Tijorat banklari resurslarining samaradorlik ko’rsatkichlari - Экономика - Рефераты

Tijorat banklari resurslarining samaradorlik ko’rsatkichlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

352 KB

Tijorat banklari resurslarining samaradorlik ko’rsatkichlari Reja: 1. Tijorat banklari resurslarining samaradorlik ko’rsatkichlari. 2. Tijorat banklari resurslarini ko’paytirishning asosiy manbalari.

Tijorat banklari resurslarining samaradorlik ko’rsatkichlari Tijorat banklarining resurslarini boshqarishning asosiy ko‘rsatkichlari va uslubiyatlaridan tijorat bankning har kunlik ishi bankning o‘z likvidligini saqlashga qaratilgan, uning sharti bo‘lib mijozlar oldidagi majburiyatlarni to‘xtovsiz bajarish, demak o‘zini saqlay bilish hisoblanadi. Tashkiliy nuqtai nazardan, balans passiv va aktivining alohida gruppalari va moddalarining ma’lum ko‘rsatkichlarida belgilangan nisbatga rioya qilishni taqozo etadi. Bunday ko‘rsatkichlar tashqi va ichki ko‘rsatkichlardan iborat. Tashqi ko‘rsatkichlarMarkaziy bank tomonidan amal qilinayotgan qonunchilikka asosan o‘rnatiladi. Ular tijorat banklari faoliyatini davlat tomonidan boshqarish shaklida namoyon bo‘ladi. Ichki ko‘rsatkichlar esa - bank barqarorligini ta’minlovchi umumiy nisbatlarni aniqlab beradi. Masalan, joriy likvidlik ko‘rsatkichi likvid mablag‘lar umumiy summasining bank talab qilinguncha raqamlari bo‘yicha majburiyatlariga nisbati aniqlab beradi. Uning mijozlarga hisob-kassa xizmatlarini ko‘rsatayotgan banklar uchun qiymati – 0,2 ga teng, ya’ni talab qilinguncha raqam qoldiqlariga mos keluvchi, aktivlarning 20%ni, eng likvid shaklda (bank kassasidagi qoldiqlar, vakillik hisob raqamdagi qoldiqlar shaklida) ushlab turish kerakligini anglatadi. Aktivlarning aniq normasi va undagi alohida likvid aktivlar shakllarining nisbati tijorat banki tomonidan ishning xususiyatini inobatga olgan holda ixtiyori belgilanadi. Ular ichki likvidlik ko‘rsatkichlari bo‘lib, bank mutaxassislarining operativ ishi uchun qo‘llaniladi. Ko‘rsatilgan ko‘rsatkichlarni ishlab chiqishda va likvidlikni boshqarishda omillar kompleksi inobatga olinadi. Ularni asosiy to‘rt guruhga bo‘lish mumkin: 1. Bank mijozi faoliyatining xususiyatlaridan kelib chiquvchi tasodifiy va favqulotda omillar: 2. Ishlab chiqarish va qayta ishlashga ta’luqli mavsumiy omillar: 3. Ish aktivligini tebrantiruvchi davriy omillar: 4. Fan-texnika progressi, investitsion jarayonlar va iste’molning siljishiga bog‘liq bo‘lgan uzoq muddatli omillar.

