Variatsiya ko’rsatkichlari - Экономика - Рефераты

Variatsiya ko’rsatkichlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

128.5 KB

Variatsiya ko’rsatkichlari Reja: 1. Variatsiya mo h iyati va uni statistik o’ rganish zarurligi. 2. Variatsiya k o’ rsatkichlari. 3. Dispersiya va o’ rtacha kvadratik tafovut xossalari. 4. Dispersiya va o’ rtacha kvadratik tafovutni shartli «moment usulida» h isoblash 5. Guru h lar ichidagi va guru h lararo dispersiyalar. Dispersiyalarni qo’ shish q oidasi. 6. Asimmetriya va ekstsess k o’ rsatkichlari.

1. Variatsiya mo h iyati va uni statistik o’ rganish zarurligi To’plamda biror belgi qiymatlarining variatsiyasi deganda ayni zamon va makon sharoitida belgi miqdorlarining to’plam birliklari bo’yicha farqlanishi, tebranishi (o’zgaruvchanligi) tushuniladi. To’plam birliklari turli muhitda harakat qiladi va natijada variatsiya vujudga keladi. Demak, variatsiya sababi - sharoitlarning xilma- xilligi, ularda ko’pdan-ko’p omil va kuchlar mavjudligi va turlicha amal qilib, natijaga har xil me’yorda ta’sir etishidir. x) Eslatma: hadlar soni teng bo’lmagan qatorlarni qiyosiy o’rganishda bu ko’rsatkichlar qator hadlari soniga bo’linishi lozim, ya’ni QqN, RqN. 2. Variatsiya ko’rsatkichlari. Variatsiya, ya’ni belgi qiymatlarining qator markaziy miqdorlari (belgi darajasi) atrofida sochilishi (tarqoqligi)ning eng oddiy me’yori variatsion kenglikdir (inglizcha range) . U o’rganilayotgan belgining eng katta va eng kichik miqdoriy qiymatlari orasidagi farqni belgilaydi, ya’ni R q X max - X min . Bu yerda X max - belgining eng katta qiymati(qator hadi), X min . - uning eng kichik qiymati. Variatsion kenglikda taqsimotning ichki shakli, ya’ni miqdorlar orasidagi tafovutlar aks etmaydi. Simmetrik qator uchun ham, asimmetrik (og’ma) qator, masalan, J - simon taqsimot uchun ham variatsiya kengligi biror miqdorga teng bo’lishi mumkin, vaholanki bunday taqsimotlar tarqoqlik darajasi jihatidan bir-biridan odatda jiddiy farq qiladi. O’rtacha kvadrat tafovut yoki dispersiya belgining ayrim qiymatlari bilan ularning arifmetik o’rtachasi orasidagi tafovutlar kvadratlaridan hisoblangan arifmetik o’rtachadir. Bu ko’rsatkich quyidagi formulalar orqali ifodalanadi: Saflangan qatorlarda N xxn i i    1 2 2 )( (6.1a) Variatsion keng- lik taqsimot qato- rining eng katta va eng kichik varian- talari orasidagi farqdir.

Vaznli (guruhlangan) qatorlarda     i n i i i f f x x 1 2 2 ) (  (6.1.b) bu yerda  2 - dispersiya x i - qator variantalarining qiymatlari х - variantaning arifmetik o’rtacha qiymati, ya’ni «6.1.a» da «6.1.b» da    i n i ii f fx x 1 f i - variantlar (birliklar) soni. Demak, dispersiyani quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin. 2 2 2 ) (x x x    (6.2) 7 . 3 . Dispersiya va kvadratik o’rtacha tafovut xossalari Dispersiya va kvadratik o’rtacha tafovut algebraik amallarni bajarish uchun eng qulay o’zgaruvchanlik me’yoridir. Bu jihatdan u arifmetik o’rtachani eslatadi. Dispersiya va kvadratik o’rtacha tafovutlarning eng muhim xossalarini ko’rib chiqamiz.  2 x va  x arifmetik o’rtacha х nisbatan hisoblanganda bu ko’rsatkichlar o’zgaruvchanlikning eng kichik qiymatli me’yoridir, ya’ni 2 2 A X S  bunda A ¹ х . YUqorida isbotlanganiga ko’ra, 2 22 2 2 ) ( d N A X SA       . Bu yerda: d 2 q(x-A) 2 . Demak, 22 XA S  , chunki 222 dS A X   qator hadlarini biror A o’zgarmas miqdorga kamaytirsak (yoki ko’paytirsak), ya’ni x-A, bu hol dispersiya va kvadratik o’rtacha tafovutga

