mamlakatdagi inflyatsiya jarayoni iqtisodiyotning “qizib ketish” nuqtalarida, ya’ni, uy-joy qurilishi, yerning “narxi”, avtomobilsozlikda, ya’ni “o‘zlashtirish 20 Manba: j.K итай, 2008.c.23.

zonalarida” – qaysiki, davlatning kapital quyilmalari qo‘yilayotgan sohalarida ko‘rinmoqda. Ushbu muammoning ikki yoqlama xarakterli bo‘lishi, birinchidan, deflyatsiyaga qarshi kurashda ehtiyotkorlik bilan ish ko‘rishni, ya’ni davlat xarajatlarini ko‘paytirish, faol monetar siyosatni amalga oshirish va soliqlarni kamaytirishni ko‘zda tutsa, ikkinchidan, iqtisodiyotni qayta qurish mexanizmidan foydalanish va xususiylashtirish hamda xorijiy tadbirkorlik sohasini kengaytirish hisobiga ichki raqobatni rivojlantirishdan iboratdir. Undan tashqari, mamlakatning moliyaviy erkinligini oshirish borasida uning valyuta zahirasini hajmini ko‘paytirish asosida xitoy va chet el investorlarini xitoy qimmatli qog‘ozlariga bo‘lgan ishonchini oshirishdan iboratdir. Xitoy hukumati bank sohasini xususiylashtirish va “yomon” kreditlar muammosini hal etishi lozimdir. Mamlakat iqtisodiyoti uchun milliy korporativ va individual investisiyalar (1) orasidagi, bevosita xorijiy (2) va portfel (3) quyilmalari orasidagi samarali nisbatni xususiylashtirish va moliyaviy sohani erkinlashtirish sharoitida saqlash muhimdir. Mamlakatdagi davlat korxonalarini xususiylashtirish natijasida, undagi ishsizlar sonining ko‘payish muammosi, xitoy hukumatidan davlat sektorini isloh etishni tezlashtirishni talab qilmoqdadir. Ushbu jarayon oqibatida mamlakatda ijtimoiy ahvol kuchayib ketmasligi uchun hukumat o‘zining bo‘sh qolgan ishchilarini davlat dasturlaridagi qayta o‘qitish orqali va ularni xususiy sektordagi mehnat resurslariga bo‘lgan ehtiyojini ortib borishiga qarab ishlarga joylamoqdadir. Bu o‘rinda eng asosiy rolni mamlakatdagi uning yangi trans milliy korporatsiyalari va moliya-sanoat guruhlari o‘ynamoqda. Ular xususiylashtirilgan davlat korxonalari va banklarini, xususiy hamda davlat kapitali orqali qayta tashkil etmoqdalar. Umuman olganda, Xitoy iqtisodiyotining rivojlanishida o‘ s i shning ekstensiv omillarining ustunligini q is q artirish va uninng intensiv usullar i dan foydalanish ni

kengaytirish muammosi bugungi kunning eng dolzarb masalasi bo‘ lib q olmo q da va bu y o‘ nalishda mamlakatda katta o‘ zgarishlar yuz bermo q da 21 Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishda korxona rahbarlarining manfaatdorligi oshib, ular tezlik bilan amalga oshirilayotgan jarayondan o‘zlari uchun foydalanishga kirisha boshladilar. Bu haqda Gonkong professori Syao Jen shunday deydi: «Ushbu jarayon daromadlarni xususiylashtirish va zararlarni umumiylashtirish» ni anglatadi. 1997 yilda Xitoyda davlat tarixida ikkinchi marotaba sanoatni islo h etishga kirishildi. Unda, 30 5 ming ta korxonalar davlat tasarrufidan chi q arilib, h issadorlik jamiyatiga aylantirilishi e’lon q ilindi. Ular asosida,Yapon va Koreya korporatsiyalari tajribasiga tayangan h olda, 1 mingga ya q in tijorat tuzilmalarini q urish lozimligi ta’kidlandi, ularning asosiy y o‘ nalishlari: telekommunikatsiya, elektronika va neft-kimyoalar deb belgilandi. Mamlakat sanoati va xizmat k o‘ rsatish so h asidagi institutsional islo h otlarni amalga oshirishdagi q iyinchiliklar quyidagilar dan iborat b o‘ lib, ular Xitoyni turli hududlaridagi mavjud not e kis lik lar ni , mamlakat yagona ichki bozor b o‘ shli g‘ ining va h u quq iy maydonning mavjud emasligidadir. Bu borada Avstraliya olimi K. Djayasuriyaning g‘ arb va shar q h u q u q iy tizimi orasidagi far q t o‘g‘ risidagi fikrini eslab o‘ tish o‘rinlidir. Ya’ni: « G‘ arbda q onun h ukmronligi mavjud b o‘ lib, Shar q iy Osiyoda q onun yordamida h ukumat bosh q ariladi» 22 Umuman olganda, Xitoyda xususiylashtirish jarayoni, iqtisodiyot uchun keng miqyosda vayronagarchilik tusini olgani y o‘q . H ozirgi kunda, mamlakatda aralash i q tisodiyot mavjud b o‘ lib, unda davlat mulkining salmo g‘ i 3 2 % ni, jamoa mulki 30% ni va xususiy mulk 3 8 % ni tashkil etmoqda. Xitoy i q tisodchilarining fikricha, davlat korxonalari xususiy korxonalarga q araganda ancha past samaradorlik k a egadir. Aynan shuning uchun h am , mamlakatda i q tisodiyotni so g‘ lomlashtirish - daromadli va zarar keltiruvchi korxonalarni birlashtirish or q ali amalga oshirilmo q da. Unda mulk shakli davlat va jamoa , h attoki , xususiy korxonalarni birlashtirishda t o‘ s q inlikning yoqligi hisoblanadi q i. Milliy 21 Манба : Го Кe c о.Указ. соч.2000, с.9., 22 Jayasurya K. The Rule of law and Capitalism in East Asia. 2001