Mazkur ko‘rsatkichlar bankning bevosita ishi hisoblanmaydi va tijorat banki faoliyatining yo‘nalishini ta’minlovchi “cheklashlar” rolini bajaradi. Tijorat banklar uchun ham, boshqa ihtiyoriy muassasalar kabi, likvidlikning umumiy asosi bo‘lib, foydalilikni ta’minlash hisoblanadi. Shuning bilan birga, tijorat banklarining mijozlar mablag‘larini ishlatish hususiyati o‘ziga xos likvidlik ko‘rsatkichlarini ishlatishga undaydi. Tijorat bankining umumiy va o‘ziga xos likvidligi bir-birini to‘ldirsada, ba’zan ularning yo‘nalishlari qarama-qarshi bo‘ladi. Maksimal o‘ziga xos likvidlikka, boshqa aktivlarga nisbatan kassa va korrespondent raqamlar maksimal bo‘lganda erishiladi, ammo aynan Shu holatda bank foydasi minimal bo‘ladi. Foydaning maksimallaShuvi mablag‘larni saqlash emas, balki aktiv operatsiyalarga ishlatishni talab qiladi. O‘z navbatida, kassa va korrespondent raqamdagi qoldiqni minimallashtirishga olib kelgani uchun mijozlar oldidagi majburiyatga havf-hatar tug‘diradi. Demak, bank likvidlikligini boshqarish umumiy majburiyat va likvidlik spetsifikasiga keskin va chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Likvidlikni boshqarishning maqsadli funksiyasi Shundan iboratki, tijorat banki o‘rnatilgan iqtisodiy normativlarga majburiy rioya qilish bilan birga foydani maksimallashtirishga erishishi kerak. Bunday ishni amalga oshirish operativinformatsion ta’minotni talab qiladi. Bank o‘zida mavjud bo‘lgan likvid mablag‘lar va qisqa vaqtda to‘lanishi kerak bo‘lgan to‘lovlar haqida operativ ma’lumotga ega bo‘lishi kerak. Bunday tuShumlar va to‘lovlar haqida ma’lumotni grafik shaklda ko‘rish maqsadga muvoffiq bo‘ladi va mazkur davrda kreditlarga taklif uchun asos yaratiladi. Foydaning maksimallaShuvi tuShumlarning ko‘payishi va xarajatlarning kamayishiga olib keladi. Biroq, bu ko‘rsatkichlarga bo‘ysunish tijorat banki uchun o‘ziga xosdir. Ular o‘z ichiga bank oborotining yalpi tuShumini emas, balki foydaning shakllanishi va ishlatilishini ta’minlaydigan qismini oladi. Kreditlar berish oborotning asosiy elementi bo‘lib hisoblanadi va uning qaytarilishi toraygan qiymat harakati qonuni bilan boshqariladi.

Bank foydasining yalpi hajmi hizmat hajmiga va ularning narhiga bog‘liq. Bu faktorlarning harakati, tabiiy bozor kon’yunkturasi ta’siridan tashqari, likvidlikni ta’minlashning spetsifik talabiga bog‘liq. Tijorat banklari kredit qo‘yilmalarining hajmi o‘z va jalb qilingan mablag‘lar hajmi bilan aniqlanadi. Biroq bank faoliyatini boshqarish ta’moyillariga qarab bu mablag‘larning jami summasi (tarkibidan bino, inshoatlar va boshqa material resurslar chegirib tashlanganda) kreditlash uchun ishlatilmaydi. Shuning uchun bankning maqsadi bo‘lib, aktiv operatsiyalarga yo‘naltirilgan samarali resurslar hajmini aniqlash hisoblanadi. Samarali resurslar hajmini hisolash uchun quyidagi formula qo‘llaniladi: SKRq Uf + O‘mq+D+ Hrq + Bjr - Lpa - 0,15(D + Hrq)- 0,2Xrq Bu erda: SKR - samarali kredit resurslari; Uf - ustav fondi; O‘mq - o‘z mablag‘lari qoldig‘i; D - depozitlar; Xrq - hisob-kitob va bank mijozlarining boshqa hisob raqamlardagi qoldiqlari; Bjr - boshqa jalb qilingan resurslar; Lpa - bank binosi va boshqa past likvidli aktivlarga qo‘yilgan resurslar. Keltirilgan formulaga asosan, samarali resurslar hajmi bank balansi passivining umumiy summasidan (aktivlarga joylashtirilgan qo‘yilmalardan tashqari - bino va boshqa asosiy vositalar bo‘lib, ular qimmatbaho qog‘ozlar bozori rivojlanmagan holda, mablag‘ sifatida ajratila olinmaydi va kredit o‘o‘yilmalarga yo‘naltira olinmaydi) majburiy rezervga jalb qilingan mablag‘lar qoldiqlari ((depozitlar qoldig‘idan 15%, - 0,15 (D + Xrq)) va ularni ssudalar berish uchun ishlatilishini taqiqlovchi (0,2Xrq) likvid aktivlarga joylashtirilgan summasining taffovuti orqali aniqlanadi. Likvidlikni boshqarishning maqsadli funksiyasini o‘o‘llash endi faoliyatini boshlagan banklar uchun resurslarni etarlicha joylashtirishdan iboratdir, ya’ni resurslar hajmini o‘rnatish va bo‘sh resurslarni taqsimlash, Shuningdek resurslar