ta’sir etmaydi, ya’ni yangi Uqx-A qator uchun bunday ko’rsatkich boshlang’ich qator ko’rsatkichlariga teng bo’ladi:   х 2y σ σ qator hadlarini biror o’zgarmas miqdor k marta qisqartirilsa (yoki ko’paytirilsa), dispersiya k 2 marta, kvadratik o’rtacha tafovut k marta ozayadi (yoki ortadi). UqX/K bo’lsa /К , /К 2 2 2 2 2 x y x y       2 1 22 22 1 21 21 1 2 ) ( ) ( N N d N d N x         (6.8) N - birinchi natural sonlar uchun kvadratik o’rtacha tvafovutni aniqlash ham amaliy ahamiyat kasb etadi. Algebradan 1 [6] ma’lumki, N - birinchi natural sonlar yig’indisi N(N + 1)/2, ularning kvadratlarining yig’indisi esa N(N+1)(2N+1)/6 ifoda bilan aniqlanadi. Demak, birinchi natural sonlar o’rtachasi: N(N + 1)/2 : N q (N + 1)/2 va (6.4) formulaga binoan ularning o’rtacha kvadrat tafovuti esa quyidagi ifodaga teng:  2 q (N+1)(2N+1)*1/6 - (N+1)2 *1/4 bundan  2 q (N 2 - 1)*1/12. (6.12) Bu formuladan foydalanish uchun misol qilib belgi darajalarini o’lchamasdan, to’plam birliklarini biror umumiy xususiyati asosida saflab (ranjirlab), so’ngra tartib sonlari bilan belgilab chiqish natijasida barpo bo’ladigan N - rangli qatorlarni olish mumkin. 7 . 4 . Dispersiya va kvadratik o’rtacha tafovut hisoblashning soddalashtirilgan usullari 1 [6] Â.Íàçàðîâ, Á.Ò.Òîøïûëàòîâ, À.Ä. Äèñóìáåòîâ. Àëãåáðà âà ñîíëàð íàçàðèÿñè 1- =исм , Ò.: Ы=итувчи , 1993, 68-áåò .

YUqorida bayon etilgan dispersiya xossalariga tayanib bu ko’rsatkichni, demak, kvadratik o’rtacha tafovutni ham hisoblashni bir muncha soddalashtirish mumkin. SHunday yo’llardan biri shartli moment usuli deb ataladi. O’rganilayotgan x i qatorning har bir hadidan A-o’zgarmas miqdorni ayirib, olingan natijalarni boshqa K-o’zgarmas miqdorga bo’lsak, boshlang’ich x i qator o’rniga yangi u i qator vujudga keladi, ya’ni U i q (x i - A) g’ K . Agarda qator teng oraliqli variantalarga ega bo’lsa, A - konstanta qilib qator o’rtasidagi hadni (variantani), K - konstanta qilib esa oraliq kengligini olish kerak, chunki bu holda hisoblash juda soddalashadi. So’ngra yangi u i - qatorning varianta qiymatlari va ularning kvadratlaridan arifmetik o’rtachalar hisoblanadi:               i n i i i n i i i n i ii n i i f f y y N y y f f y y N y y 1 2 2 1 2 2 1 1 ёки ва ёки natijada ) у у( к σy       Bu ko’rsatkich boshlang’ich haqiqiy x i - qator dispersiyasini ham aniqlaydi, chunki 2 2 2 2 2 2 y ёки x x y x y      (6.6). 7 . 5 . Dispersiyalarni qo’shish qoidasi va undan bozor hodisalarni tahlil qilishda foydalanish yo’llari SHunday qilib, umumiy dispersiya ( 2 ix ) o’rtacha juz’iy dispersiya ( 2i ) ustiga juz’iy o’rtachalar dispersiyasini ( 2 ix ) qo’shish natijasidir. Bu dispersiyalarni qo’shish qoidasi deb ataladi. Unga binoan, umumiy dispersiya ikkita tarkibiy dispersiyalardan iborat bo’lib, biri to’plam qismlar ichidagi o’zgaruvchanlikni o’lchaydi, ikkinchisi esa - ularning juz’iy o’rtachalar orqali ifodalangan qismlararo farqlarni (variatsiyani) ta’riflaydi. Har bir dispersiya mohiyatini quyidagi misolda oydinlashtiramiz.