i q tisodiyotning ochi q lik jarayoni, mamlakatda o‘ zining Xitoyni o’zigz xos (spesifikali) belgilariga ega b o‘ lmoqda. Xitoy Jahon Savdo Tashkilotiga a’zo b o‘ lishi bilan birgalikda, o‘ z ichki hududlariga xorijiy investisiyalarni kir g‘ izishni yana besh yilga uzaytirib, bank–moliya, su g‘ urta, telekommunikatsiya, ulgurji savdo, yuk tashish va turizm so h alarida, u Gonkong kapitaliga asoslangan h olda afzal pozisiyalarni egallab kelmo q da. Shunday q ilib, Xitoy 21 asr boshida fundamental o‘ zgarishlar girdobiga kirib bordi. Mavjud ma’lumotlarga k o‘ ra, Xitoy YaIM ni ng 1% ga q is q arishi , mamlakatda 5 mln. ishsizlarni paydo b o‘ lishiga olib keladi 23 2001-200 7 yillarda bankrotlikka uchragan Xitoydagi davlat korxonalarining k o‘ payishi va ular bilan bo g‘ li q b o‘ lgan davlat korxonalaridagi bandlar sonining q is q arishi, mamlakatdagi ijtimoiy va siyosiy nobar q arorlikka olib kelish x avfini tu g‘ diradi. O‘ z navbatida, bugungi kunda , Xitoy hukumati ushbu muammolarning oldini olishga q arshi chora–tadbirlar ishlab chi q mo q da, xususan, xorijiy investorlar uchun korxonalarning kontrol paket aksiyalarini sotish k o‘ zda tutilmo q da. Bundan davlat a h amiyatiga molik strategik so h alar istisnodir. . 23 The Economist. 24.10.1998 p.23

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Мировая экономика : прогнозы до 2020 г . Под . ред . академика А . А . Динкина , М ., « Магистр », 2007.429 с . . 2 . Основн ы е тенденции развития Китайской экономикм в ХХ I веке,Шенян, 2004. с. 86. 3. Э кономика Китая . Ван Мeнкуй и др. феврал ,2005 г. 4.Parayil Govindan. From “Silicon Island” to “Biopolis of Asia”. Innovation policy and shifting competitive strategy in Singapore. Calif. Manag. Rev.2005. 57. №2, p.50-73 5 .UNCTAD.Yandbook of Statistics.-N.Y. and Geneva, 2004.- 446p.

Похожие

Xitoy iqtisodiyotida kichik biznes va tadbirkorlikning o’rni

Bozor iqtisodiyoti sharoitida prognozlash va rejalashtirish

Klassik iqtisodiy maktabga muqobil ta`limotlar bozor iqtisodiyotiga muxolif sotsialistik yo`nalishning mohiyati va tarixiy taqdiri

Korxona bozor sharoitlarida asosiy xo‘jalik subyekti sifatida

Kоrxоnalarni auksiоnlar оrqali xususiylashtirish