defitsitini qoplash manbasinining hajmini aniqlash uchun qo‘llaniladi. Bo‘sh resurslar hajmi - (BRX), Shuningdek resurslar defitsiti -(Rd) samarali kredit resurslar summasi va haqiqatdagi kredit qo‘yilmalarining (XKQ) tafovuti orqali aniqlanadi: BRX(Rd) q SKR – XKQ Bo‘sh resurslarni joylashtirish vaqt omilini inobatga olib amalga oshiriladi. Buning uchun resurslarni kredit qo‘yilmalarning muddati bo‘yicha taqsimlash zarur. Kredit resurslarini ishlatish muddati bo‘yicha taqsimlash, bank balansining passivlari strukturasini aks ettiradi. Ko‘rsatuvchiga qaytariladigan resurslar, hisobkitob va boshqa mijozlar raqamlaridagi muddatsiz qoldiqlarni o‘z ichiga oladi. SHartnomada ko‘rsatilgan muddatli depozitlar, resurslar ishlatilishining aniq davrini o‘rnatish mumkinligini ko‘rsatadi. Muddatsiz resurslar gruppasini bankning o‘z mablag‘lari tashkil etadi. Quyidagi jadval ma’lumotlari asosida tijorat banklarining iqtisodiy normativlarining koeffitsient metodi tahlili asosida ekspress-metodika koeffitsientlarini ko‘rib chiqamiz. Koeffitsient metodi taxlili asosida ekspress-metodika. Analitik koeffitsientlar.

Tqq - talab qilinuvchi qo‘yilmalar; Mq - muddatli qo‘yilmalar;

Bm - berilgan mablag‘lar; LA - likvid aktiv; BV - balans valyutasi; YUrq - Yuqori riskli qo‘yilmalar; Kq - kapital qo‘yilmalar; Mo‘q - muddati o‘tgan qarzdorlik; So‘zm - sof o‘z mablag‘lari; Bank ssudalari bo‘yicha foiz darajasi pul bozorining tebranishlari pulga talab va taklifning o‘zgarishi orqali aniqlanadi. Ammo, pulga talab va taklifni konstanta deb faraz qilsak, tijorat banklari tomonidan beriladigan kredit narhi baza foiz stavkasining darajasini va foiz marjasining hajmini aniqlab beradi. Baza foiz stavkasi tijorat banklarining passivlari bo‘yicha to‘layotgan foiz darajasidan tashkil topadi. Umumiy tayanch foiz stavkasi - (UBFS) quyidagi formula orqali aniqlanadi: PTFS - passivlar turiga qarab foiz stavkalar. SRQ - samarali resurs qimati. Umumiy tayanch foiz stavkasi analitik maqsadga ega bo‘lib, kredit takliflari paketini baholash uchun ishlatiladi. Aniq ssudalar berishni echishda kreditning bazaviy narhi - (KBN) ko‘rsatkichini ishlatish kerak. U vaqt faktorini inobatga olib o‘rnatiladi va ssudani ishlatish davri - (T) deb belgilanadi. Kreditning aniq narhini aniqlash uchun tayanch narhga marja o‘o‘shiladi. Uning hajmini hisoblash asosida minimal kerakli daromad hajmi yotadi - (MDH). U bankning harajatlar summasi -(BX) va minimal kerakli foyda summasi - (MF) bilan aniqladi. Xarajatlar, bank faoliyati uchun sarflar: kredit resurslar uchun to‘lovlar, ishchi- hizmatchilarning maoshlari, arenda to‘lovi, bino va inshoot uchun amortizatsiya, xo‘jalik-operatsion va boshqa sarflar orqali aniqlanadi. Buning uchun alohida metodikadan foydalanish shart emas.