Agarda to’plam birliklari biror muhim belgi asosida guruhlangan bo’lsa, u holda taqsimot qatori 3 turdagi dispersiyalar, ya’ni umumiy dispersiya, guruhlararo dispersiya va ichki guruhiy dispersiya bilan ta’riflanadi. Umumiy dispersiya hamma omillar ta’siri ostida o’rganilayotgan belgi qanday variatsiyaga ega ekanligini, guruhlararo dispersiya esa uning qaysi qismi guruhlash belgisining ta’siri natijasida shakllanganini o’lchaydi. Umumiy o’zgaruvchanlikning qolgan qismi boshqa barcha omillar hissasi bo’lib, uni ichki guruhiy dispersiyalar aniqlaydi. Natijada umumiy dispersiya guruhlararo dispersiya bilan o’rtacha ichki dispersiyadan tarkib topadi, ya’ni 2 2 2 ii x x x      . bu yerda 2 x  - umumiy dispersiya N xx x    2 2 )( bunda N x x   2 iх  -guruhlararo dispersiya i i x N x x i    2 2 ) (  bunda i - guruhlar soni har bir guruh uchun belgining o’rtacha qiymati; 2 i  - o’rtacha ichki dispersiya   i ii N N i 2 2   bunda i i i i N x x    2 2 ) (  x-to’plam bo’yicha belgining ayrim qiymatlari; x i - har bir guruh bo’yicha belgining ayrim qiymatlari; N i - ayrim guruhlarga tegishli birliklar soni; N - to’plam bo’yicha birliklar soni Nq  N i . Alternativ - o’zagi lotincha «alter» - ikkitadan biriga asoslangan - frantsuzcha «alternative» so’z bo’lib, bir-birini o’zaro inkor qiluvchi imkoniyatlardan yoki yo’llardan har biri degan lug’aviy ma’noga ega. Alternativ belgi deb o’rganilayotgan to’plam birliklarining bir qismida uchraydigan, boshqa qismida esa uchramaydigan xossalar ataladi. Masalan, iste’molchilarning bir qismi ayni tovarni iste’mol qilishga moyil, boshqa qismi moyil emas.

Alternativ belgi qiymatlari bunday xossaga ega bo’lgan birliklar uchun «1» (bir) barcha ega bo’lmaganlar uchun esa «0» (nol) deb ifodalanadi. Umumiy to’plamda alternativ belgi kuzatilgan birliklar salmog’i «R», kuzatilmaganlari esa «q» orqali belgilanadi, ularning yig’indisi birga teng, ya’ni pqqq1 2 [7] ) . x xf f f f f f p q p        1 0 1 01 0 1 0 Demak, alternativ belgining o’rtacha qiymati unga ega bo’lgan birliklarning to’plamdagi salmog’iga tengdir. Bu belgi uchun dispersiya                       2 2 2 2 2 3 2 2 2 2 2 2 2 ) ( 2 2 ) 0( ) 1( ) ( ) ( p p p q p p p p q p p p p q p p p d x x f f x x p      p p p p pq 2 1( ) demak, pq p2 (6.16) Alternativ belgi dispersiyasining maksimal qiymati pqq0,5*0,5q0,25 teng. Variatsiyani o’rganish uchun quyidagi dispersiya turlari hisoblanadi va tahlil qilinadi. Salmoqning ichki guruhiy dispersiyasi ii i i p qp p p    ) 1( 2 (6.17) Ichki guruhiy dispersiyalardan o’rtacha dispersiya  p i i i i i i i i i i i i p p p q f f p p d p q2 2 1 1       ( ) ( ) (6.17a) Guruhlararo dispersiya     ii i i i p dpp f fpp i 22 2 )()(  (6.18) bu yerda: f i - ayrim guruhlardagi birliklar soni; 2 [7] ÷óíêè P = f 1 /  f âà q = f 0 /  f былгани ó÷óí p + q = f 1 /  f + f 0 /  f =  f /  f =1 .

