Умумиқтисодий мувозанатлик - Экономика - Рефераты

Умумиқтисодий мувозанатлик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88.91796875 KB

Умумиқтисодий мувозанатлик Режа: 1. Иқтисодий мувозанатликнинг мазмуни ва унинг турлари. 2. Иқтисодий мувозанатликни аниқлаш усуллари. Рецессион ва инфеляцион фарқ. 3. Иқтисодий мутаносиблик ва унинг турлари. 4. Ўзбекистонда иқтисодий мувозанатликни таъминлашнинг иқтисодий ўсишдаги аҳамияти.

1. Иқтисодий мувозанатликнинг мазмуни ва унинг турлари Миллий иқтисодиёт даражасида тўлиқ бандликка эришиш, инфляцияни энг кам даражага келтириш ва барқарор иқтисодий ўсишга эришиш, макроиқтисодий мувозанатликни тақозо этади. Ижтимоий ишлаб чиқариш ва умуман такрор ишлаб чиқариш ҳам иқтисодиётнинг барча даражасида, яъни микро ва макроиқтисодиёт даражасида иқтисодий мувозанатликни таъминланиб турилишини зарур қилиб қўяди. Шундай экан, иқтисодий мувозанатлик, иқтисодий ўсиш ва такрор ишлаб чиқариш жараёнининг энг муҳим ва асосий шарт-шароити бўлиб юзага чиқади. Иқтисодий мувозанатликга таъриф беришдан олдин иқтисодий фан тарихида бу муаммо бўйича анча кенг тарқалган ёндашувларга алоҳ.ида эътиборни қаратамиз. Иқтисодиёт фан тарихида иқтисодий мувозанатлик тушун– часига турлича қарашлар мавжуд бўлиб, уларни умумлаштирилган ҳолда иккита йўналишга ажратиш мумкин. Биринчи йўналиш бевосита «иқтисодий мувозанатлик» тушунчасининг вужудга келиш ва ривожлантирилишининг тарихий босқичлари билан боғлиқ бўлиб, бунда мазкур тушунча «умумий бозор мувозанати» сифатида талқин қилиниши даражасигача етиб келади. Бу йўналишда иқтисодий мувозанатликнинг кўплаб модел-лари мавжуд бўлиб улар турли даврларда бу муаммога ҳар хил қарашларни акс эттирган: 1. Оддий такрор ишлаб чиқариш модели. (Ф. Кенэ томонидан XVIII асрда Франция мисолида тушунтирилиб берилган.) 2. Оддий ва кенгайтирилган капиталистик ижтимоий такрор ишлаб чиқариш схемаси. (XIX асрда классик иқтисодчилар томонидан асослаб берилган.) 3. Эркин рақобат қонуни амал қилган шароитда умумий иқтисодий мувозанатлик модели. (Л. Вальрас томонидан асослаган.) 4. «Харажатлар – маҳсулот ишлаб чиқариш» модели. (В. Льонтьев асос солган.)

5. Қисқа даврли иқтисодий мувозанатлик модели. (Д.Кейнс циклик ривожланишни таҳлил қилиш орқали кўрсатиб берган.) Иқтисодий мувозанат назариясига илк фикрлар классик сиёсий иқтисод асосчиларидан бири А. Смитнинг «Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари тўғрисида тадқиқот» номли асарида берилган бўлиб, унда иқтисодий муносабатларнинг барчаси бозор механизми ёрдамида тартибга солиниши, талаб ва таклиф ўртасидаги мувозанат фақат бозор механизми ёки «кўринмас қўл» ёрдамида таъминланиши таъкидлаб ўтилган. Унинг машҳур «Алоҳида олинган ҳар бир одам фақат ўзини ўйлаган ҳолда, ўзининг шахсий манфаатлари йўлида қилган ҳаракатлари кўринмас қўл орқали унинг қизиқиши доирасига мутлақо кирмаган бошқа мақсадларга йўналтирилади ва бу ҳаракат онгли равишда жамият манфаатларига хизмат қилгандагига қараганда кўпроқ самара беради» - деган фикри ҳозирги кунда ҳам ўз долзарблигини йўқотмаган . Аммо, у иқтисодий мувозанатликни таъминлаш жараёнларига давлат иштирокини мутлақо инкор этган. Иқтисодий мувозанат назариясини ривожлантиришга ўз ҳиссасини қўшган намоёндалардан бири бу - Ж.С.Миллдир. У ўз асарида «Жамият ортиқча пулдан ўз кучи билан қутула олмайди, шу сабабли ягона йўл нархнинг ўсиши бўлиб, фақат шу йўл билан талаб ва таклиф ўртасидаги мувозанатликни таъминлаш мумкин»- деб кўрсатади. Унинг фикрича, нарх ўсишини талаб ва таклиф ўртасидаги мутаносиблик таъминланмагунга қадар давом эттириш зарур. ХХ аср бошларидаёқ иқтисодий мувозанатлик назарияси иқтисодиёт фанида унинг бошқа ҳар қандай муаммоларига қараганда анча аниқ ва яққол баён қилинган. Бу тушунчанинг мазмунини ёритиб бериш учун бир қатор илмий уринишлар бўлганлигига қарамасдан, фақат швейцариялик Нобель мукофоти совриндори Л. Вальрас биринчилардан бўлиб яхлит олинган умумий бозор мувозанати моделини яратишга ҳамда мазкур тушунчанинг мазмунини анча тўлиқ илмий ёритиб беришга эришди. Лекин Л. Вальрас умумий бозор мувозанати моделига математик усулли тенгликлар орқали