Foyda summasini hisoblash asosida o‘z kapitaliga to‘g‘ri keladigan daromad summasi yotadi. Uning darajasi passivlar bo‘yicha to‘lanadigan baza foiz stavkasidan kam bo‘lmasligi kerak. O‘z kapitaliga daromad normasining o‘rnatilishida, imtiyozli aksiyalarga to‘lanadigan daromad darajasini ham inobatga olish kerak. Daromadlilikning o‘rtacha normasining o‘z kapital hajmiga nisbati dividentlar to‘lashga qaratilgan foyda miqdorini aniqlab beradi va kerakli foydaning umumiy summasini hisoblash uchun asos hisoblanadi. Dividentlarga to‘lanishi kerak bo‘lgan foyda massasiga o‘uyidagilarni qo‘shish kerak: • Bank zahira fondiga ajratma (ZF); • Byudjetga to‘lovlar (BT); • Maqsadga muvofiq iqtisodiy rag‘batlantirish fondining minimal hajmi (MMRF). Bu erda bank daromadining minimal hajmi o‘uyidagi formula bilan topiladi: MDH q BX + MF + ZF + BT + MMRF Foiz marjasining miqdorini aniqlash uchun daromadni kredit o‘o‘yilmalar hajmiga bo‘lish kerak: Mijozlarga kredit berish, so‘ralayotgan kreditning tayanch narhi va foiz marjasini (FM) inobatga olib amalga oshiriladi. Masalan, agar formulaga asoslanib hisoblangan marja 3,3 %ni tashkil etsa, u holda kreditning real narhi (Yuqorida hisoblangan baza narhi 9,3 % ni tashkil etsada,) 12,6 % ni tashkil etadi. Bozor kon’yunkturasiga asosan kreditning haqiqatdagi narhi bank tomonidan hisoblangan haqiqiy narhidan Yuqoriroq yoki pastroq bo‘lishi mumkin. Oxirgi holatda tijorat bank likvidlikni boshqarish bo‘yicha, umumiy likvidlikni ta’minlash uchun qo‘shimcha choralar (Xarajatlarni kamaytirish orqali rezervlar yig‘ish, passiv operatsiyalarning strukturasini o‘zgartirish va hokazo) topishga majbur bo‘ladi. Bank likvidligini aniqlash uchun asosiy va qo‘shimcha

koeffitsientlardan foydalanish mumkin. Asosiy koeffitsient bo‘lib, daqiqaviy likvidlik hisoblanadi. Qo‘shimcha koeffi-sientlarga: - muddatli majburiyatlar bo‘yicha likvidlik koeffitsienti va muddatli majburiyatlar bo‘yicha umumiy likvidlik koeffitsienti kiradi. Qo‘shimcha koeffitsientlar bank ko‘rsatkichlari chegaraviy qiymatga teng bo‘lganda hisoblanadi. Likvidlikning hisob-kitobiga quyidagi balans aktivlari va passivlari guruhlari kiradi: • Aktivlar: • Likvid mablag‘lari;  Kapital qo‘yilmalar;  Passivlar: • Talab qilinguncha qo‘yilmalar; • Muddatli qo‘yilmalar. Laxzalik likvidlik koeffitsienti (Kll) - bankning talab qilinguncha majburiyatlarini bir-ikki kun ichida to‘lay olish qobiliyatini ko‘rsatadi. Talab qilinguncha majburiyatlarning birdaniga talab qilinishi ehtimoli juda kichik. Ammo, agar bank o‘z faoliyatida qiyinchilikka duchor bo‘lsa, mijozlar o‘z mablag‘larini olishi, zanjirli xarakterga ega bo‘ladi va bank o‘z majburiyatlarini operativ to‘lay olmasligi ish faoliyatiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Laxzalik likvidlik koeffitsienti quyidagi formula orqali aniqlanadi: Kll qLA/Tqq•100% Agar olingan natija 100%dan Yuqori bo‘lsa, talab qilinguncha raqamlardagi hamma mablag‘lar olingan holatda ham, bank to‘lovga qobiliyatlilikni saqlab qolib, o‘z majburiyat-larini bajara oladi. Bu koeffitsient, banklarga mijozlar topshiriqnoma berganda, qanchalik to‘lovni tez amalga oshirishi mumkinligini ko‘rsatadi va asosan kassa-hisob xizmatlaridan foydalanuvchi mijozlar uchun katta qiziqish uyg‘otadi. Mazkur uslubiyat bo‘yicha laxzalik likvidlik koeffitsienti (Kll) 30% dan oshib ketayapti (boshqa uslubiyat o‘yicha - 40% atrofida), bank joriy operatsiyalar bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshira oladi. Mezon qiymati - 30% bo‘lishi kerak.