ip- ayrim guruhlarda o’rganilayotgan belgi salmog’i; p - butun to’plam bo’ycha o’rganilayotgan belgi salmog’i p p f f p d ii i ii    bu yerda d f f i i i   Umumiy dispersiya pq qp p p p     ) 1( 2 (6.19). YUqorida uchta dispersiyalar o’zaro quyidagicha bog’langan: 2 2 2 i i p p p      Bu holda ayrim tafovutlar ishorasiga e’tibor bermasdan, ularning yig’indisini topamiz. Bunday «absolyut» tafovutlarning arifmetik o’rtachasi abolyut (mutlaq) o’rtacha tafovut (inglizcha mean deviation) deb ataladi. Bu ko’rsatkich quyidagi shakllarga ega bo’ladi: Saflangan qatorlarda d x x N   (6.20). Vaznli qatorlarda d x x f f i i i n i     ( ) 1 (6.20a). Bu yerda d «d - modul» yoki inglizcha «mod d» deb o’qiladi. qator hadlari uchun ayrim tafovutlar ularning arifmetik o’rtacha darajasiga nisbatan aniqlanganda kvadratik o’rtacha tafovut minimal qiymatga ega bo’lganidek, absolyut o’rtacha tafovut ham minimal qiymatga ega bo’ladi, agarda ayrim tafovutlar medianaga nisbatan aniqlansa. Simmetrik taqsimotda mediana birinchi va uchinchi kvartillar orasidagi masofaning o’rtasida joylashngan nuqta bo’lib, bu masofani teng ikki qismga bo’ladi, ya’ni m e -Q 1  Q 3 - m e Bu farq variatsiya me’yori sifatida talqin etilishi mumkin. Ammo to’la simmetrik taqsimot hech qachon bo’lmagani uchun variatsiya me’yori qilib odatda uchinchi

kvartil bilan mediana va mediana bilan birinchi kvartil o’rtasidagi yarim farq qabul qilinadi, ya’ni:2 2 ) ( ) ( 1 3 1 3 Q Q Q Q Q e e       m m (6.23). Nimkvartil kenglik to’plamning faqat markaziy qismiga xos o’zaruvchanlikni ta’riflaydi, boshqa qismlariga tegishli variatsiyani hisobga olmaydi. SHuning uchun ham misolimizda u absolyut o’rtacha tafovutga qaraganda kichik qiymatga ega bo’lgan. YUqorida ko’rib chiqilgan barcha variatsiya ko’rsatkichlari o’rganilayotgan belgi o’lchangan o’lchov birliklarida ifodalanadi. Ammo o’lchov birliklari har xil bo’lgan to’plamlar variatsiyasini bu ko’rsatkichlar yordamida qiyoslab bo’lmaydi. Turli tabiatga ega bo’lgan to’plamlarga xos variatsiyani hatto o’lchov birliklari bir xil bo’lsa ham, ular asosida taqqoslash mumkin emas. SHu sababli statistikada variatsiyaning nisbiy me’yorlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Kvadratik o’rtacha tafovut, absolyut o’rtacha tafovut belgi o’lchami bilan ifodalangani uchun ularni belgi darajasining biror me’yoriga bo’lish kerak, masalan . / ; / ; / x o d x d  m Natijada hosil bo’lgan ko’rsatkichlar variatsiya ko’rsatkichlari deb ataladi. YUqoridagi ifodalardan oxirgisi odatda foizda hisoblanadi va variatsiya koeffitsiyenti deb ataladi. (8.24) ;100* xV   Bu yerda: x - belgining arifmetik o’rtacha qiymati;  - o’rtacha kvadratik tafovut. O’rtacha miqdor nolga yaqin bo’lganda bu (6.24) koeffitsiyent birmuncha ishonchsiz hisoblanadi.

