Xalqaro valyuta munosabatlarini muvofiqlashtirish. Valyuta siyosati - Экономика - Рефераты

Xalqaro valyuta munosabatlarini muvofiqlashtirish. Valyuta siyosati

Загружено в:

11.09.2023

Скачано:

0

Размер:

134 KB

Xalqaro valyuta munosabatlarini muvofiqlashtirish. Valyuta siyosati Reja: 1. Valyuta munosabatlarini bozor va davlat tomonidan tartibga solinishi. Valyuta siyosati va uning shakllari 2. Valyuta cheklovlari. Valyutani erkin almashuviga o’tishning jahon tajribasi

Valyuta munosabatlarini bozor va davlat tomonidan tartibga solinishi. Valyuta siyosati va uning shakllari Bozor iqtisodiyoti sharoitida xalqaro valyuta munosabatlarini bozor va davlat tomonidan muvofiqlashtirilishini jahon tajribasi ko’rsatadi. Valyuta bozorida valyutalarga talab va taklif hamda valyuta kurslarining bir-biriga nisbati shakllanadi. Bozor orqali muvofiqlashtirish qiymat hamda talab va taklif qonunlariga bo’ysungandir. Ushbu qonunlarning valyuta bozoridagi raqobatchilik sharoitidagi harakati valyuta almashuvlarining nisbiy ekvivalentligi, xalqaro moliyaviy oqimlarni tovarlar, xizmatlar, kapitallar, kreditlar harakati bilan bog’liq jahon xo’jaligi ehtiyojlariga mosligini ta'minlaydi. Bozordagi baho mexanizmi va valyuta kursi dinamikasining daraklari orqali iqtisodiy agentlar valyuta sotib oluvchilarning ehtiyojlari hamda taklif imkoniyatlari haqida ma'lumot oladilar. Demak, bozor valyuta operatsiyalari holati haqidagi ma'lumotlar manbasi sifatida maydonga chiqadi. Biroq davlat azaldan valyuta munosabatlarining jahon xo’jalik aloqalaridagi muhim rolini hisobga olgan holda dastlab bilvosita, keyinchalik esa bevosita valyuta munosabatlariga aralashib kelgan. Oltin standartini yigirmanchi asrning 30-yillarida bekor qilinishi natijasida oltin nuqtalar mexanizmining valyuta kursini stihiyali muvofiqlashtiruvchisi sifatidagi harakati to’htadi. Kurs nisbatlarining katta va keskin o’zgarishi hamda valyuta inqirozlari og’ir ijtimoiy iqtisodiy oqibatlarni keltirib chiqargan holda milliy va jahon iqtisodiyotlariga salbiy ta'sir etdi. Valyutani bozor va davlat tomonidan muvofiqlashtirilishi bir-birini to’ldiradi. Raqobatchilikka asoslangan bozor rivojlanishda rag’batlantiruvchi omillarni keltirib chiqaradi, davlat esa valyuta munosabatlarini bozor tomonidan muvofiqlashtirilishining salbiy oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan. Bu ikki muvofiqlashtiruvchilar orasidagi chegara aniq bir holatdagi manfaat va yo’qotishlar bilan belgilanadi. Shu sababli ularning orasidagi nisbat tez o’zgaruvchandir. Inqirozli larzalar, urushlar, urushdan so’nggi vayronagarchiliklar

sharoitida valyuta munosabatlarining davlat tomonidan muvofiqlashtirilishi ustunlik qiladi. Valyuta-iqtisodiy sharoitni yahshilanishi bilan valyuta operatsiyalari borasida erkinlashtirish yuz beradi, ushbu jarayondagi bozor raqobatchiligi rag’batlantiriladi. Ammo davlat valyuta munosabatlari ustidan kuzatuv va cheklovlarni amalga oshirish maqsadida doim valyuta nazoratini o’z qo’lida saqlab keladi. Bozor iqtisodiyotini muvofiqlashtirish tizimida muhim o’rinni valyuta siyosati egallaydi. Valyuta siyosati - bu, mamlakatning joriy va strategik maqsadlariga muvofiq Xalqaro valyuta va boshqa iqtisodiy munosabatlari jarayonida amalga oshiriladigan chora-tadbirlar majmuidir. Ushbu siyosat iqtisodiy o’sish barqarorligini ta'minlash, ishsizlik va inflyatsiya o’sishini sekinlashtirish, to’lov balansi muvozanatini qo’llab-quvvatlash sharoitida iqtisodiy siyosatning eng muhim maqsadlariga erishishga qaratilgandir. Valyuta siyosatining yo’nalishlari va shakllari mamlakatlarning valyutaiqtisodiy holati, jahon xo’jaligining evolyutsiyasi, jahon arenasidagi kuchlar joylashishi bilan belgilanadi. Turli tarixiy bosqichlarda birinchi qatorga valyuta siyosatining aniq vazifalari chiqadi: valyuta inqirozini bartaraf etish va valyuta barqarorligini ta'minlash; valyuta cheklovlari, valyutani erkin ayirboshlanishiga o’tish, valyuta operatsiyalarini erkinlashtirish hamda shu kabilar. Valyuta siyosati mamlakatlar o’zaro aloqalari tamoyillarini aks ettiradi: nisbatan kuchsiz (birinchi navbatda rivojlanib borayotgan) hamkorlar kamsitilishini keltirib chiqaruvchi hamkorlik va kelishmovchiliklar, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashuv. Rasmiy aqida darajasiga ko’tarilgan ma'lum bir nazariya valyuta siyosatining asoslanishi bo’lib xizmat qiladi. Yuridik nuqtai nazardan valyuta siyosati valyuta qonunchiligi bilan rasmiylashtiriladi. Valyuta qonunchiligi - bu, mamlakatda va uning tashqarisida valyuta qimmatliklari bilan operatsiyalarni amalga oshirishni muvofiqlashtiruvchi huquqiy me'yorlar to’plamidir. Ushbu atama valyuta muammolari bo’yicha davlatlar o’rtasidagi ikki va ko’p tomonlama valyuta kelishuvlarini ham o’z ichiga oladi. Zamonaviy valyuta kelishuvlarining tarixiy

shakllaridan biri Lotin tanga ittifoqi edi (1865-1926y.y.). Uning maqsadi a'zo mamlakatlar yagona pul birligini o’rnatish edi. Bunda bir mamlakatning tanga pullari boshqa mamlakatlarda qonuniy to’lov vositasi bo’lib hisoblanar edi. 1857 yildagi Parij kelishuvi oltin-tanga standartiga asoslangan birinchi jahon valyuta tizimi shakllanishini asoslab berdi. Keyinchalik Genuyadagi konferensiya oltin- deviz standarti shakllanishini asosladi. 1944 yil Bretton-Vuds valyuta kelishuvi esa urushdan so’nggi valyuta tizimining tamoyillarini mustahkamladi. Yamayka valyuta kelishuvi zamonaviy valyuta tizimining tamoyillarini o’rnatdi. hududiy birlashmalar doirasida ham valyuta bitimlari tuzildi. Masalan, XX hamda XXI asrlar bo’sag’alarida yagona valyuta "YEVRO"ga asoslangan Yevropa iqtisodiy va valyuta ittifoqini, Yevropa valyuta tizimini (1979y.) tashkil etish to’g’risida shunday bitimlar tuzildi. Valyuta siyosatini amalga oshirishning vositalaridan biri - bu, valyutani muvofiqlashtirishdir. Valyutani muvofiqlashtirish - bu, davlat tomonidan Xalqaro hisob-kitoblar va valyuta operatsiyalarini o’tkazish tartibini chegaralashdir; u milliy, davlatlararo hamda hududiy darajalarda amalga oshiriladi. To’g’ridan- to’g’ri valyuta muvofiqlashtirilishi qonuniy aktlar va ijro hokimiyatining xatti- harakatlari bilan amalga oshiriladi. Bilvosita muvofiqlashtirish - bozor iqtisodiy agentlarining xatti-harakatlariga iqtisodiy, xususan valyuta-kredit, ta'sir uslublaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Xo’jalik aloqalarining globallashuvi davlatlararo valyuta muvofiqlashtirilishining rivojiga ko’maklashdi. U quyidagi maqsadlarni ko’zlaydi: jahon valyuta tizimi tarkibiy tamoyillarini cheklash, alohida mamlakatlar valyuta siyosatining muvofiqlashtirilishi, valyuta inqirozi asoratlarini bartaraf etishdagi hamkorlikdagi chora-tadbirlar, yetakchi davlatlar tomonidan o’z valyuta siyosatlarini boshqa mamlakatlarga nisbatan o’zaro kelishib olishi. hududiy valyuta muvofiqlashtirilishi iqtisodiy integratsion birlashmalar, masalan Yevropa Ittifoqi doirasida rivojlanib borayotgan davlatlarning hududiy guruhlarida amalga oshadi.

Valyuta muammolari bo’yicha hal qiluvchi qarorlar tayyorlanishi va qabul qilinishi hamda amalga oshirilishini valyuta siyosati belgilaydi. Valyuta munosabatlarini muvofiqlashtirish quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: a) xususiy korxonalar, birinchi navbatda nihoyatda katta valyuta resurslariga ega va valyuta operatsiyalarida faol ishtirok etadigan milliy hamda Xalqaro banklar va korporatsiyalar; b) milliy davlat (Moliya Vazirligi, Markaziy bank, valyuta nazorati organlari); v) davlatlararo darajada. Valyuta, kredit va moliya siyosatlarini muvofiqlashtirish shaklidagi davlatlararo muvofiqlashtirish quyidagi sabablar bilan asoslangan: a) o’z ichiga valyuta, kredit, moliya munosabatlarini olgan holda milliy iqtisodiyotlarning o’zaro bog’liqligini kuchayishi; b) bozor va davlat tomonidan muvofiqlashtirishning o’zaro nisbatini xo’jalik munosabatlarini erkinlashtirish sharoitlarida bozor foydasiga o’zgarishi; v) jahonda kuchlar nisbatining o’zgarishi; AQShning yakka hukmronligi barham topdi hamda jahonda hamkorlik va raqiblikning uch markazi (AQSh, G’arbiy Yevropa, Yaponiya) hukmronligi bilan almashinildi. Shu bilan birgalikda yangi industrial davlatlar sifatidagi yosh raqobatchilar maydonga chiqdi; g) valyuta kurslari, foiz stavkalarining tebranishi, davriy neft shoklari, birja, valyuta va bank inqirozlari hamda boshqa shu kabilar sababli barqarorsizligi bilan ajralib turadigan jahon valyuta, kredit, moliya bozorlarini yirik masshtablari. Davlatlararo valyuta muvofiqlashtirishning organi bo’lib XVF hisoblanadi, 70-yillarning o’rtalaridan boshlab esa muntazam ravishdagi, ishtirokchilari cheklangan oliy darajali yig’ilishlar ham uning qatoriga qo’shildi. Ushbu yig’ilishlar o’tkazilishining sabablaridan biri jahon energetik inqirozi bo’lib, bunda rivojlangan davlatlar tomonidan neft baholari o’sishining salbiy oqibatlarini oldini olish maqsadida o’zaro kelishilgan chora-tadbirlar ko’rilishi lozim edi. Shu paytdan boshlab yuqori darajadagi yig’ilishlarda jahonning dolzarb iqtisodiy va siyosiy masalalari muhokama etila boshladi. Yuqori darajadagi yig’ilishlarning