Muddatli qo‘yilmalar bo‘yicha likvidlik koeffitsienti - Kmml muddatli qo‘yilmalarning qaysi qismi kafolatlanganligini ko‘rsatadi va quyidagicha topiladi: Kmql q (LA – Tqq)/Mq • 100%. Mq – muddatli qo‘yilmalar; Qoida bo‘yicha, muddatli majburiyatlar talab qilingan paytda, bankka avvalroq talab qilinguncha majburiyatlar to‘lanishi uchun qo‘yilgan bo‘lib, bankda likvid aktivlarning bir qismi qolgan bo‘ladi. Haqiqatda, esa vaziyat sal boshqacha bo‘ladi. Likvid aktivlar bilan birga muddati etgan ssudalar qaytarilgan bo‘ladi (muddati o‘tgan ssudalardan tashqari) va majburiyatlarni bajarish darajasi o‘sadi. Ammo, berilgan ssudalar bo‘yicha balans raqamlari muddati bo‘yicha tuzilmaydi va balansni tahlil qilib, berilgan ssudalarning qaysi qismi qaysi muddatga qo‘yilganligini aniqlab bo‘lmaydi. Aynan Shunday holat uchun koeffitsient hisoblanadi. Agar koeffitsient birdan katta bo‘lsa, bank o‘z majburiyatlarini barcha mijozlari oldida bajara oladi. Agar koeffitsient bir va nol orasida bo‘lsa, bank o‘z majburiyatlari-ni qisman bajara oladi va bitimlar muddati asosiy rolni o‘ynaydi. Bitimlar muddati qancha qisqa bo‘lsa, bankning mijozlariga bo‘lgan majburiyatlari Shuncha tez bajariladi. Agar koeffitsient birdan kichik bo‘lsa, bank o‘z majburiyatlarini faqat berilgan ssudalar qaytgandan so‘ng bajara oladi. Bu koeffitsientning ruhsat etilgan qiymati - 25%ga va mezon qiymati «minus 50%»ga teng. Muddatli qo‘yilmalar bo‘yicha umumiy likvidlik koeffitsienti (Kmqul - muddatli majburiyatlarning qaysi qismi likvid aktivlar va kapital qo‘yilmalar bilan qoplanishi mumkinligini ko‘rsatadi. (Kmql) dan farqli umumiy likvidlik koeffitsienti (Kmqul) muddatli majburiyatlarning eng maksimal qismi bank bajarishi mumkinligini ko‘rsatadi. Kmqul q (LA + Kq - Tqq)/Mq•100%. Kmqul - 50% - ruhsat berilgan qiymati, 25% - kritik qiymati hisoblanadi. Yirik banklar uchun yordamchi koeffitsientlarning ruhsat berilgan va kritik qiymatini o‘rnatish murakkab, chunki likvidlikni xarakterlovchi jarayonlar modelda aytib

o‘tilgandan ozgina farq qiladi. Shuning uchun bu banklar uchun bunday koeffitsientlar ma’lumotnoma xarakteriga ega bo‘lish mumkin. Tijorat banklari resurslarini ko‘paytirishning asosiy manbalari Kredit resurslari tuzilmasi. Bozor munosabatlariga o‘tish tijorat banklarining resurslar tarkibini jiddiy o‘zgartirib yubordi. Muayyan tijorat banki resurslari tarkibi uning ixtisoslaShuv darajasiga yoki aksincha, universallaShuv darajasiga, uning faoliyati xususiyatlariga, ssuda resurslari bozori ahvoliga bog‘liqdir. Rossiyadagi o‘rtacha tijorat bankining resurslar tarkibi quyidagilardan iborat: - o‘z mablag‘lari; - depozitlar; - banklararo jalb qilingan mablag‘lar; - jalb qilingan boshqa mablag‘lar. O‘z mablag‘lari. Bankning o‘z mablag‘lari ustav sarmoyasi, jamg‘armalar va taqsimlanmagan foydadan iborat bo‘ladi. Ustav sarmoyasi - korxona, tashkilot va birlashmalar badallari hisobiga shakllanadi, aksiyalarning nominal qiymatidan tashkil topadi va bank majburiyatlarining asosiy ta’minoti bo‘lib xizmat qiladi. Bank Kengashi bank fondlarini tashkil etish va ulardan foydalanish tartibi to‘trisidagi nizomlarni o‘zi mustaqil tasdio‘daydi. Zahira jamg‘armasi bankning o‘zi amalga oshirayotgan operatsiyalari bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarini qoplashga mo‘ljallangan. Zahira jamg‘armasining eng kam miqdori kredit tashkilotining ustavida belgilab qo‘yiladi, biroq u ustav sarmoyasi miqdorining 15 foizidan kam bo‘lmasligi lozim. qonunchilikka muvofiq holda foyda hisobidan jamg‘armaga yo‘naltirilayotgan ajratmalar zahira fondini shakllantirish manbai hisoblanadi. Shuningdek, banklar maxsus fondlarni ham tashkil etadilar. Bular amortizatsiya ajratmalari yo‘li bilan tashkil etiladigan «Asosiy vositalarning eskirishi», «Banklararo jalb qilingan mablag‘larning kamayishi» jamg‘armalari hamda olingan foyda hisobidan vujudga keltirilgan iqtisodiy rag‘batlantirish jamg‘armalaridir.