6. Asimmetriya va ekstsess ko’rsatkichlari Asimmetriya - grekcha «asymmetria» - o’zaro o’lchamsiz so’zidan olingan bo’lib, o’zaro o’lchamlik buzilishi yoki yo’q bo’lishi degan lug’aviy mazmunga ega. Asimmetrik taqsimot u yoki bu yoqqa og’ishma, qiyshaygan shaklda to’plam birliklarining taqsimlanishidir. Taqsimot asimmmetriya me’yorini, ya’ni uning nosimmetrik darajasini qanday o’lchash mumkin degan savol tug’iladi. Ma’lumki, taqsimot ordinatasida moda arifmetik o’rtacha miqdor nuqtasidan u yoki bu tomondagi nuqta bilan ifodalanadi. Demak, moda bilan arifmetik o’rtacha orasidagi farqdan taqsimot assimmetriyasining darajasini o’lchashda foydalanish mumkin. Lekin 0mх ayirmaning berilgan qiymatida dispersiya katta bo’lsa assimmetriya ko’zga ilinar-ilinmas tashlanadi ya’ni og’ishma daraja kichik bo’ladi, aksincha dispersiya kichik bo’lsa nosimmetriklik yaqqol ko’rinadi, uning darajasi katta bo’ladi. SHuning uchun asimmetriya me’yori qilib arifmetik o’rtacha bilan moda orasidagi 0 mх farqni emas, balki bu ayirmaning kvadratik o’rtacha tafovutga nisbatini olish mumkin, ya’ni x M x a  0   (6.25) Bu ko’rsatkichni mashxur ingliz statistigi K.Pirson taklif etgan, shuning uchun Pirson koeffitsiyenti deb ataladi. Muayyan sharoitda bu ko’rsatkich noldan katta bo’lsa a > 0, u holda asimmetriya musbat xisoblanadi, aks xolda (a < 0), u manfiy deb hisoblanadi. Agarda to’plam birliklari qator o’rtachasidan chaproqdagi guruhlarda ko’proq to’plangan bo’lsa, koeffitsiyent manfiy ishoraga ega bo’ladi, taqsimot ham chap yoqqa og’ishgan bo’ladi, va aksincha, ular o’rtachadan o’ng tomondagi guruhlarda ko’proq to’plangan bo’lsa, Pirson koeffitsiyenti musbat ishora oladi, taqsimot ham o’ng yoqlama og’ishmalikka ega bo’ladi. Ammo Pirson koeffitsiyenti taqsimot markaziy qismida kuzatiladigan nosimmetriklikka ko’proq bog’liqdir. CHetki hadlar orasidagi asimmetriyani u deyarlik hisobga olmaydi.

SHuning uchun o’rtacha kub farqdan asimmetrik me’yorini aniqlashda foydalanish mumkin. Ammo bu holda ham ko’rsatkichning o’lchamsiz nisbiy miqdorda ifodalanishini ta’minlash zarur. SHuning uchun taqsimot asimmetriyasining me’yori qilib o’rtacha kub farqni kub darajali kvadratik o’rtacha tafovutga nisbati olinadi, ya’ni 3 3  m  SA (6.26). Ekstsess lotincha « excessus » - og’ishgan, o’tkir qiyshaygan, bukur, kuchli bukchaygan va grekcha « xuproc » so’zidan olingan « kurtosus » - do’ng, bukur, o’tkir uchli qiyalik degan lug’aviy ma’noga ega. Statistikada ekstsess deganda taqsimot shaklining bo’yiga cho’ziqligi yoki yassiligi nazarda tutiladi. Ekstsess me’yori bo’lib to’rtinchi momentning to’rtinchi darajali kvadratik o’rtacha tafovutga nisbati xizmat qiladi, ya’ni К х х f f f x x f x x f x x f ЭКС        m   4 4 4 4 4 2 2       ( ) * * ( ) ( ) * ( ) (6.29). Momentlar tushunchasi mexanikadan olingan bo’lib, taqsimot qatorini ta’riflovchi muhim ko’rsatkich (parametr)lar hisoblanadi. To’plam uchun uch turli momentlar mavjud: oddiy momentlar; markaziy momentlar;Asimmetriya meyori o’rtacha kub tafovutni kub darajali kvadratik o’rtacha ta fovutga nisbatidan iborat Ekstsess-taqsimot bo’yicha cho’ziluvchanlik yoki yassilik bo’lib, uning me’yori to’rtinchi momentning to’rtinchi darajali kvadratik o’rtacha tafovutga nisbatidan iborat.