birinchisi 1975 yilning noyabr oyida Fransiyaning Rambuye shaqrida olti yetakchi davlat ishtirokida o’tkazilgan. 1976 yildan boshlab "ettilikning" (AQSh, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya, Kanada) har yillik yig’ilishlari o’tkaziladi. Oliy darajadagi uchrashuvlar muntazamligining sababi xo’jalik aloqalarining globallashuvi, mamlakatlar iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi, hamkorligi hamda qarama-qarshiliklarining barqarorsizligidadir. Davlatboshilarning muntazam konsultatsiyalari yagona iqtisodiy va siyosiy strategiya ishlab chiqilishini ko’zlaydi. Oliy darajadagi xalqaro yig’ilishlar rivojlangan davlatlarning iqtisodiyoti va siyosatining barcha jabhalarida shakllangan aloqa tizimining tarkibiy elementidir. Ushbu yig’ilishlarda an'anaviy ravishda ikki tendensiya, ya'ni hamkorlik va kelishmovchiliklar namoyon bo’ladi. Valyuta siyosati maqsad va shakllariga ko’ra tarkibiy hamda joriy siyosatlarga bo’linadi. Tarkibiy valyuta siyosati - bu, jahon valyuta tizimida tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishga yo’naltirilgan uzoq muddatli choratadbirlar yig’indisidir. U barcha mamlakatlar manfaatida valyuta tamoyillarini takomillashtirish maqsadida valyuta islohotlari shaklida amalga oshiriladi va muayyan valyutalarga imtiyozlar berilishi uchun kurash bilan hamoqang olib boriladi. Tarkibiy valyuta siyosati joriy siyosatga ta'sir ko’rsatadi. Joriy valyuta siyosati - bu, valyuta kursi, valyuta operatsiyalari, valyuta bozori va oltin bozori faoliyatini kunlik, tezkor muvofiqlashtirishga qaratilgan qisqa muddatli choratadbirlar yig’indisidir. Valyuta siyosatining shakllari. Valyuta siyosatining quyidagi shakllari qo’llaniladi: diskont, deviz siyosati va uning turlaridan biri bo’lmish valyuta intervensiyasi, valyuta zahiralarining diversifikatsiyasi, valyuta cheklanishlari, valyutalarni almashinish darajalarini muvofiqlashtirish, valyuta kursi rejimi, devalvatsiya, revalvatsiya. Diskont (hisob yuritish) siyosati - bir tomondan kapitallarni xalqaro harakatiga valyuta kursi va to’lov balansini, ikkinchi tomondan ichki kreditlar, pul massasi, baholar, yalpi talab dinamikasini ta'sir etishi orqali muvofiqlashtirishga

yo’naltirilgan Markaziy bank hisob yuritish stavkasining o’zgarishi. Masalan, passiv to’lov balansida kapitallarni nisbatan erkin harakatlana olishi sharoitida hisob yuritish stavkasining ko’tarilishi foiz stavkalari nisbatan past bo’lgan mamlakatlardan kapitallar oqib kelishini rag’batlantirishi va milliy kapitallarni mamlakatdan oqib ketishini oldini olishi mumkin. Bu esa o’z navbatida to’lov balansi holatining yahshilanishi va valyuta kursining ko’tarilishiga olib keladi. Rasmiy stavkani pasaytirgan holda Markaziy bank to’lov balansi aktiv sal'dosini va o’z milliy valyutasi kursini pasaytirish maqsadida milliy hamda xorijiy kapitallarni oqib ketishiga isxonadi. Zamonaviy sharoitda diskont siyosatining samaradorligi pasaydi. Bu esa uning ichki va tashqi maqsadlarining o’zaro qarama-qarshiligini kuchayganligi bilan izohlanadi. Agar foiz stavkalari kon'yunkturani jonlantirish maqsadida pasaytirilayotgan bo’lsa, bu kapitallarni oqib ketishini keltirib chiqargan holda to’lov balansiga salbiy ta'sir etadi. To’lov balansi holatini yahshilash maqsadida hisob yuritish stavkasini ko’tarilishi, agarda u tushkunlik holatida bo’lsa, mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta'sir etadi. Diskont siyosatining mahsuldorligi mamlakatga xorijiy kapital oqib kelishiga bog’liqdir, ammo barqarorsizlik sharoitida foiz stavkalari hamma vaqt ham kapitallar oqimini belgilab beravermaydi. Kapitallar va kreditlar xalqaro harakatini muvofiqlashtirish ham hisob yuritish siyosatini to’lov balansiga bo’lgan ta'sirini birmuncha pasaytiradi. Bu yerdan diskont siyosatining qisqa muddatliligi va nisbatan past samaradorliligi kelib chiqadi. Yetakchi davlatlar, birinchi navbatda AQShning diskont siyosati milliy manfaatlarga zid ravishda foiz stavkalarni ko’tarish yoki pasaytirishga majbur bo’lgan raqobatchilarga salbiy ta'sir etadi. Natijada vaqtivaqti bilan foizlar urushi paydo bo’lib turadi. Deviz siyosati. Bu, milliy valyuta kursiga davlat organlari tomonidan xorijiy valyutani (deviz) oldi-sottisi orqali ta'sir etish uslubidir. Milliy valyuta kursini ko’tarish maqsadida Markaziy bank xorijiy valyutani milliy valyutaga sotadi, pasaytirish uchun esa aksincha sotib oladi. Deviz siyosati asosan valyuta intervensiyasi shaklida amalga oshadi. Valyuta intervensiyasi rasmiy oltinvalyuta

zahiralari yoki markaziy banklarning banklararo "svop" kelishuvlariga asosan milliy valyutadagi qisqa muddatli o’zaro kreditlari hisobiga amalga oshiriladi. Valyuta intervensiyasi XIX asrdan boshlab qo’llanila boshlandi. Masalan, Rossiyaning Davlat banki, Avstro-Vengriya banki o’z milliy valyutalari kursiniqo’llab quvvatlash maqsadida intervensiyadan foydalangan. Oltin monometalizmi bekor qilinishidan so’ng valyuta intervensiyasi keng qo’llanila boshlandi. 1929-1933 yillar jahon iqtisodiy inqirozi sharoitida valyuta intervensiyasidan markaziy banklar valyuta dempingiga ko’maklashish uchun o’z valyutalari kursini pasaytirish maqsadida foydalangan. Valyuta intervensiyalarini o’tkazishning moddiy asosi bo’lib AQSh, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Kanada va boshqa mamlakatlarda 1930- yillarda tashkil etilgan valyuta barqarorlashtirish fondlari xizmat qildi. Valyuta barqarorlashtirish fondlari - bu, valyuta kursini muvofiqlashtirish maqsadida valyuta intervensiyasida ishlatiladigan oltin, xorijiy va milliy valyutalardagi davlat fondlaridir. Zamonaviy sharoitda ayrim mamlakatlarda ushbu fondlarning belgilanishi va roli o’z xususiyatlariga ega. Fransiyada yuqorida zikr etilgan fond maqsadli fond bo’lib rasmiy oltin-valyuta zahiralari doirasida ajratiladi. Fransiya banki o’z intervensiya operatsiyalarining xarakteri va ko’lamini oshkora etmaslik uchun ushbu fondning hajmini matbuotda e'lon qilmaydi. AQShda esa valyuta barqarorlashtirish fondi o’z ahamiyatini yo’qotdi (uning 2 mlrd. AQSh dollaridagi hajmi barpo etilish paytidan boshlab, ya'ni 1934 yildan o’zgarmasdan kelmoqda), chunki federal zahira banklari valyuta intervensiyasini asosan "svop" kelishuvining shartlari asosida xorijiy markaziy banklar kreditlari hisobiga amalga oshiradilar. Buyuk Britaniyada hozirgi kunda valyuta barqarorlashtirish fondi mamlakatning barcha rasmiy oltin-valyuta zahiralarini o’zida birlashtiradi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng yangi o’zgarish XVF va hududiy VIEF (Valyuta Ittifoqining Yevropa Fondi)ni davlatlararo muvofiqlashtirish organlari sifatida yaratilishidan iborat bo’ldi. VIEF 1994 yilda Yevropa valyuta ittifoqi

bilan, 1998 yilning iyulidan boshlab esa Yevropa Markaziy banki bilan almashtirildi. Bretton-Vuds valyuta tizimi doirasida valyuta intervensiyasi muntazam ravishda qat’iy belgilangan valyuta kurslarini qo’llab-quvvatlash uchun amalga oshirilgan edi. Yamayka valyuta tizimining erkin suzuvchi kurslar rejimiga o’tilishi sharoitida valyuta intervensiyasi kurslar keskin tebranishining oqibatlarini bartaraf etishga qaratildi. Yevropa valyuta ittifoqida valyuta intervensiyasi valyuta kurslari tebranishlarini belgilangan chegaralarda ushlab turish uchun ishlatiladi. Intervensiya valyutasi sifatida AQSh dollari bilan birgalikda Nemis markasi ham ishlatila boshlandi. 1970-yillarning o’rtalaridan boshlab, ayrim paytlarda, bir qator mamlakatlar markaziy banklari tomonidan kollektiv valyuta intervensiyasi qo’llanila boshlandi. 1974 yilning may oyida AQSh, Germaniya, Shveysariya davlatlarining kollektiv intervensiyasi to’g’risida Bazel' kelishuviga qo’l qo’yildi. Ushbu kelishuvga 1975 yilning fevral oyida Fransiya ham qo’shildi. 1975 yilda Rambuyedagi kelishuvda olti mamlakat boshliqlari hamkorlikdagi valyuta siyosati va o’zaro qo’llab- quvvatlashning zarurligini tasdiqladilar. 1975 yilning dekabr oyidan "o’nlik guruhi" mamlakatlari hamkorlikda "svop" kelishuvi shartlari asosida valyuta intervensiyasini amalga oshirdilar. 1985 yildan boshlab sanoat jihatidan rivojlangan besh yetakchi davlat yetakchi valyutalar kurslarini muvofiqlashtirish maqsadida hamkorlikdagi valyuta intervensiyalarini muntazam ravishda amalga oshirmoqdalar. Deviz siyosati bevosita valyuta kursiga ta'sir etadi, ammo ushbu ta'sir muvaqqat va cheklangan ko’lamlardadir. Valyuta intervensiyasiga bo’lgan yirik xarajatlar, agarda kurs shakllanishining bozor omillari davlat muvofiqlashtirishidan ustunroq bo’lsa, hamma vaqt ham valyuta kurslari barqarorligini ta'minlay olmaydi. Masalan, Yaponiya Banki 1998 yilni aprelida valyuta bozorida 21 mlrd. AQSh dollarini (valyuta zahiralarining 10 foizi) sotdi, Biroq so’nggi 8 yil ichida eng yuqori (1AQSh dollari uchun 1380 iena), rekordli

iena kursi tushishining oldini ololmadi va Yaponiya valyuta intervensiyasini cheklashga qaror qildi. Valyuta zahiralarining diversifikatsiyasi - davlatlar, banklar, TMKlarning Xalqaro hisob-kitoblar, valyuta intervensiyasini amalga oshirish va valyuta yo’qotishlaridan o’zini himoyalashni ta'minlash maqsadida valyuta zahiralari tarkibiga turli valyutalarni kiritish orqali tarkibiy tuzilishini muvofiqlashtirishga yo’naltirilgan siyosatidir. Ushbu siyosat odatda barqarorsiz valyutalarni sotish va nisbatan barqaror hamda xalqaro hisob-kitoblar uchun zarur bo’lgan valyutalarni sotib olish orqali amalga oshiriladi. AQSh dollarining barqarorsizligi uning kapitalistik dunyo rasmiy zahiralaridagi ulushini tebranishiga sabab bo’ldi (1973 yilda-84,5 foiz, 1982 yilda-71,4 foiz, 1990 yilda-60 foizga yaqin). Valyuta paritetlari va valyuta kurslari rejimi milliy hamda davlatlararo muvofiqlashtirish ob’yekti bo’lib hisoblanadi. Bretton Vuds kelishuvi shartlariga muvofiq mamlakatlar o’z milliy valyutalari kurslarini bozor bahosi asosida AQSh dollariga nisbatan XVFda qayd etdilar va oltinning rasmiy bahosi (1 troya unsiyasi - 35 AQSh dollari) asosida ularning zaminidagi oltin miqdorlarini belgiladilar. Fond a'zolari bo’lmish mamlakatlar o’z valyutalari bozor kurslarini paritetidan +, - 1 foizdan oqib ketishiga yo’l qo’ymaslik majburiyatini o’z zimmalariga oldilar. Qat’iy belgilangan kurslar rejimi sharoitida "kurs o’qishlari", ya'ni rasmiy va bozor kurslari orasidagi farqlar davriy ravishda vujudga kelib turdi. Bu esa valyuta kelishmovchiliklarining kuchayishiga olib keldi. 1971 yilning dekabridagi AQSh dollarining devalvatsiyasidan so’ng valyuta kurslari tebranishlarining chegaralari +, -2,25 foizgacha kengaytirilgan edi. Bir vaqtning o’zida markaziy kurs shartli hisob-kitob kursi sifatida kiritildi. 1971 yilning 15 avgustida xorijiy Markaziy banklar uchun AQSh dollarini oltinga almashinishini to’xtatilishi bilan ko’pchilik davlatlar erkin suzuvchi kurslarga o’tdi, bu 1973 yil 16 martdagi "o’nlik guruhi"ning Parij Kengashi bilan tasdiqlangan edi. Yevropa Ittifoqi mamlakatlari "Yevropa valyuta iloni" - valyutalar o’zaro tebranishining tor chegaralaridagi birgalikda tebranuvchi valyuta kurslari rejimini