Joriy yildagi sof foyda - bu barcha soliqlar va yig‘imlar to‘lab bo‘linganidan so‘ng bank ixtiyorida qoladigan foyda summasidir. Jahon tajribasida bankning o‘z mablag‘lari (sarmoyasi) miqdorini aniqlashning turli usullari mavjud. U yoki bu usulda hisoblangan sarmoya miqdori ham turlicha bo‘ladi. Hisob-kitoblarda sarmoyani asossiz ravishda oshirib yuborish bankning ahvoli barqarorligi haqidagi yolg‘on axborotga va Shu orqali omonatchilar, aksiyadorlarning, Shuningdek bankning o‘zini ham aldanishiga olib keladi. Zero, bank o‘z sarmoyasining katta miqdordaligidan kelib chiqqan holda aktiv operatsiyalarini kengaytirib yuboradi va Yuqori darajadagi tavakkalchilikka duchor bo‘ladi. Aksincha, bank sarmoyasi miqdorini anio‘lash uslubi uning sun’iy ravishda kamaytirilishiga olib kelsa, bu holda aktiv operatsiyalar ko‘lamining torayishi kuzatiladi va o‘z navbatida olinadigan foyda ham kam bo‘ladi. Ma’lumki, bank kapitalining etarlilik miqdoriga aktiv operatsiyalarining hajmi, tarkibi, sifati va xususiyati ta’sir ko‘rsatadi. Bankning ko‘proq tavakkalchilik bilan bog‘liq operatsiyalarni amalga oshirishga ixtisoslaShuvi nisbatan katta miqdordagi o‘z mablag‘lariga ega bo‘lishni taqozo etadi, va aksincha bankning kredit portfelida kam tavakkalli ssudalarning ko‘pligi o‘z sarmoyasini nisbatan kamaytirish imkonini beradi. Bank uchun zarur bo‘lgan o‘z sarmoyasi miqdori uning mijozlari xususiyatlariga ham bog‘liqdir. CHunonchi, bank mijozlari ichida ko‘p kredit oluvchi yirik korxonalarning ko‘pligi bankdan aktiv operatsiyalari hajmi Shu darajada qolgani holda o‘z mablag‘lari miqdorini ko‘p sonli mayda mijozlarga xizmat ko‘rsatishga ixtisoslashayotgan bankka qaraganda keskin oshirishni talab etadi. Chunki, birinchi holatda bankning bir qarz oluvchi hissasiga to‘g‘ri keladigan tavakkalchilik darajasi yuqori bo‘ladi. Bank sarmoyasi va aktivlar portfeli nisbati (Sarital- to assets ratio) sarmoyaning etarlilik o‘lchovi bo‘lib xizmat qiladi. O‘tgan o‘n yillar mobaynida jahon bank amaliyotida ushbu ko‘rsatkich turli o‘zgarishlarni boshdan kechirgan. 80-yillarda bank sarmoyasini baholash uslubi xalqaro moliya Tashkilotlarning munozara mavzuiga aylandi. Maqsad - qaysi mamlakatga talluqliligidan qat’iy nazar bank