shartli momentlar. Koordinat boshlang’ich momentiga tegishli momentlar oddiy momentlar deb ataladi. U o’zgaruvchan belgi qiymatlarini tegishli darajalarga ko’tarish natijalaridan olingan o’rtachadir. K-darajali (Kq0,1,2,3...) oddiy momentni quyidagi asosida aniqlash mumkin:m К k k s s k s i k i i s i i s k fx fx fx f f f x f f x            1 1 2 2 1 2 1 ..... .....! (6.30) f i -ayrim guruhlardagi birliklar soni; x i -o’zgaruvchan belgi qiymatlari yoki oraliqli variantalarning o’rtacha qiymatlari. Demak, nol tartibli oddiy moment birga teng x 0 q1, birinchi tartibli moment arifmetik o’rtachaga, ikkinchi tartibli moment esa o’zgaruvchan belgi kvadratlarining o’rtacha qiymatiga mos keladi va x.k. Markaziy moment deb K-tartibli momentni arifmetik o’rtachaga nisbatan olishga aytiladi. U quyidagi formula yordamida hisoblanadi: mK i K i i s i x x f f     ( ) 1 (6.31). 6.31. formulaga asosan, nolinchi tartibli (Kq0) markaziy moment birga teng ya’ni m 0 1 teng, birinchi tartibli (Kq1)markaziy moment nolga teng, ( m q0), ikkinchi tartibli markaziy moment (Kq2) m2 taqsimot qatorining dispersiyasidir: m  2 2 2    ( ) .х х f f Oddiy moment - bu koordinat boshlang’ich nuqtasiga tegishli mo-mentdir. Markaziy moment - bu K-tartibli momentni arifmetik o’rtachaga nis- batan qarashdir.

Oddiy va markaziy momentlar o’rtasida ma’lum bog’lanish mavjud. Ikkinchi tartibli markaziy momentlarni Nyuton binomi asosida yoyish yo’li bilan ularni oddiy momentlar orqali ifodalash mumkin. Ma’lumki, 21 2 2 2 2 2 ) ( m m  m      Х Х uchinchi tartibli markaziy momentlar esa oddiy momentlar bilan ifodalanganda, quyidagicha ko’rinishga ega: m3 3 2 3 3 2    Х Х Х Х( ) To’rtinchi tartibli markaziy momentlarni oddiy momentlarga keltirish natijasi quyidagi shaklga ega bo’ladi: m4 4 3 2 2 4 4 6 3     Х Х Х Х Х Х ( ) ( ) (6.32) 6.31 Normal taqsimot qatori uchun ekstsess koeffitsiyenti uchga teng, ya’ni K eks q3. Xaqiqiy qator uchun bu koeffitsiyent uchdan kichik bo’lsa, ya’ni K haqiqiy < 3, taqsimot yassi uchli xisoblanadi. O’z-o’zidan ravshanki bu o’zaro nisbat qancha katta bo’lsa, shunchalik qator uchi o’tkirlashgan bo’ladi. SHartli momentlar biror ixtiyoriy nuqtaga (shartli o’rtachaga) nisbatan aniqlanadi. Hisoblash jarayonini soddalashtirish uchun teng oraliqli variatsion qatorlarda ayrim hadlarni va shartli o’rtachani oraliq kengligi martaba qisqartirib yuborish tavsiya etiladi. Natijada у x ни bilan, «x» larni esa «u» bilan almashtiriladi, bunda У Х А К  Agarda asimmetriya va ekstsess ko’rsatkichlari o’zining ikki karrali kvadratik o’rtacha xatosidan katta bo’lmasa, taqsimotni normal deb hisoblash mumkin, aniqrog’i haqiqiy taqsimotni normalga o’xshashligi haqidagi gipotezani inkor qilib bo’lmaydi. Asimmetriya va ekstsessning kvadratik o’rtacha xatosi quyidagi formulalar yordamida aniqlanadi.

  as ex n n n n n n n n n n n            6 1 2 1 3 24 1 3 2 3 5 2 ( )* ( )* ( )* ( ) ( ) ( )* ( )* ( )* ( ) (6.35) (6.36) Asosiy tushuncha va atamalar Variatsiya va uning ko’rsatkichlari, variatsion kenglik, dispersiya (o’rtacha kvadrat tafovut), kvadratik o’rtacha tafovut, dispersiya va kvadratik o’rtacha tafovut xossalari, shartli moment usulda dispersiya hisoblash, yig’indi usulida arifmetik o’rtacha va dispersiya hisoblash, umumiy dispersiya, juz’iy dispersiya, qismlararo (guruhlararo) dispersiya, dispersiyalarni qo’shish qoidasi, muqobil belgi dispersiyasi, o’rtacha absolyut tafovut (modul), nimkvartil kenglik, variatsiya koeffitsiyentlari, asimmetriya va uning ko’rsatkichlari, pirson asimmetriya koeffitsiyenti, taqsimot asimmetriyaligi koeffitsiyenti, ekstsess va uning koeffitsiyenti, moment va uning turlari, oddiy moment, markaziy moment, shartli moment.