kiritdilar. Avval (1972 yilni apreli - 1973 yilni marti) "tunneldagi ilon" rejimi qo’llanilgan edi. Grafik ifodada "ilon" Yevropa Ittifoqining olti mamlakat (Germaniya, Fransiya, Italiya, Niderlandiya, Bel'giya, Lyuksemburg) valyutalari o’zaro tebranishlarining tor chegarasini (+, - 1,125%), "tunnel'" esa ularning dollar va boshqa valyutalarga nisbatan tashqi suzishini (+, - 2,25%) ko’rsatar edi. 1973 yilning 19 martida "tunnelni" bekor qilinishi bilan bir qator valyutalar o’rtasidagi tebranish chegaralari (+, - 1,25%, 1976 yilning yanvaridan boshlab esa +, - 4,5%, 1993 yildan +, - 15%) saqlanib qoldi. Agarda mamlakat valyutasi kursining ushbu chegaradan pastga tushib ketish xavfi tug’ilsa, Markaziy bank valyuta intervensiyasini amalga oshirishga, ya'ni, milliy valyutani xorijiy valyuta evaziga sotib olishga majbur edi. Tebranishlar krosskurs orqali dollarning oraliq kurs o’lchovchisi sifatidagi ishtirokida aniqlanar edi. Valyuta intervensiyasini, hisob-kitoblarni va o’zaro kredit qo’llabquvvatlashni muvofiqlashtirish maqsadida VIEF (Valyuta Ittifoqining Yevropa Fondi, 1973-1995 y.y.), bundan so’ng Yevropa valyuta instituti (1994 y.), 1998 yilning iyulidan boshlab Yevropa markaziy banki tashkil etildi. 1998 yilning may oyida Yevro hududining tarkibi (Yevropa Ittifoqining 15 mamlakatidan 11tasi) tasdiqlanganidan so’ng yagona valyutaga (Yevro) o’tish jarayonining salbiy oqibatlaridan saqlanish maqsadida 1999 yilning yanvarigacha ushbu mamlakatlar valyutalari kurslarining qattiq o’zaro bog’liqligi kiritildi. Bir vaqtning o’zida foiz stavkalari ham bir-biriga yaqinlashtirildi. Yevropa Markaziy banki, milliy manfaatlardan farqli o’laroq Yevropa Ittifoqining umumiy maqsadlariga imtiyoz bergan holda yagona valyuta kurslari va foiz stavkalarini belgilaydi. Jahonda 10 turga yaqin valyuta kursining rejimlari mavjud, chunki XVFning o’zgartirilgan Ustavi (1978 y.) a'zo mamlakatlarga kurslar rejimining tanlovida erkinlik huquqini berdi. 1990 yillarning oxirida 51 valyuta (AQSh, Buyuk Britaniya, Shveysariya, Yaponiya, Kanada va boshqalar) mustaqil suzish xususiyatiga ega bo’lgan, 49 mamlakatda (Braziliya, Vengriya, Hitoy, Rossiya va MD ning bir qator mamlakatlari) kurslarning muvofiqlashtiriluvchi suzishi amalda

qo’llanilgan, 20 valyuta AQSh dollariga, 14 valyuta fransuz frankiga, 4tasi SDRga, 12 valyuta EKYUga (Yevroga o’tgunga qadar), 18 tasi turli valyuta savatlariga bog’lab qo’yilgan. Ikki qatlamli valyuta bozori qat’iy belgilangan va erkin suzuvchi kurslar rejimlari orasidan joy olgan valyuta siyosatining shaklidir. U 1970-yillarning boshida Bel'giya, Italiya, Fransiya davlatlarida kiritilgan. Uning mohiyati valyuta bozorini ikki qismga bo’linishidadir, ya'ni tijorat operatsiyalari va xizmatlar bo’yicha rasmiy kurs, moliyaviy (kapitallar, kreditlar va boshqa shu kabilar harakati) operatsiyalar yuzasidan esa bozor kursi ishlatiladi. Tijorat shartnomalari bo’yicha nisbatan pasaytirilgan kurs tovarlar eksportini rag’batlantirish va to’lov balansi mutanosibligini ta'minlash maqsadida ishlatiladi. Tijorat va moliya kurslari farqlari sezilarli bo’lgan paytlarda Markaziy bank ularni birxillashtirish maqsadida valyuta intervensiyasini amalga oshirgan. Ikki qatlamli valyuta bozori valyuta zahiralarini birmuncha tejash imkonini bergan, chunki valyuta intervensiyasiga bo’lgan talab pasaygan. erkin suzuvchi kurslar rejimiga o’tish munosabati bilan ikki qatlamli valyuta bozori Italiyada 1973 yilda va Fransiyada 1974 yilda, keyinchalik esa Bel'giyada bekor qilindi. Biroq ayrim rivojlanib borayotgan mamlakatlarda u hali ham saqlanib qolgan. Devalvatsiya va revalvatsiya valyuta siyosatining an'anaviy uslublaridir. Devalvatsiya - bu, xorijiy valyutalar yoki Xalqaro valyuta birliklariga, oltinga nisbatan milliy valyuta kursining pasayishi. Uning ob’yektiv asosi bo’lib rasmiy valyuta kursining bozor kursiga nisbatan yuqoriroq qo’yilishi hisoblanadi. Revalvatsiya - bu, xorijiy valyutalar yoki Xalqaro valyuta birliklariga, oltinga nisbatan milliy valyuta kursining ko’tarilishidir. Devalvatsiya va revalvatsiya tushunchalarining evolyutsiyasi iqtisodiyotdagi, shu jumladan pul-kredit hamda valyuta tizimlaridagi o’zgarishlarni aks ettiradi. Oltin standarti sharoitida devalvatsiya deganda davlat tomonidan pul birligi oltin sig’imining rasmiy asosda pasaytirilishi, revalvatsiya deganda esa aksincha ko’tarilishi tushunilardi hamda u nafaqat valyuta, balki pulni barqarorlashtirish uslubi bo’lib ham xizmat qilardi. 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi

natijasidagi oltin standartining inqirozga uchrashi, 19761978 yillarda oltin paritetlari bekor qilingunga qadar, devalvatsiya va revalvatsiya jarayonlari milliy valyutalarning oltin sig’imi hamda xorijiy valyutalarga nisbatan kursining o’zgarishiga olib kelar edi. Erkin suzuvchi kurslar sharoitida esa ushbu jarayonlar bozorda stihiyali asosda kunda amalga oshadi va xorijiy valyutalarga nisbatan kursning ushbu o’zgarishi davriy ravishda qonuniy asosda rasman qayd etiladi. Masalan, 1979 yildan 1993 yilgacha Yevropa Valyuta Ittifoqida rasmiy asosdagi revalvatsiya va devalvatsiya 16 marta o’tkazilgan. "Devalvatsiya" atamasi zamonaviy tushunishda valyuta kursining nisbatan uzoq muddatdagi va sezilarli pasayishini anglatadi. Devalvatsiyadan mamlakat xalqaro operatsiyalariga ta'sir etish uslubi sifatidagi misolni ko’rib chiqamiz. 1967 yilning 18 noyabrida Buyuk Britaniya funt sterlingining AQSh dollariga nisbatan kursi 2,8-dan 2,4 dollargacha pasaydi. Valyutaning deval'ciya foizini aniqlash uchun ushbu valyutani 1 songa tenglashtirib, kurslar farqini dastlabki kursga bo’lib, so’ng 100ga ko’paytirish kerak. Agarda eski kursni Ks deb, devalvatsiyadan keyingi yangi kursni Kn deb belgilasak, unda devalvatsiya foizining hisob-kitob formulasi (D) quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: Ks - Kn D = ----------- * 100. Ks Ushbu misolda funt sterlinglar devalvatsiya miqdori quyidagini tashkil etadi: 2,8 - 2,4 D = ----------- * 100 = 14,3%. 2,8 Funt sterling bilan birgalikda devalvatsiya o’tkazmagan xorijiy davlatlar valyutalari qimmatlashdi. Valyutaning revalvatsiya foizini aniqlash uchun ushbu valyutani 1 deb qabul qilib, kurslar farqini dastlabki kursga bo’lib, so’ng 100ga ko’paytirish kerak, quyidagi formulaga muvofiq: Kn - Ks

R = ----------- * 100. Ks 1 AQSh dollarining funt sterlinglardagi kursini aniqlaymiz: 1 funt sterling = 2,8 dollar h = 1 dollar 1 h = ----- = 0,35. 2,8 Demak, funt sterlinglarni devalvatsiyasigacha 1 AQSh dollari 0,35 funt sterlingga teng edi, devalvatsiyadan so’ng esa 0,41 funt sterlingni (1/2,8) tashkil etdi. AQSh dollarining majburiy revalvatsiyasi quyidagiga teng: 0,41 - 0,35 R = --------------- h 100 = 16,7%. 0,35 Ingliz eksportyorlari o’z valyutalari devalvatsiyasidan deyarli yutdi, chunki xorijiy valyutadagi (AQSh dollari) tushumlarini funt sterlinglarga almashtirgan paytda ular 16,7% miqdorida devalvatsiya mukofotini oldilar (har bir dollar uchun 0,35 f.st. o’rniga 0,41 f.st.). Ingliz importyorlari esa aksincha yutqazadilar, chunki ularga endi to’lov valyutasini sotib olish 14,3%ga qimmatga tushmoqda (1 funt sterling uchun 2,4 AQSh dollari, avvalgi 2,8 AQSh dollari o’rniga). Angliyalik qarzdorlar ham arzonlashgan funtlar bilan xalqaro qarzdorlik bo’yicha hisob-kitob qilgan holda yutadilar. Ammo ushbu qarzdorlik AQSh dollarlarida ifodalangan bo’lsa yutqazadilar. Kurslar farqi nuqtai nazaridan funt sterling devalvatsiyasi oqibatida AQSh dollarining haqiqiy revalvatsiyasidan AQShning yutuq va yo’qotishlari shartli hisob-kitoblarini ko’rib chiqamiz. 1. Tashqi savdo. AQSh-ning Buyuk Britaniyaga eksporti bo’yicha bajarilmagan shartnomalar summasi 20 mln. funt sterlingni tashkil etadi deb faraz qilamiz. Amerika eksportyorlarining zararlari (himoya shartlashuvi yo’qligi paytda) 8 mln. dollarga etadi, chunki ular tushum sifatida olingan funt sterlinglarni