hamjamiyati sub’ektlari uchun qo‘llaniladigan sarmoya etarliligining umumiy mezonlarini ishlab chiqishdan iborat edi. 1988 yilda tartibga solish va nazorat uslublari bo‘yicha Bazel qo‘mitasi sarmoya aktivlar nisbati ko‘rsatkichlarini hisoblashning yagona tamoyillarini qabul qildi. Bunda tavakkalli aktivlar koeffitsienti (Sarital-toassets ratio) sarmoya etarliligining bosh umumlashtirilgan ko‘rsatkichi hisoblanadi. U quyidagi tarzda aniqdanadi: Formula ko‘rsatkichlari tavakkalchilik darajasiga qarab tabaqalashtirilgan aktivlar toifasiga bog‘liq bo‘ladi va 0 dan 100% gacha bo‘lgan doirada o‘lchanadi. Solishtirma salmog‘i uncha katta emasligiga qaramasdan bankning o‘z sarmoyasi bir nechta hayotiy muhim vazifalarni bajaradi: Himoya vazifasi. Bank tugatilgan taqdirda omonatchilarga tovon to‘lanishini bildiradi. Tezkor vazifasi. Ma’lumki, bankning muvaffaqiyatli ish boshlashi uchun boshlang‘iya sarmoya (start kapitali) zarur bo‘ladi. Undan binolar, uskunalar sotib olish, ko‘zda tutilmagan yo‘qotishlarga qarshi moliyaviy zahiralar yaratishda foydalaniladi. Ushbu maqsadlar uchun o‘z sarmoyasidan ham foydalaniladi. Tartibga soluvchi vazifasi. Bankning muvaffaqiyatli ish olib borishidan jamiyatning ham manfaatdorligiga, Shuningdek davlat organlariga tartibga solish va nazorat vazifalarini amalga oshirish imkonini beruvchi qonunlar va qoidalarga asoslanadi. Bank resurslarining umumiy summasida jalb qilingan mablag‘lar etakchi o‘rin tutadi, ba’zi baholarga ko‘ra u 70-80 foizgacha etadi. Ayni paytda bu ko‘rsatkich bank faoliyati xususiyatiga va vaqtincha bo‘sh mablag‘larni jalb qilishning yangi usullari paydo bo‘lishiga oid o‘zgarishlarga bog‘liq bo‘ladi. Jahon bank amaliyotida barcha jalb qilingan mablag‘lar ularni jamlash usuliga qarab quyidagi guruhlarga ajratiladi: -depozitlar;

-boshqa jalb qilingan mablag‘lar. Depozitlar. Depozitlar, ya’ni mijozlar bankka qo‘yayotgan pul mablag‘lari yoki bank operatsiyalarini amalga oshirish jarayonida muayyan vaqt mobaynida bank hisobraqamida turadigan mablag‘lar tijorat banki tomonidan jalb qilingan mablag‘larning asosini tashkil etadi. Bank amaliyotida depozitlar va depozit hisobraqamlaridan foydalanish masalasi bo‘yicha turlicha va ko‘pincha bir-biriga zid nuqtai-nazarlar mavjud. Depozit deganda jahon bank amaliyotida sakdash uchun moliya-kredit yoki bank muassasasiga berilgan pul mablag‘lari yoxud qimmatli qog‘ozlar tuShuniladi. Banklarda «depozit» tuShunchasi deganda bank omonatlari bilan bir qatorda bojxona to‘lovlari, yig‘imlar, soliqlar va hokazolarni to‘lash uchun kiritilgan badallar ham tuShuniladi. Biz quyidagilar eng keng qamrovli tuShunchalar, deb hisoblaymiz: Depozitlar depozit operatsiyalari ob’ektlari bo‘lmish jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan muayyan muddatga yoki talab qilinganida beriladigan qilib bankdagi depozit hisobraqamiga kiritiladigan muayyan miqdordagi pul mablag‘laridir. Depozitlar turlicha tasniflanadi : -omonatchi turiga qarab depozitlarni jismoniy va yuridik shaxslar depozitlariga ajratish qabul qilingan; -muddatiga va qaytarib olish tartibiga qarab depozitlarni talab qilinganida beriladigan, muddatli va maxsus depozitlarga ajratish qabul qilingan.