Xulosa Variatsiya mohiyati va ko’rsatkichlari analitik statistikada eng muhim va boshlang’ich tayanch bo’lim hisoblanadi. Ular barcha ilmiy muammolar, statistik yechim va qarorlar qabul qilish asosida yotadi. Variatsiya - statistik to’plamda sodir bo’ladigan ob’ektiv miqdoriy va sifat o’zgarishlar natijasidir. U to’plam birliklari bo’yicha o’rganilayotgan belgi yoki belgilar qiymatlarida kuzatiladigan tebranuvchanlik, o’zgaruvchanlikni bildiradi. Variatsiya darajasi mutlaq va nisbiy ko’rsatkichlar tizimi orqali o’lchanadi. Uning asosiy me’yorlari bo’lib dispersiya va kvadratik o’rtacha tafovut, mutlaq o’rtacha tafovut, nimkvartil kenglik, variatsion kenglik va variatsiya koeffitsiyentlari xizmat qiladi. Bular ichida dispersiya va kvadratik o’rtacha tafovut hamda uning variatsiya koeffitsiyenti eng muhim ko’rsatkichlar hisoblanadi. Umumiy dispersiya o’rtacha juz’iy (ichki guruhiy) va guruhlararo dispersiyalardan tarkib topadi. Nisbiy o’zgarishlarni o’rganayotganda va asimmetrik taqsimotda variatsiya darajasini baholayotganda geometrik o’rtachaga nisbatan dispersiyani hisoblash o’rinli hisoblanadi. Variatsiya ko’rsatkichlari o’rganilayotgan to’plam bo’yicha belgi o’zgaruvchanlik darajasini umumlashtirib ta’riflaydi. Ammo ular taqsimot tuzilishi, uning shakli va ichki xususiyatlarni yoritib bermaydi. Bu maqsadlar uchun asimmetriya va ekstsess ko’rsatkichlari xizmat qiladi. Ular uchinchi va to’rtinchi tartibli markiziy momentlar usulida hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. N.M.Soatov, X.Nabiev, D.Nabiev, G.N.Tillaxo’jaeva. Statistika. Darslik. – T.: TDIU, 2009. – 568 bet. 2. X.Nabiyev, D.X.Nabiyev. Iqtisodiy statistika. Darslik. – T.: Aloqachi, 2009. 512 bet. 3. Statistika: Uchebnik. / N.Umarov A. Abdullaev. R. Zulinova T-2009. 4. Qishloq va suv xo’jaligi statistikasi. S. Ochilov. SH. Ergasheva T-2008 5. Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi. A.X. Ayubjonov T-2004 6. Makroiqtisodiy statistika YO. Abdullaev T-1998 7. A.X.SHoalimov, SH.A.Tojiboyeva. Iqtisodiy taxlil nazariyasi.Toshkent “Iqtisodiyot” 2012y. 8. SHodiyev va boshqalar. Statistika bo’yicha praktikum. Toshkent “Tafakkur bo’stoni” 2012y. 9. A.X.Ayubjonov, B.X.Mamatqulov, S.N.Sayfullaev.”Statistika fanidan amaliy mashg’ulotlar o’tkazish uchun o’quv qo’llanma. Toshkent. “Iqtisodiyot- 2012

Похожие

Variatsiya ko‘rsatkichlari

Tijorat banklarining likvidlik ko’rsatkichlari

Ishsizlik sabablari, turlari va ko’rsatkichlari

Tijorat banklari resurslarining samaradorlik ko’rsatkichlari

Ishlab chiqarish hajmi. «Xarajatlar – ishlab chiqarish hajmi - foyda» ko’rsatkichlari tahlili