AQSh dollarlariga 1 funt uchun 2,8 dollar kursi o’rniga 2,4 dollar kursi bo’yicha almashtiradilar, ya'ni: 20 mln. f. st. * (2,8 - 2,4) = 8 mln. dollar. Buyuk Britaniyadan import bo’yicha bajarilmagan shartnomalar summasi - 15 mln. f. st. Amerikalik eksportyorlar qo’shimcha 6 mln. dollar oladilar, chunki devalvatsiya qilingan valyutani nisbatan qimmatlashgan o’z valyutalariga sotib olganda ular yutadilar. 15 mln. f. st. * (2,8 - 2,4) = 6 mln. dollar. 2. Xalqaro kredit. Amerikalik qarzdorlarga qarzlari bo’yicha hisobkitoblarni funt sterlinglarda qilish qulay, chunki qarzni so’ndirish uchun ular nisbatan kam miqdorda dollar sarflaydilar. Agar 5 mln. f. st. hajmida qarz so’ndirilsa 2 mln. AQSh dollari tejaladi (5 mln. f. st. 0,4 dollar miqdoridagi kurslar farqiga ko’paytiriladi). Ammo Amerikalik kreditorlar zarar ko’radilar, chunki ular nominal jihatdan avvalgi hajmda, lekin devalvatsiya qilingan valyutada real jihatdan kamroq miqdordagi summani oladilar. Ya'ni, AQShlik kreditorning 10 mln. f. st. talabi mavjud bo’lgan paytda yo’qotishlar hajmi 4 mln. AQSh dollarini tashkil etadi. Shu bilan birgalikda devalvatsiya qilingan naqd valyuta va sterlingli hisobvaraq egalari ham zarar ko’radilar. Bunda agressiv va mudofaali devalvatsiya hamda revalvatsiyalar farqlanadi. Devalvatsiya va revalvatsiya natijalari aniq shart-sharoitlarga bog’liq bo’ladi hamda ta'siri, agar boshqa omillarning aks ta'siri bo’lmasa, ma'lum bir vaqtdan (lag) so’ng o’zini namoyon etadi. Xususan, AQSh dollarining 1971 yildagi devalvatsiyasi faqat 1973 yildagina AQSh to’lov balansining aktivlashishiga ko’maklashdi. Dollar kursini ko’tarishga qaratilgan AQShning valyuta siyosati (1980-1984 yillarda haqiqatda 80%ga) ularga, inflyatsiya sur'atini pasaytirgan holda, xorijiy kapitallar va arzon tovarlarning oqib kelishi sifatida foyda keltirdi. Devalvatsiya baholarning o’sishiga va mehnatkashlar hayot darajasini pasayishiga, revalvatsiya esa arzon xorijiy tovarlar raqobatini ko’tara olmayotgan tarmoqlardagi ishsizlikning ko’payishiga ko’maklashadi. Devalvatsiya mamlakatlar o’rtasida raqobatchilik kurashini kuchaytirib yuboradi. G’arbiy

Yevropa davlatlarining dollarning ikki devalvatsiyasidan yo’qotishlari taxminan 10 mlrd. AQSh dollarini tashkil etdi. Rivojlanib borayotgan davlatlar esa yetakchi valyutalar devalvatsiyalaridan zarar ko’radilar. Valyuta siyosatida ikki qarama- qarshi bo’lgan tendensiya o’zaro chambarchas bog’lanib ketadi: harakatlarning muvofiqlashtirilishi, valyuta muammolarini hal etishning o’zaro yo’llarini topish, har bir alohida mamlakatni boshqalar evaziga imtiyozga ega bo’lishga intilish oqibatidagi kelishmovchiliklar. Buning munosabati bilan vaqti-vaqti bilan mamlakatlarning valyuta siyosatining turli shakllari yordamida iste'mol bozorlari, kapital qo’yilmalar jarayonlari, hom ashyo manbalari uchun valyuta janglari qo’zib turadi. Ushbu janglarda devalvatsiya va revalvatsiya, valyuta kurslari rejimining ko’p xilligi, valyuta intervensiyasi, valyuta cheklovlari ishlatiladi. Valyuta cheklovlari. Valyutani erkin almashuviga o’tishning jahon tajribasi Valyuta cheklovlari valyuta siyosatining shakllaridan biri sifatida muntazam ravishda ishlatiladi. Valyuta cheklovlari - bu, rezident va norezidentlarning valyuta hamda boshqa valyuta qimmatliklari bilan operatsiyalarini qonunchilik yoki ma'muriy jihatdan taqiqlash, limitlash va cheklashdir. Valyuta cheklovlari rezident va norezidentlar valyuta operatsiyalarini tekshirish orqali valyuta qonunchiligiga rioya etilishini ta'minlaydigan valyuta nazoratining tarkibiy qismidir. Valyuta cheklanishlari mavjudligida valyuta nazorati jarayonida lisenziya va ruxsatnomalarning boryo’qligi, rezidentlar tomonidan milliy valyuta bozorida xorijiy valyutalarning sotilishi bilan bog’liq talablarning bajarilishi, xorijiy valyutadagi to’lovlarning asoslanganligi, valyuta operatsiyalari bo’yicha hisobni yuritish hamda hisobotning sifati tekshiriladi. Valyuta cheklovlari mavjudligida valyuta nazorati funksiyalari odatda Markaziy bankka yuklatiladi, ayrim davlatlarda esa buning uchun maxsus organlar tashkil etiladi (masalan, Fransiyada ikkinchi jahon urushidan so’ng).

Valyuta siyosatining turli-tumanligi sifatidagi valyuta cheklovlari quyidagi maqsadlarni ko’zlaydi: 1) to’lov balansini birxillashtirish; 2) valyuta kursini qo’llab quvvatlash; 3) joriy strategik vazifalarni bajarish uchun valyuta qimmatliklarining davlat qo’lida to’planuvi. Valyuta cheklanishlari o’zining kamsitish xarakteri bilan ajralib turadi, chunki valyuta qimmatliklarini, mayda va o’rta tadbirkorlar hisobiga, ularni xorijiy valyutalar olishi uchun qiyinchiliklar tug’dirgan holda, davlat hamda yirik korxonalar foydasiga qayta taqsimlanishiga ko’maklashadi. Shu sababli monopollashmagan sektor valyuta cheklanishlari kiritilishiga odatda qarshi chiqadi. Valyuta cheklanishlari odatda hamkor savdogarlarga nisbatan qo’llaniladigan tazyiq va kamsitish siyosatining tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi. Ushbularni qo’llanilishida siyosiy sabablar katta rol' o’ynaydi. Yetakchi mamlakatlar boshqa davlatlarga tazyiq o’tkazish maqsadida valyuta blokadasidan foydalanadilar. Valyuta blokadasi - bu, boshqa davlatga nisbatan bir yoki bir nechta mamlakatlarning bir tomonlama valyuta cheklovlari shaklidagi iqtisodiy jazo choralaridir. Ushbu bir tomonlama cheklovlar davlatning valyuta- iqtisodiy mavqeiga putur yetkazish va ma'lum bir talablarni bajarishga majbur qilish maqsadida unga o’z valyuta qimmatliklaridan foydalanishga to’sqinlik qiladi. Valyuta blokadasining mohiyati xorijiy banklarda saqlanayotgan ushbu davlat valyuta qimmatliklarini muzlatib qo’yish va kamsituvchi valyuta cheklovlari qo’llanilishidan iboratdir. Ikkinchi jahon urushi davrida va urushdan so’ng Buyuk Britaniya sterling zonasi davlatlarining xorijiy valyuta (asosan funt sterling) saqlanayotgan bank hisobvaraqlarini muzlatgan. Ushbu hisob varaqlardagi mablag’lar faqat zikr etilgan valyuta guruhi a'zosi bo’lmish davlatlar orasidagi hisob-kitoblarda ishlatilishi mumkin edi. 1950-yillarning boshida Angliya-eron neft kompaniyasining milliylashtirilishi munosabati bilan Angliya banki eron uchun funt sterlinglarni AQSh dollarlariga almashtirilishini to’xtatdi va Italiya hamda Yaponiya davlatlariga ushbu mamlakat bilan funt sterlinglarda hisob-kitoblarni olib bormaslikka tavsiyalar berdi. 1956 yilda Sues kanalining milliylashtirilishiga javoban Buyuk Britaniya, AQSh va Fransiya banklari Misrga

qarshi, uning valyuta hisobvaraqlarini muzlatgan holda, valyuta blokadasini tashkil qildilar. Chilida 1971 yilda davlat boshiga Xalq birligi hukumatining kelishidan so’ng amerika banklari xorijiy valyutadagi barcha Chili avuarlarini muzlatib qo’ydilar va kredit blokadasini tashkil qildilar. 1979 yilning noyabridagi Amerika-eron mojarosi davrida amerikalik garovga olingan shaxslarni bo’shatishni talab etgan holda, AQSh eron bank avuarlarini (12 mlrd. dollar) muzlatib qo’ydi va ayrim zayomlarni bekor qildi. 1982 yildagi Folklend mojarosi davrida Buyuk Britaniya tomonidan Argentina valyuta aktivlari muzlatilgan. Natijada Argentina ham Buyuk Britaniyadan ibrat olgan holda o'xshash javob choralarini ko’rgan. 1986 yilning yanvarida AQSh ma'muriyati Liviya jumhuriyatini amerika banklari va ularning filiallaridagi valyuta aktivlarini muzlatgan holda uning valyuta blokadasi haqida e'lon qildi. Maqsad Liviya jumhuriyatini o’tkazilayotgan mustaqil tashqi siyosatdan voz kechtirish va Vashington diktatiga bo’ysundirishdir. Valyuta cheklovlari quyidagilarni nazarda tutadi: 1) Xalqaro pul to’lovlari va kapital o’tkazmalarini muvofiqlashtirish, eksport tushumi, foyda, oltin harakati, pul belgilari hamda qimmatli qog’ozlar repatriatsiyasi; 2) xorijiy valyutaning erkin oldi-sotdisini taqiqlash; 3) xorijiy valyuta va boshqa valyuta qimmatliklarining davlat qo’lida to’planuvi. Shu jumladan, to’lov hujjatlari (cheklar, veksellar, akkreditivlar va boshqalar), nominali xorijiy valyutada ko’rsatilgan qimmatli qog’ozlar, qimmatbaho metallarning to’planuvi. Buning munosabati bilan yuqoridagilarning mazmunini belgilab beruvchi valyuta cheklovlarining quyidagi tamoyillari farqlanadi: -markaziy va vakolatli (devizli) banklarda valyuta operatsiyalarining markazlashuvi;

-valyuta operatsiyalarini lisenziyalash - importyorlar yoki qarzdorlar tomonidan xorijiy valyutani sotib olish uchun valyuta nazorati organlarining dastlabki ruxsat talablari; -valyuta hisobvaraqlarining to’la yoki qisman muzlatilishi; -valyutalar ayirboshlanishini cheklash. Muvofiq ravishda valyuta hisobvaraqlarining turli toifalari kiritiladi: erkin ayirboshlanadigan, ichki (milliy valyutada mamlakat ichkarisida foydalaniladi), ikki taraflama davlat kelishuvlari bo’yicha, kliringli, blok qilingan va boshqalar. Valyuta cheklovlarining ikki asosiy jarayoni farqlanadi: to’lov balansining joriy operatsiyalari (savdo va "ko’zga ko’rinmaydigan" operatsiyalar) va moliyaviy (kapitallar va kreditlar harakati, foyda, soliq hamda boshqa to’lovlar o’tkazmalari) jarayonlar. Valyuta cheklovlari shakllari ularning ichki mazmuni va tarkibiy tuzilishini aks ettiradi hamda qo’llanilish jarayonlariga qarab bir-biridan farqlanadi. To’lov balansi joriy operatsiyalari bo’yicha ularning quyidagi shakllari qo’llaniladi: -ushbu mamlakatda tovarlar sotilishidan olingan xorijiy eksportyorlar tushumini blokirovka qilish, ularning ushbu mablag’lardan foydalanish imkoniyatlarini cheklash; -Markaziy bank valyuta lisenziyasiga ega markaziy va vakolatli (devizli) banklarga eksportyorlar valyuta tushumini to’la yoki qisman majburiy sotuvi; -importyorlarga (valyuta nazorati organining ruxsatnomasi mavjud bo’lgandagina) xorijiy valyutaning cheklangan sotuvi. Ayrim davlatlarda importyor import lisenziyasini olish uchun milliy valyutadagi ma'lum bir summani bankka depozitga qo’yishga majbur; -importyorlar tomonidan xorijiy valyutani forvard sotib olishlariga cheklovlar; -xorijda tovarlarning milliy valyutaga sotilishini taqiqlash; -ayrim tovarlar importiga xorijiy valyutada haq to’lash; -valyuta kurslari barqarorsizligi sharoitida "lidz end legz" operatsiyalarining rivoji tufayli eksport va import bo’yicha to’lov muddatlarini muvofiqlashtirish.