Talab qilinganida beriladigan depozitlar turli bank hisobraqamlaridagi mablag‘lar bo‘lib, ularni egalari (yuridik va jismoniy shaxslar) birinchi talabga ko‘ra pul va hisob-kitob xujjatlaridan ko‘chirma olish yo‘li bilan olishlari mumkin (jahon amaliyotida «op sall hisobraqamlari). Mamlakat bank amaliyotida talab qilinganida beriladigan depozitlarga quyidagilar kiradi: -korxona va tashkilotlarning hisob-kitob, joriy hisobraqamlaridagi mablag‘lari; -turli maqsadlardagi jamg‘armalar mablag‘lari; -hisob-kitoblar jarayonidagi mablag‘lar; -boshqa banklardagi vakillik hisobraqamlaridagi mablag‘lar qoldiqlari; -jismoniy shaxslarning talab qilinganida beriladigan omonatlaridagi mablag‘lari; -jamg‘arma omonatlari. Muddatli omonatlar - bu hisobraqamlarda turgan va belgilangan muddatga bankka kiritilgan pul mablaYOlaridir. Banklar omonatchilardan mablag‘larni olish uchun maxsus xabarnoma talab qiladilar va muddatidan oldin olishga qarshi jamg‘arma yoki to‘lanadigan foizni kamaytirish shaklidagi cheklovlarni joriy etadilar. Muddatli depozitlarga quyidagilar kiradi: -yuridik shaxslar depozitlari; -jismoniy shaxslar depozitlari; -muddatli depozit sertifikatlari; -jamg‘arma sertifikatlari. Maxsus deb yuritiladigan omonatlar alohida guruhga kiradi: -hisob-kitoblar uchun maxsus hisobraqamlarda band qilib qo‘yilgan mablag‘lar (akkreditivlar, limitlangan chek daftarchasi va boshqalar.); -maxsus jamg‘armalar va maxsus maqsaddi jamg‘armalar mablag‘lari; -kreditorlik qarzdorligi; -hisob-kitob operatsiyalariga oid mablag‘lar (banklar o‘rtasidagi hisobkitoblar jarayonida bo‘lgan mablag‘lar, faktoring operatsiyasi uchun mo‘ljallangan mablag‘lar). Depozitlar Shuningdek, qimmatlaShuv darajasiga qarab ham tasniflanadilar: -bepul (mijozlarning hisob-kitob, joriy hisobraqam-laridagi mablag‘lari); -pulli (depozit hisobraqamlaridagi mablag‘lar); -qimmat (banklararo kredit, Markaziy bankdan olingan kredit).

Depozitlar rasmiylashtirilish usullariga qarab quyidagilarga ajratiladi: -shartnoma bilan rasmiylashtirilgan (yuridik shaxslarning hisob-kitob, joriy hisobraqamlari va depozitlari); -omonat daftarchasi bilan rasmiylashtirilgan (jamg‘arma daftarchasi bilan talab qilinganida beriladigan hisobraqamlar); -qimmatli qog‘ozlar bilan rasmiylashtirilgan (depozit va jamg‘arma sertifikatlari, obligatsiyalar, veksellar). Depozitlar buxgalteriya bo‘yicha quyidagicha tasniflanadilar: Banklararo passiv kreditlar va depozitlar: -Markaziy bankdan olingan kreditlar; -kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar; -norezident banklardan olingan kreditlar; -banklarning depozitlari va boshqa jalb qilingan mablag‘lari; -norezident banklarning depozitlari va boshqa jalb qilingan mablag‘lari. Taluqliligiga qarab depozitlar quyidagilarga ajratiladi: -byudjetdan tashqari davlat jamg‘armalari depozitlari; -davlat mulki hisoblangan korxona va tashkilotlar depozitlari; -nodavlat tashkilotlar depozitlari; -rezident jismoniy shaxslar depozitlari; -norezident yuridik shaxslar depozitlari; -norezident jismoniy shaxslar depozitlari. Boshqa jalb qilingan mablag‘lar. Xorijiy bank amaliyotida banklar depozitlar jalb qilish bilan bir qatorda pul mablag‘larini jalb qilishning boshqa shakllaridan ham foydalanadilar. Nodepozit operatsiyalarining eng keng tarqalgan shakllariga quyidagilar kiradi: Evrodollar qarzlari (zayomlari) - chetdan qarz olish usullaridan biri bo‘lib, u quyidagi ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi: -bozorning joylaShuvi - Evropa; -bozor hajmi yuzlab milliard dollarni tashkil etadi;

-qarz muddati o‘rtacha 3-5 yil, bu Ј zbekiston mezonlari bo‘yicha o‘ta uzoq muddatli hisoblanadi. Bu qarz jahon bozorida katta miqdorda taklif etilayotganligi bois eng arzon hisoblanadi; -evrodollar obligatsiyalari ta’minot talab etmaydi; -obligatsiyalarni chiqarish aksiyalardan farqli ravishda sarmoyaning tarqalib ketishiga olib kelmaydi. Rezidentlar uchun qimmatli qog‘ozlar chiqarish - tijorat banklari uchun qo‘shimcha resurs jalb qilish usullaridan biri hisoblanadi: -obligatsiyalar chiqarish; -veksellar chiqarish;

Адабиётлар : 1. Финансы Под редакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон.

Похожие

Tijorat banklarining likvidlik ko’rsatkichlari

Tijorat banklari majburiyatlari tahlili

Tijorat banklari resurslarini strategik boshqarish

Tijorat banklari kredit portfelini boshqarish

Tijorat banklari tomonidan imtiyozli kreditlash tartibi