Ayrim holatlarda importyorlarning xorijlik eksportyorlarga bo’nak to’lovlari nazorat qilinadi, eksportyorlar tomonidan ushbu mablag’lar milliy valyutaga qarshi chayqovchilik operatsiyalarida ishlatilmasligi uchun xorijiy valyutani milliy valyutaga cheklangan sotuv muddatlari (30 kun) o’rnatiladi; -valyuta kurslarining ko’p xilligi - turli operatsiyalar tovar guruhlari va hududlar bo’yicha valyutalarning tabaqalashtirilgan kurs nisbatlari. Valyuta kurslarining ko’p xilligi oltin monometalizmining bekor qilinishi va valyuta cheklovlari kiritilganidan so’ng 1929-1933 yillar iqtisodiy inqirozi davrlarida birinchi bor qo’llanilgan edi. Ko’pchilik valyuta hisobvaraqlarining muzlatilganligi va ulardan erkin foydalanish darajasi turlicha bo’lganligi sababli valyuta rasmiy kursiga nisbatan diskont 10%dan 90%gacha tebranib turar edi (Germaniyada). Ikkinchi jahon urushidan so’ng XVF a'zosi bo’lmish davlatlar uning Ustav talablarini buzgan holda valyuta kurslarining ko’p xilligini amalda qo’llagan edilar. Fransiyada 10 valyuta kursi belgilangan edi. Turkiya jumhuriyatida 1960 yillarning o’rtalarigacha milliy valyutaning nisbatan yuqori belgilangan rasmiy kursi (1 AQSh dollari 2,8 lira) bilan bir qatorda boshqa tabaqalashgan kurslar qo’llanilgan: import bo’yicha 9 lir (uni qisqartirish maqsadida); mis eksporti bo’yicha 4,9 lira; uzum mag’izi va yong’oq eksporti bo’yicha 5,6 lira (mamlakatning ushbu an'anaviy eksport tovarlarini chetga olib chiqilishini rag’batlantirish maqsadida); boshqa tovarlarning olib chiqilishi bo’yicha 9 lira. Sanoat jihatidan rivojlangan ko’pchilik mamlakatlarda valyuta kursi uning erkin ayirboshlanishi kiritilishi bilan soddalashtirilgan bo’lsada, ayrim davlatlar ikki qatlamli valyuta bozori shaklidagi, kurslarning ko’p xilligi amaliyotiga davriy ravishda qaytmoqdalar. Ma'lum bir tovar yoki operatsiyalar turlari bo’yicha milliy valyuta kursi ko’tarib yuborilishining maqsadi birinchi ehtiyoj tovarlari importini arzonlashtirish, tashqi qarz bo’yicha ushbu valyutadagi real to’lovlarni va ma'lum bir tovarlar eksportini kamaytirishdan iboratdir. Kursning pasayishi esa bunga mutlaqo teskari bo’lgan maqsadlarni ko’zlaydi. Kurslar farqi rasmiy kursga

nisbatan mukofot yoki diskont sifatida maydonga chiqadi. Bunda kurslarning ko’p xilligi orqavarotida haqiqiy devalvatsiya yashirinib yotadi (masalan, 1979 yilning iyunida Turkiya Respublikasida liraning ko’p pog’onali kursining kiritilishi uning AQSh dollariga nisbatan haqiqiy kursini 43,6% pasayib ketishiga olib keldi). Import bo’yicha lisenziyalar tizimi tovarlarni mamlakatga olib kirish imkoniyatlarini cheklaydi. XVFning barqarorlashtirish dasturlariga kiritiladigan valyuta kurslari ko’p xilligini bekor qilish bo’yicha tavsiyalariga qaramasdan ayrim rivojlanib borayotgan mamlakatlar milliy iqtisodiyotlarini himoyalashda ulardan foydalanishni davom ettirmoqda. Xorijiy valyutani tejash maqsadida xorijga turistlar sifatida safarga chiquvchi rezidentlar uchun uni almashtirish cheklanadi. Valyuta cheklovlari sug’urta, lisenziyalangan to’lovlar, gonorarlar, vositachilik mukofotlari, foyda va foiz o’tkazmalari hamda boshqa "ko’zga ko’rinmaydigan" operatsiyalarga amal qiladi. Moliyaviy operatsiyalar bo’yicha valyuta cheklovlarining shakllari kapitallar harakat yo’nalishini boshqarishga bog’liqdir. Passiv to’lov balansida olib chiqishni va kapital "qochib ketishini" cheklovchi hamda valyuta kursini qo’llab-quvvatlash maqsadida kapitalning oqib kelishini rag’batlantiruvchi quyidagi choralar qo’llaniladi: -milliy va xorijiy valyuta, oltin, qimmatli qog’ozlar olib chiqilishi hamda kreditlar berilishini limitlash; -kredit va moliya bozorlari faoliyati ustidan nazorat: operatsiyalarini amalga oshirilishi faqat Moliya Vazirligi ruxsati bilan bo’ladi hamda valyuta nazorati organlarining oldindan ruxsat berganligi (xususan obligatsion zayomlar chiqarishga) sharti bilan xorijdagi berilayotgan kreditlar hamda to’g’ridanto’g’ri investitsiyalar hajmi, xorijiy kreditlarni jalb etish haqidagi ma'lumot berilayotganda, ushbular milliy valyuta va ssuda kapitallari bozorlariga hamda muomalada pul massasi o’sishiga ta'sir etmasligi uchun; -xorijiy valyutada xalqaro zayomlar taqdim etilishida milliy banklar ishtirokini cheklash;

-rezidentlarga tegishli xorijiy qimmatli qog’ozlarni muomaladan majburan chiqarilishi va ularning valyutaga sotilishi. Bunday chora Germaniyada ikkinchi jahon urushidan oldin, Buyuk Britaniyada esa urush davrida va urushdan so’ng ko’rilgan; -tashqi qarzni to’la yoki qisman so’ndirilishini to’xtatilishi yoki ushbu qarzni, chetga o’tkazmaslik huquqi bilan, milliy valyutada so’ndirilishiga ruxsat berilishi. 1930-yillar iqtisodiy inqirozi davrlarida 25 mamlakat tashqi qarzi bo’yicha to’lovlarni to’xtatdi, Germaniya esa 1933 yildan boshlab sterlingli va dollarli qarzdorligini, blokli hisobvaraqlarga olinadigan hamda ulardan foydalanish va xorijiy valyutaga almashtirish huquqisiz, nemis markalari bilan so’ndira bordi. Favqulodda holatlarda valyuta cheklovlarining ob’yekti bo’lib oltin hisoblanadi. Ikkinchi jahon urushi davrida oltin bozorlari yopilgan edi: Fransiyada - 1949 yilgacha, Buyuk Britaniyada - 1954 yilgacha, Niderlandiyada - 1968 yilgacha. AQShda 1934 yildan boshlab 40 yil mobaynida jismoniy va yuridik shaxslar uchun oltin bilan operatsiyalar o’tkazish taqiqlangan edi. To’lov balansining aktivligi holatida mamlakatga kapitallar oqib kelishi va milliy valyuta kursi ko’tarilishini sekinlashtirish maqsadida moliyaviy operatsiyalar bo’yicha quyidagi valyuta hamda kredit cheklovlari shakllari qo’llaniladi: -banklarning yangi xorijiy majburiyatlarini Markaziy bankdagi foizsiz hisobvaraqda deponentga olinishi. GFRda 1978 yilda kredit tashkilotlarining Markaziy bankda saqlashi majburiy bo’lgan minimal zahiralari, banklar xorijiy majburiyatlari o’simining 100 foizigacha miqdorda ko’tarilgan edi. Yaponiya mamlakatga AQSh dollarlarini oqib kelishini to’xtatish maqsadida ushbu me'yorni 1978 yilning mart oyida 50% dan 100%gacha ko’targan edi, 1978 yilning dekabr oyida esa, AQSh tomonidan AQSh dollarini qo’llab-quvvatlash Dasturi e'lon qilinganidan so’ng, 50%gacha pasaytirgan, 1979 yilning fevral oyidan boshlab esa, 0,25% bundan mustasno, majburiy zahiralar butunlay bekor qilingan;

-norezidentlar investitsiyalari va xorijliklarga milliy qimmatli qog’ozlar sotilishining taqiqlanishi. Shveysariyada 1972-1974 yillarda qisman, 1978 yilning fevral oyidan 1979 yilning oxirigacha qisqa muddatli Shveysariya qimmatli qog’ozlarining norezidentlarga sotilishi deyarli to’liq taqiqlangan edi. GFRda 1978 yilning yanvar oyida xorijliklarga milliy qimmatli qog’ozlarni sotish 2 yildan 4 yilgacha muddatga taqiqlangan edi. Yaponiyada esa norezidentlar tomonidan ienalarda ifodalangan qisqa muddatli obligatsiyalarni sotib olishga muvaqqat taqiq 1978 yilning martida kiritilgan edi; -milliy Markaziy bankda xorijiy valyutadagi zayomlarni majburiy konversiyasi Shveysariyada qo’llanilgan; -xorijliklar muddatli qo’yilmalari bo’yicha foizlarni milliy valyutada to’lanishini taqiqlash. Ushbu taqiq Shveysariyada kapitallarni mamlakatdan YevroShveysariya franklari bozoriga qayta taqsimlash va milliy valyuta kursini pasaytirish maqsadida 1974 yilning noyabridan 1980 yilning fevraliga qadar amalda bo’lgan; -milliy valyutadagi norezidentlar qo’yilmalari bo’yicha manfiy foiz stavkasining (yillik 12%dan 40%gacha) kiritilishi. Bunda foizlarni omonatchi bankka yoki xorijiy valyutada omonatlar jalb etilishidan manfaatdor bo’lgan bank, o’zi davlat valyuta muassasasiga foizlarni to’laydi. Ushbu chorani kapitallar oqib kelishini sekinlashtirish maqsadida turli davrlarda Bel'giya, Niderlandiya, GFR, Shveysariya (1972-1979 yillar) qo’llagan; -mamlakatga valyuta olib kirishning cheklovi. Dastlab ushbu chora 19761977 yillarda Shveysariyada qo’llanilgan. Bundan so’ng 1979 yil bank qonuni banklarga Shveysariya franklaridagi banknotalarni xorijliklar tomonidan ijaraga olingan seyflarda saqlashni, xorijlik mijozlar buyrug’i asosida ularni nomiga yozilgan yirik summalardagi cheklarni ushlab turishni taqiqladi; -xorijliklarga milliy valyutani forvardli sotuvlariga cheklovlar. Shveysariyada ushbu cheklovlar 1974 yilning noyabridan 1980 yilning martiga qadar qo’llanilgan va so’ng ular birmuncha yumshatilgan: franklarni 10 kun muddatgacha sotilishi bo’yicha limit 1974 yil 31 oktyabr' holatiga shartnoma summasidan 20%dan

40%gacha, muddati nisbatan katta bo’lgan bitimlar bo’yicha esa 50%dan 80%gacha oshirilgan; -majburiy depozitlar sxemasi. Ushbu chora GFRda 1972 yilning martidan 1974 yilning sentyabriga qadar qo’llanilgan. Mamlakatdagidan foiz stavkalari nisbatan past bo’lgan Yevrokreditlardan aktiv foydalangan firmalar jalb etilgan kapitallarning bir qismini Germaniya federal bankidagi foizsiz hisobvaraqqa joylashtirishi kerak edi. Shunday qilib, valyuta cheklovlari bir qator hollarda kredit va savdo muvofiqlashtirilishi bilan chambarchas bog’lanib ketmoqda. Valyuta cheklovlarining valyuta kursi va tashqi iqtisodiy munosabatlarga bo’lgan ta'siri. Cheklovlar shakllari va alohida mamlakatlar hamda yalpi jahon iqtisodiyotining valyuta-iqtisodiy holatiga bog’liq holda ushbu ta'sirning darajasi va yo’nalishi turlichadir. Ayrim holatlarda ushbu ta'sir baholar, yetkazib berish shartlari va sotuvdan so’ng ko’rsatiladigan xizmat sifati bilan bir qatorda tovarlar raqobatbardoshligiga ta'sir etish omilidir. Valyuta cheklovlarining oqibati bo’lib rasmiy valyuta kursini ma'lum bir darajada ushlab turilishi hisoblanadi. Biroq, erkin bozorda rasmiy kursdan birmuncha yuqori, unga parallel bo’lgan xorijiy valyuta kursi, nolegal (qora bozor) bozorda esa undan ham yuqori kurs o’rnatiladi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng bir qator harbiy Yevropa davlatlaridagi qat'iy valyuta cheklovlariga qaramasdan, ular valyutalarining kursi pasaygan edi. Shveysariya, Yaponiya, GFR valyutalari kursi esa kapitallar oqib kelishi ustidan nazoratga qaramasdan keskin o’sib bordi. Shveysariyaga xorijiy kapital oqib kelishini sekinlashtirishning nisbatan samarali vositasi bo’lib, norezidentlarga Shveysariya franklarining forvardli sotuvlariga o’rnatilgan cheklovlar hamda ularning hisobvaraqlari bo’yicha manfiy foiz stavkalarining mavjudligi bo’ldi. Biroq Shveysariyadagi xorijiy markaziy banklarning franklardagi hisobvaraqlari bo’yicha manfiy foiz stavkalarning tarhalishi samarasiz bo’lib chiqdi, chunki Shveysariya frankini xalqaro valyuta likvidliligidagi ulushi nisbatan katta emas. GFRda manfiy foiz stavkalarning kiritilishi sezilarli natijalarni bermadi, chunki ushbu mamlakatdagi kapitallar bozori Shveysariyadagiga nisbatan erkinroqdir.

1978 yilda GFR banklari majburiy zahira me'yorlarini ular xorijiy majburiyatlarining 100%gacha o’simi hajmiga etishi, mamlakatga oqib kelgan xorijiy valyutalar hajmining 1/3 qismini muomaladan chegirib olish imkonini berdi. Ixtiyoriy cheklovlar dasturi va uning o’rniga joriy etilgan AQShdan kapitallar olib chiqishning barcha shakllarini muvofiqlashtirish tizimi AQSh banklarining xorijiy kreditlar hajmining pasayishiga olib kelmadi. Moliyaviy operatsiyalar bo’yicha valyuta cheklovlarining qaramaqarshilik xarakteri shundaki, ular "qaynoq" pullarning ixtiyorsiz harakati va kapitalning "qochib ketishi"ga qanday ta'sir etsa, qisqa muddatli kapitallar normal oqimlariga ham shunday o’z ta'sirini o’tkazadi. Xorijga jo’nayotgan turistlar uchun milliy valyutani xorijiy valyutaga almashuvini limitlash "qora" valyuta bozoridagi chayqov operatsiyalarini rag’batlantiradi. Valyuta cheklovlari qisqa muddatli ijobiy natija beradilar. Xususan, agar 1968 yilning sentyabrida valyuta cheklovlarining bekor qilinishi Fransiyadan 15 mlrd. fransuz franki olib chiqib ketilishini yengillashtirgan bo’lsa, ushbu cheklovlarning tiklanishidan so’ng kapitallar oqib ketishi keskin qisqardi va qisqa muddatli kapitallarning harakat sal'dosi ijobiy bo’lib qoldi. Ohir oqibatda valyuta cheklovlari tashqi iqtisodiy munosabatlarga, eksport rivojini qiyinlashtirgan holda, salbiy ta'sir etadi. eksportyorlar, xorijiy valyuta olishga ishonchlari bo’lmagan holda, valyuta tushumini o’zlari uchun samarasiz bo’lgan rasmiy kurs asosida deviz banklarga topshirishdan quyidagilardan foydalangan holda bosh tortishga harakat qiladilar: - schyot-fakturalardagi baholar manipulyatsiyalari orqali (ikki qavatli shartnoma). Masalan, eksportyor importyor bilan kelishuvga asosan bojxona nazoratidan o’tish uchun haqiqiy valyuta tushumiga nisbatan rasmiy bahoni pasaytiradi. Hosil bo’layotgan farq xorijiy bankdagi jismoniy shaxs yoki sohta firma hisobvarag'iga olinadi;

- valyutalari topshirilishi ko’zda tutilmagan uchinchi mamlakatlarga tovarlarning sotuvi; - xorijdagi o’z bo’linmasiga yordam ko’rsatish zarurati munosabati bilan valyuta tushumining bir qismini davlatga topshirmaslikka eksportyor-firma iltimosini dalillashtiruvchi advokatlar hatlari; - qimmatli sovg’a yoki xizmat turkumidagi poralar. Valyuta nazorati organlari taalluqli qonunchilik, baholar, hisob varaqlarga amal qilinishi ustidan qattiq nazorat qiladilar va qonunbuzarlik holatlarida jarima hamda jazo choralaridan foydalanadilar. Biroq ko’pchilik yuridik va jismoniy shaxslar manfaatli kontragentni yo’qotgandan ko’ra ushbu jazo choralalariga chalinishni afzal ko’radilar. Davlat valyuta cheklovlariga qaramasdan yirik firmalarga bir qator imtiyozlar beradi. Valyuta cheklovlarining evolyutsiyasi va valyutalar erkin ayirboshlanishiga o’tilishi: jahon tajribasi. Birinchi bor valyuta cheklovlari birinchi jahon urushi yillarida urushayotgan mamlakatlarda qo’llanila boshlandi. 1924-1928 yillarning qisman va muvaqqat barqarorlik davrlarida ular bekor qilingan edi. 1929-1933 yillar jahon iqtisodiy inqirozi sharoitida, ayniqsa 1931 yildan boshlab, ko’pchilik mamlakatlar to’lov balansi holatining yomonlashishi, kapitalning "qochib ketishi", oltin standartining inqirozi, valyutalar qadrsizlanishi munosabati bilan valyuta cheklovlari keng tarqaldi. Kapitallar harakati va davlat hamda xususiy qarzlar to’lanishi jarayonlariga valyuta cheklovlarining kiritilishi 25 qarzdor davlatlar bankrotligini qonuniylashtirdi. Ikkinchi jahon urushiga tayyorgarlik ko’rish va uni olib borishni moliyalashtirish uchun davlat qo’lida valyuta resurslarini to’plash maqsadida fashist ittifoqi davlatlari tomonidan valyuta cheklovlaridan faol foydalanilgan. Ikkinchi jahon urushining boshlanishi bilan valyuta cheklovlari deyarli butun dunyoga tarhalib ketdi. Urush tugaganidan so’ng valyuta cheklovlari faqat AQSh, Shveysariya, Kanada kabi davlatlarda yo’q edi. Lotin Amerikasining ayrim davlatlari, ushbu hududlarda kapitallar va o’z investitsiyalaridan olingan foydalarni hech qanday to’siqsiz o’tkazilishidan manfaatdor bo’lgan AQSh

monopoliyalarining tazyiqi ostida, valyuta operatsiyalarining erkinligini saqlab qoldilar. Urushdan so’nggi yangilik, valyuta cheklovlarining XVF orqali davlatlararo muvofiqlashtirilishi bo’ldi. AQSh XVF Ustaviga asoslangan holda a'zo mamlakatlardan joriy operatsiyalar bo’yicha valyuta cheklovlarini bekor qilish va valyutalarni o’zaro almashina olishiga rozi bo’lishlariga urinmoqda edi. Ammo urushdan so’nggi vayronagarchilik, to’lov balanslari inqirozi, valyuta zahiralarining kamayib ketishi sharoitida AQShning ushbu xatti-harakati G’arbiy Yevropa va Yaponiya davlatlarining qarshiligiga uchradi. XVF Ustavining 14- moddasi mamlakatda valyuta cheklovlari saqlanib qolinishi mumkin bo’lgan o’tish davrini ko’zda tutadi. Bundan tashqari, Fond Ustavi iqtisodiyotning barqarorsizligi sharoitida kapitallar harakati yuzasidan ayrim holatlarda, mamlakatlarning valyuta cheklovlarini kiritishi mumkinligi bo’yicha majburiyatini ko’zda tutadi. Shu bilan birgalikda mamlakat to’lov balansining mutanosibligini ta'minlashda Fonddan kredit olish imkoniyatini valyuta cheklovlaridan foydalanishning samaradorligiga bog’liq qilib qo’yilgan. Har yili Fond ekspertlari tomonidan taalluqli mamlakatlar bilan valyuta cheklovlari muammolari bo’yicha konsultatsiyalar o’tkaziladi. Buning asosiy sababi shundaki, mamlakatlar o’z iqtisodiyotlarini inqirozli jarayonlardan himoyalash maqsadida ushbu cheklovlarni kiritishga majbur bo’ladilar. Valyuta cheklovlari xalqaro hisob-kitob, valyuta va kredit operatsiyalarida milliy valyutalardan foydalanishga hamda ularni xorijiy valyutalarga erkin almashuviga to’sqinlik qiladi. Agar emitent-davlat (yoki uning vakolatli organi) o’z valyutasini to’lov balansining joriy operatsiyalari bo’yicha xorijiy valyutalarga almashinishini cheklasa yoki taqiqlasa, unda ushbu valyuta boshqa valyutalarga almashinilmaydigan valyuta bo’lib hisoblanadi. Ma'lum bir iqtisodiy yoki siyosiy maqsadlarga erishish uchun banklardagi xorijiy valyutada ochilgan hisobvaraqlarda mavjud mablag’lardan erkin foydalanishni rasmiy asosda taqiqlanishi hisobraqamlarni muzlatish (blokirovanie) deb ataladi. Ushbu chora valyuta cheklovlarida va boshqa mamlakatlarga nisbatan jazo chorasi sifatida

hamda sud da'vosiga asosan hisobvaraq egasiga nisbatan qo’llaniladi. Valyuta cheklovlari sharoitida hisobvaraqlarni muzlatish kapitallarni xorijga "chiqib ketish" maromini pasaytirishga qaratilgandir. Valyuta cheklovlari amaliyoti bilan "blok qilingan valyuta" tushunchasi bog’liq. "Blok qilingan valyuta" - bu, davlat hokimiyati organlari tomonidan foydalanilishi taqiqlangan yoki cheklangan banklar hisobvaraqlaridagi valyutadir. Valyuta cheklovlarida hisobvaraq egasi bilan kelishilgan holda kliring yoki maxsus maqsadlarga mo’ljallangan bank hisobvarag'idagi mablag’lardan foydalanishni cheklangan rejimi belgilanadi. Bank joylashgan mamlakat hududidan tashqarisida bo’lgan jismoniy va yuridik shaxslar uchun valyuta mablag’laridan foydalanishning maxsus rejimi bilan tashqi hisobvaraqlar (norezidentlar uchun) kiritiladi. Milliy valyuta kursi va kapitallar harakatiga ta'sir etish maqsadida ushbu hisobvaraqlar bo’yicha foiz stavkalar salbiy foiz stavkalarini o’rnatishgacha muqobillashtriladi. Ikkinchi jahon urushidan so’nggi dastlabki yillarda faqat AQSh va Shveysariya davlatlari o’z valyutalarining erkin almashuvini ta'minlash majburiyatini, ya'ni to’lov balansi joriy operatsiyalari bo’yicha xorijiy valyutalarga erkin almashuvini zimmalariga oldilar. Bunda ularning valyutalarini erkin almashuvi rezidentlar (ichki) va norezidentlarga (tashqi) taalluqli edi. Valyutalarning ichki almashinuvi ushbu mamlakat fuqarolari va tashkilotlariga xorijga to’lovlarni amalga oshirish hamda xorijiy valyutani cheklanmagan miqdorda sotib olish huquqini beradi. Valyutalarning tashqi almashinuvi xorijlik fuqarolar va tashkilotlarga ushbu valyutadagi mablag’larni xorijga erkin o’tkazish hamda boshqa valyutalarga ayirboshlash imkonini beradi. Valyutaning boshqa valyutalarga erkin ayirboshlanishi mamlakatni jahon xo’jaligi va xalqaro mehnat taqsimotiga integratsiyalashuvining zaruriy shartlaridan biridir. Chunki, xo’jalik aloqalarining baynalmilallashuvi tovarlar, xizmatlar, kapitallar va valyuta bozorlarini o’zaro bog’liqligini talab etadi. Valyutalarning qisman ayirboshlanishi valyuta cheklovlari sharoitida ham saqlanib qoladi. Bu rezident va norezidentlar uchun turli rejimlarga ega valyuta

hisobvaraqlari mavjudligida o’z aksini topadi. Bunga muvofiq bank hisobvaraqlarining muqobillashgan toifalari farqlanadi: ichki (milliy valyutada, mamlakat ichkarisida ishlatilishi bilan); hukumatning ikki taraflama kelishuvlari bo’yicha; blok qilingan; konvertatsiya qilinadigan (to’la yoki qisman). Xorijiy pul birliklariga bo’g’inli (promejutochniy) ayirboshlanishning rejimiga ega bo’lgan valyutalar qisman konvertatsiya qilinadigan valyutalar deb ataladi. Bunday holatda valyutaning konvertatsiyalanishi ushbu valyuta egasi bo’lmish ma'lum bir shaxslarga aloqadordir yoki hududiy xarakterga ega (ma'lum bir mamlakatlar doirasi bilan kifoyalanadi, masalan valyuta guruhida - fransuz franki hududida afrika mamlakatlari valyutalari fransuz frankiga erkin ayirboshlanadi). Ikkinchi jahon urushidan so’ng Buyuk Britaniya bir qator davlatlar bilan ularga o’tkaziladigan hisobvaraqlar ochish to’g’risida kelishuvlar tuzdi. Ushbu hisobvaraqlardan funt sterlinglar faqat ushbu mamlakatlar hisobvaraqlariga o’tkazilgan. 1954 yilda ushbu rejim barcha xorijiy davlatlarga qaratildi va ushbu chora Angliya funt sterlingi ayirboshlanish jarayonini kengaytirib yubordi. GFR 1954 yildan, Italiya va Fransiya davlatlari 1957 yildan hamda bundan so’ng ETIning (Yevropa To’lov Ittifoqi) boshqa ishtirokchilari cheklangan konvertatsiya qilinuvchi valyutada to’lovlar to’g’risidagi kelishuv doirasida ushbu turdagi hisobvaraqlarni ochdilar. AQSh tazyiqi ostida dollar hududi mamlakatlarining ba'zilari amerikalik investorlar manfaatlarida o’z valyutalarining ayirboshlanish darajalarini qo’llab-quvvatlab turishga majbur edilar. Kanada ushbu ko’rinishdagi ayirboshlanishni 1952 yilda kiritgan edi. G’arbiy Yevropa va Yaponiya mamlakatlari valyutalarini ayirboshlanishini tiklash muammolari, urushdan so’nggi muammolar yig’indisining markaziga aylandi. AQSh, milliy monopoliyalarning ekspansiyasiga ko’maklashish maqsadida, Yevropa mamlakatlari valyutalarini o’zaro ayirboshlanishini joriy etilishiga muntazam ravishda harakat qilib keldi. Funt sterlingni ayirboshlanish masalasi ayniqsa dolzarb edi. Amerika kapitali tazyiqi ostida Buyuk Britaniya, 1946 yilda AQShdan olingan 3,7 mlrd. AQSh dollari hajmidagi zayom uchun to’lov sifatida, 1947 yilning iyulida funt sterlinglarni AQSh dollarlariga erkin

ayirboshlanishini tikladi. Ushbu chora esa lokal valyuta inqiroziga olib keldi. 35 kundan so’ng esa, ya'ni 1947 yilning 21 avgustida mamlakatda oldingidan ham qattiqroq valyuta cheklovlari tiklandi. Buyuk Britaniyaning bunday salbiy tajribasi valyutani erkin ayirboshlanishiga o’tishdan avval bunga zarur shart-sharoitlar yaratish kerakligini ko’rsatadi. AQShning tazyiqiga qaramasdan, harbiy Yevropa mamlakatlari valyuta cheklovlarini faqat 1958 yilning oxiriga kelib asta-sekin bekor qila boshladilar. Ushbu jarayon harbiy Yevropa mamlakatlarida to 1992 yilgacha davom etdi. Valyuta cheklovlarining bekor qilinishi va valyutalarni ayirboshlanishini kiritilishi. Milliy valyuta ayirboshlanishiga o’tishning jahon tajribasi ushbu jarayonni muhim bo’g’inlarini ajratib ko’rsatish imkonini beradi, ya'ni ular: -valyuta ayirboshlanishini kiritish payti va sur'atini tanlash; -kim uchun - rezidentlar yoki norezidentlar uchun va qanday ketmaketlikda; -qanday operatsiyalar bo’yicha - to’lov balansi joriy operatsiyalari yoki moliyaviy operatsiyalar bo’yicha. Birinchi muammo. Valyuta munosabatlari tarixida ikki model ma'lum - "shok" modeli va yetarli shart-sharoitlar yaratilishiga qarab valyuta ayirboshlanishiga asta-sekin o’tish modeli. Birinchisi volyuntaristik (Turkiya, Sharqiy Yevropa davlatlari, Rossiya) variant bo’lib, milliy valyuta kursining pasayishi, rasmiy oltin-valyuta zahiralarining kamayishi bilan xususiyatlidir. Chunki, xorijiy valyutaga bo’lgan talab oshib boradi. Bunday devalvatsiya importni qimmatlashtiradi, bu esa o’z navbatida inflyatsiyani o’stiradi va tashqi qarzni xorijiy valyutada to’lashda valyuta yo’qotishlarni kuchaytiradi. Devalvatsiyani eksportga bo’lgan rag’batlantiruvchi omiliga kelsak, ushbu omil agarda shunga loyiq eksport qilinuvchi raqobatbardosh tovarlar mavjud bo’lsa albatta ishlaydi. Ikkinchi variant, valyutaning erkin ayirboshlanishiga bosqichma-bosqich o’tish (G’arbiy Yevropa davlatlari va Yaponiya tajribasi) "shok"li variantga nisbatan birmuncha afzalliklarga ega. Chunki, u milliy va jahon bozorlari faoliyatlarini o’zaro bir-biriga bog’lashga, xususan bahoning shakllanish jarayoni

hamda unga turtki omillarini tayyorlashga asoslangan. Valyuta ayirboshlanishini kiritishning asosiy sabablari bo’lib, iqtisodiyotni barqarorlashtirish, davlat byudjeti kamomadini qisqartirish, inflyatsiya sur'atini pasaytirish, to’lov balansi kamomadini kamaytirish, mamlakat tashqi faoliyatini muvofiqlashtirish, rasmiy oltin va valyuta zahiralarini to’plash, mamlakatda siyosiy hamda ijtimoiy holatni barqarorlashtirish hisoblanadi. Ikkinchi muammo, rezident va norezident shaxslar uchun valyuta ayirboshlanishini kiritilishining ketma-ketligini aniqlashdir. Jahon tajribasiga ko’ra, teng huquqli hamkorlikdan manfaatdor qilish maqsadida odatda birinchi navbatda xorijlik hamkorlarga e'tibor qaratiladi. Uchinchi muammo, valyuta ayirboshlanishi kiritilayotgan operatsiyalarning tanlovi bilan bog’liq. 1958 yilning dekabrida, ob’yektiv iqtisodiy shart-sharoitlar etilishi bilan, G’arbiy Yevropa mamlakatlari norezidentlar uchun to’lov balansi joriy operatsiyalari bo’yicha valyuta cheklovlarini bekor qilgan holda, o’z valyutalarining qisman ayirboshlanishini kiritdilar. Texnik jihatdan ushbu tadbir o’tkaziladigan va erkin ayirboshlanadigan hisobvaraqlarni bir turdagi toifaga, ya'ni "xorijliklarning tashqi hisobvaraqlari"ga o’zaro birlashtirish orqali amalga oshirilgan edi. 1961 yilning fevralida ushbu mamlakatlar rezidentlar uchun ham valyuta cheklovlarini bekor qildilar. Bretton-Vuds valyuta tizimi sharoitida, agarda mamlakat to’lov balansi joriy operatsiyalari bo’yicha valyuta cheklovlarini bekor qilgan va o’z valyutasini boshqa davlatlar valyutalariga ayirboshlanishi hamda xalqaro hisobkitoblarda ishlatilishiga to’sqinlik qilmagan bo’lsa, valyuta erkin ayirboshlanadigan deb hisoblanar edi. XVF Ustavining o’sha davrdagi talablari moliyaviy operatsiyalarga (kapital harakati) aloqador emas edi. Shuning uchun valyuta ayirboshlanishining yetakchi o’lchovi bo’lib, joriy operatsiyalar bo’yicha valyuta cheklovlarining yo’qligi hisoblangan. 20 yil mobaynida asta-sekin, ma'lum bir intervallar bilan, faqat 1970 yillarning o’rtalaridan boshlab mamlakatlar o’z valyutalarining ayirboshlanishini moliyaviy operatsiyalarga ham qo’llay boshladilar. Buning sababi kapitallarning

xalqaro migratsiyasi, to’g’ridan-to’g’ri va portfel investitsiyalari, qimmatli qog’ozlar bilan shartnomalar, kredit operatsiyalarini o’z ichiga olgan holda, tovarlar hamda xizmatlar oqimidan ancha ilgarilab ketganidadir. Bu esa o’z navbatida to’lov balansi va valyuta kursiga ijobiy ta'sir etadi. Shu sababli moliyaviy operatsiyalar bo’yicha valyuta cheklovlarini bekor qilinish jarayoni asta-sekin va notekis boradi. Ushbu cheklovlar, milliy iqtisodiyotni himoyalash maqsadida, davriy asosda tiklanib turiladi. Tuzilmaviy inqirozlarning o’zaro chambarchas bog’lanib ketishi sharoitida 1960-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab va 1970-80 yillarda valyuta munosabatlarining erkinlashtirilishi tovarlar hamda kapitallar harakati yo’lidagi to’siqlar shaklidagi valyuta proteksionizmi bilan almashdi. Ushbu jarayon mamlakatlararo kelishmovchiliklarning kuchayishiga olib keluvchi, o’zining notekisligi bilan ajralib turadi. 1971 - 1973 yillarda GFR, Fransiya, Shveysariya, Benilyuks, Ispaniya davlatlari o’z hududlariga kapitallar oqib kelishini birmuncha sekinlashtirish maqsadida valyuta cheklovlarini kiritdilar. 1972 yilning iyulida Buyuk Britaniya funt sterling kursining erkin suzish rejimiga o’tish sharoitida sterling zonasi mamlakatlari bilan aloqalarida kapitalni "chiqib ketish" maromini sekinlashtirish maqsadida kapitallar harakati bo’yicha birinchi bor valyuta cheklovlarini kiritdi. 1973 yilning martidan valyuta kurslarining erkin suzish rejimiga ommaviy o’tilishi valyuta cheklovlari va xalqaro moliyaviy operatsiyalar bo’yicha nazoratning bo’shashganligini anglatdi. AQShning moliyaviy operatsiyalari bo’yicha valyuta cheklovlarning evolyutsiyasi ham bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan tendensiyalarni o’zaro chambarchas bog’lanib ketganligidan dalolat beradi. 1960 yillarning boshida to’lov balansi holati va dollar mavqeining yomonlashishi munosabati bilan AQSh kapitalni chetga olib chiqishga quyidagi shakllarda cheklovlar kiritdi: -kapitalni chetga olib chiqishni cheklash maqsadida Amerika qimmatli qog’ozlari bo’yicha daromadlar bilan tenglashtirishga qaratilgan, Amerika fuqarolari va firmalarining xorijiy qimmatli qog’ozlarga investitsiyalardan olgan

daromadlariga tenglashtiruvchi soliq (1963 yil). Bu yerda valyuta cheklovlari soliqni muvofiqlashtirish bilan chambarchas bog’lanib ketgan; -Amerika banklari xalqaro kreditlarining "o’z xohishiga ko’ra cheklash" dasturi, ushbu kreditlar yillik o’simining 5 foizi chegarasida. 1968 yildan boshlab ushbu Dastur AQShdan kapital olib chiqishning barcha shakllari ustidan nazorat bilan almashtirilgan. 1976 - 1978 yillarda XVF Ustavining 4-moddasiga tuzatish qabul qilingan edi. Ushbu tuzatishda jahon valyuta tizimining vazifalaridan biri kapitallarning erkin harakatini ta'minlash ekanligi yozib qo’yilgan. Yamayka valyuta tizimiga o’tilishi bilan (1976-1978 y.y.) XVFning o’zgartirilgan Ustavida "erkin ishlatiladigan valyuta", ya'ni xalqaro hisob-kitoblar va jahon valyuta bozorlari operatsiyalarida erkin qo’llaniladigan valyuta sifatidagi yangi tushuncha kiritildi. XVF SDR valyuta savatiga kiruvchi dollar, marka, iena, funt sterling va fransuz frankini valyutalarning ushbu toifasiga kiritdi. AQSh dollarning mavqeini ko’tarish va xorijiy investorlarni jalb etish uchun birinchi bo’lib pul, kredit, valyuta, moliya bozorlarini boshqarmaslik (erkinlashtirish) ishini boshladi. 1974 yildan boshlab AQSh chetga kapital olib chiqish ustidan nazoratni bekor qildi va dollarning mavqei pasayib borgan davrlarda ham ushbu chorani bekor qilmadi. AQSh o’z savdo hamkorlarining ziyoniga xorijiy kapitallarni jalb etish uchun foizlar va dollar kursini o’sish sharoitida kapital harakatini erkinlashtirishdan faol foydalandi. 1957 yilgi "Rim shartnomasi"ga muvofiq valyuta operatsiyalarining erkinlashtirilish darajasi "Umumiy bozor" normal faoliyat ko’rsatishini ta'minlay olish darajasida bo’lishi majburiy edi. Shuning uchun Delor dasturini qabul qilish paytiga 1989 yilda faqatgina Buyuk Britaniya va GFRda valyuta cheklovlari yo’q edi. GFR 1960 yillarning boshlarida valyuta cheklovlarini bekor qilgan holda, so’nggi 40 yil mobaynida ularga boshqa qaytmadi. 1980 yillarning global erkinlashuvi GFRni ham qamrab oldi. 1984 yildan boshlab banklarning valyuta operatsiyalariga bo’lgan cheklovlar bekor qilindi: Germaniya banklariga "svop" operatsiyalariga va "EKYU"da shartnomalarni amalga oshirishga ruxsat berildi,

norezidentlar mulki bo’lmish nemis obligatsiyalari bo’yicha foizlarga bo’lgan soliq bekor qilindi. Buyuk Britaniyadagi 1939 yilda kiritilgan valyuta cheklovlari 1958 yilning oxiridan boshlab to 1979 yilning oxirigacha batamom yo’q qilindi. 1980 yillardagi kuchaygan Amerika raqobatiga javoban "katta London sakrashi", ya'ni xorijiy kapitalni jalb etish maqsadida moliyaviy bozorni keng erkinlashtirilishi amalga oshirilgan edi. Fransiyada 1958 - 1961 yillarda frankni boshqa valyutalarga ayirboshlanishi kiritilishiga qaramasdan xalqaro valyuta, kredit, moliya operatsiyalarining davlat cheklovi an'anaviy asosda saqlanib kelinayotgan edi. Ushbularni bartaraf etishga bo’lgan urinishlar (1967 yilda, 1970 yillarning boshida va ayniqsa 1978-1980 yillarda), ichki va Xalqaro sabablarga ko’ra muvaffaqiyatsiz bo’lib chiqdi. 1981 yilda mamlakat valyuta-iqtisodiy holatining yomonlashishi munosabati bilan valyuta cheklovlari tiklandi, 1983 yilda esa savdo balansi kamomadini va mamlakatdan kapitallar oqib ketishini kamaytirish maqsadida ushbu cheklovlar kuchaytirildi. 1984 yilning noyabr oyidan boshlab mazkur valyuta cheklovlari asta-sekin kuchsizlantirildi. 1989 yilga kelib Fransiya, Italiya, Daniya davlatlarida valyuta cheklovlarining kuchsizlantirilishiga qaramasdan xorijda bank hisobvaraqlarini ochishga cheklovlar saqlanib qolayotgan edi. Belgiya va Lyuksemburgda (tijorat va moliyaviy shartnomalar uchun) ikki qatlamli valyuta kursi qo’llanilayotgan edi. Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya, Irlandiya davlatlarida ham valyuta cheklovlari mavjud edi. 1989 yildagi iqtisodiy va valyuta ittifoqini barpo etish rejasi Yevropa Ittifoqi (EI) doirasida kapitallar harakatini to’la erkinlashtirilishini ko’zda tutgan edi. Fransiya, Italiya, Daniya, Niderlandiya 1990 - 1992 yillarda deyarli barcha mavjud valyuta cheklovlarini bekor qildi. Bel'giya va Lyuksemburg esa ikki qatlamli valyuta kursini bekor qildi. Ispaniyada valyuta cheklovlari birmuncha kuchsizlantirildi. Yevropa Ittifoqi barpo etishning 1993 yil noyabr oyida kuchga kirgan Maastrixt kelishuviga asosan Irlandiya, Portugaliya, Gretsiyadagi valyuta

rejimlari erkinlashishining bosqichma-bosqich amalga oshirilishi asosan 1994 yilga kelib yakunlandi. Valyutani erkin ayirboshlanishiga o’tishning Yaponiya tajribasi yuqorida ko’rib chiqilgan boshqa davlatlar tajribasidan sababchi omillarni sinchkovlik bilan tayyorlash, ehtiyotkorlik va pragmatizmi bilan ajralib turadi. Urushdan keyin joriy etilgan qat’iy valyuta cheklovlari faqat 1980 yillarga kelib, asosan joriy operatsiyalar bo’yicha asta-sekin bekor qilindi. Ammo moliyaviy operatsiyalar bo’yicha ular saqlanib holindi. Yevroobligatsiyalarni ienalarda chiqarish va kapitallar bozoridagi shartnomalar uchun Moliya Vazirligining ruxsati kerak. Rezidentlar xalqaro kreditlar, kafilliklar, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar, xorijdagi qimmatli qog’ozlarning emissiyasi va sotuvi to’g’risidagi ma'lumotlarni valyuta nazorati organlariga berib turishlari shart. Moliya Vazirligi 20 kun mobaynida shartnoma shartlarini o’zgartirish yoki uni bekor qilish bo’yicha tavsiyalarni berish huquqiga ega. Yaponiya banklarini Yevrodollardagi kreditlarni berish bo’yicha Xalqaro bank konsortsiumlaridagi ishtiroki ham cheklovlar ostiga tushadi. Valyuta operatsiyalarining erkinlashtirilishiga qaramasdan Yapon firmalari ixtiyoriy asosda o’zida qo’llayotgan, zahiraviy proteksionistik choralar saqlanib qolgan. Shunday qilib, valyuta cheklovlari umumiqtisodiy va valyuta siyosatining tarkibiy qismidir. Valyutani erkin ayirboshlanishiga o’tishda ko’pchilik davlatlar milliy valyuta kursining keskin pasayishini emas, balki barqarorligini ta'minlaydigan variantni xush ko’rdi. XVFning 8-moddasiga qo’shilgan davlatlar soni asta-sekin ortib bormoqda: 1965 yilda - 27, 1978 yilda - 46, 1985 yil - 60, 1994 yil - 88, 1999 yil - 147. Ushbular rivojlangan mamlakatlar zamonaviy valyuta siyosatini raqobatning bozor mexanizmi va valyuta operatsiyalarini muvofiqlashtirishga yo’naltirilganligida o’z aksini topadi.

Xulosa Diskont (hisob yuritish) siyosati - bir tomondan kapitallarni xalqaro harakatiga valyuta kursi va to’lov balansini, ikkinchi tomondan ichki kreditlar, pul massasi, baholar, yalpi talab dinamikasini ta'sir etishi orqali muvofiqlashtirishga yo’naltirilgan Markaziy bank hisob yuritish stavkasining o’zgarishi. Deviz siyosati - bu, milliy valyuta kursiga davlat organlari tomonidan xorijiy valyutani (deviz) oldi-sottisi orqali ta'sir etish uslubidir. Milliy valyuta kursini ko’tarish maqsadida Markaziy bank xorijiy valyutani milliy valyutaga sotadi, pasaytirish uchun esa aksincha sotib oladi. Deviz siyosati asosan valyuta intervensiyasi shaklida amalga oshadi. Valyuta intervensiyasi rasmiy oltinvalyuta zahiralari yoki markaziy banklarning banklararo "svop" kelishuvlariga asosan milliy valyutadagi qisqa muddatli o’zaro kreditlari hisobiga amalga oshiriladi. Valyuta siyosatining turli- tumanligi sifatidagi valyuta cheklovlari quyidagi maqsadlarni ko’zlaydi: 1) to’lov balansini birxillashtirish; 2) valyuta kursini qo’llab quvvatlash; 3) joriy strategik vazifalarni bajarish uchun valyuta qimmatliklarining davlat qo’lida to’planuvi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari – Т : O’zbekiston, 2009. – 56. 2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1995 y. 3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida” gi Qonuni. 2003 y 11 dekabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Markaziy banki to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1996 y. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida" Toshkent. 14.06.2005 yil.. 6. Bekmurodov A.Sh.va b. O’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida, 5 qism. 4-qism. Moliya va bank tizimidagi islohotlar samarasi, TDIU, 2005 y. 7. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной Л.Н. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 576 с. 8. О’Нил У. Как делать деньги на финансовом рынке: Стратегия торговли на росте и падении / Уильям О’Нил; Пер. с англ. – 3-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2006. – 329 с. 9. Шапкин А.С. Экономические и финансовые риски. Оценка, управление, портфель инвестиций. – 5-е изд. – М.: Издательскоторговая корпорация «Дашков и К˚», 2006. – 544 с. 10. Глобализация и национальные финансовые системы / Под ред. Дж. А.Хансона, П.Хонохана, Дж. Маджони. Пер. с анг. – М.: Издательство «Весь мир», 2005. – 320 с.

Похожие

Markaziy bankning valyuta siyosati

Valyuta bozori va valyuta operatsiyalarining xalqaro moliya munosabatlartdagi ahamiyati

Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi

Valyuta siyosati va uning asosiy shakllari

Valyuta kursi