жуда оддий ёндашган. Унинг тадқиқот доирасида умумий бозор мувозанатининг ишлаб чиқариш ҳажми ва нархлар ўзгаришининг ҳамда бошқа бир қатор омилларнинг таъсири у кўрсатган матрицадаги биргина омилларнинг ўзгариши орқали бутун бир математик тенгликлар матрицасининг (умумий бозор мувозанатини характерловчи талаб ва таклифнинг) бузилишига олиб келиниши унинг тадқиқот доирасида атрофлича ҳисобга олинмаган Шундай қилиб, ўтган асрнинг бошларидаёқ умумий бозор мувозанатининг базавий модели илмий тарзда шакллантирилган бўлиб, асосан кўпчилик иқтисодчи-олимлар томонидан тан олинган эди. ХХ асрнинг 20 - йиллари охирлари ва 30 - йиллар бошларида Fарбдаги бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатлар иқтисодиётида «Буюк депрессия» номи билан машҳур бўлган барқарор ва узоқ давом этган, макроиқтисодий беқарорликка дучор бўлди. Бундан юз йил олдин шакллантирилган классик назария таълимоти рўй берган кризис жараёнларнинг барча жиҳатлари бўйича тушунтириб беришга лаёқатсиз бўлиб қолди. Д.Ж. Кейнс классик иқтисодчилар назариясини танқид қилиб, иқтисодиёт назариясида ҳақиқий тўнтариш қилишга олиб келган назариясини яратди. Бу барча иқтисодчиларнинг иқтисодий мувозанатлик тўғрисидаги ғоялари ўзлари яшаган муҳит шароитидан келиб чиққан ҳолда, бир мунча чекланган характерга эгадир. Аввало, уларнинг иқтисодий ғоялари умумий бозор мувозанатини таҳлил қилиш билангина чекланади, холос. Шу сабабли уларнинг ғоялари иқтисодиётнинг умумий мувозанатлиги ёки иқтисодий мувозанатлик тушунчасини тўлиқ ёритиб бериш даражасига етмаган, бу ўз навбатида иқтисодий мувозанатнинг умумий шарт-шароитлари ва намоён бўлиш шаклларини ҳам кўрсатиб беролмаган. Бунинг сабаби оддий бўлиб, циклик ривожланиш натижасида вужудга келадиган ишлаб чиқариш соҳаларини қамраб олган ва «ортиқча ишлаб чиқариш кризислари» деб номланган.

Ҳозирги замон бозор иқтисодиёти доимий инфляция ва ишсизлик шароитида ривожланиб, макроиқтисодий беқарорлик характери кучайиб бориши натижасида иқтисодий мувозанатликни таъминлаш ҳам анча мураккаб кечиб, давлатнинг самарали макроиқтисодий сиёсат (молия ва пул кредит) олиб боришини тақозо этади. Ҳозирги замон иқтисодий фанида иқтисодий мувозанатлик тушунчаси ўқув адабиётлари даражасида бўлсада , барча жиҳатлари ( сабаблари , оқибатлари , натижалари ) билан биргаликда анча кенг тадқиқ қилинади . Жумладан , иқтисодий мувозанатликнинг моҳияти , уни таъминлаш муаммолари К . Макконелл , С . Брюлар томонидан ёпиқ ва очиқ иқтисодиёт учун ялпи талаб ва ялпи таклифнинг мувозанатлиги орқали тушунтирилиб берилади . Улар кўплаб алоҳида олинган бозорлардаги мувозанатли нарх ва ишлаб чиқариш ҳажмини ўрганиш орқали хусусий мувозанатликнинг таҳлили билан шуғулланган бўлса , барча турли хил бозорлардаги умумий таклиф ҳажми ва улардаги нархларнинг ўртача даражаси ўртасидаги ўзаро боғлиқликни кенг миқёсда ўрганиб чиқиш орқали умумий бозор мувозанатини кўрсатиб беришга ҳаракат қиладилар . Юқорида кўрсатиб ўтилган муаллифлар ва бошқа кўпчилик ғарб иқтисодчилари томонидан иқтисодий мувозанат тушунчаси бўйича зикр этилган барча иқтисодий ғоялар ҳам « умумий бозор мувозанати » яъни ялпи талаб ва ялпи таклиф мувозанати доираси билан чекланади . Бундан ташқари бу тушунчалар анча мавҳумлаштирилиб , мураккаб математик тенглаштиришлар ва графикли таҳлил усуллари орқали баён қилинади . Бу эса иқтисодий ҳодиса ва жараёнларнинг иқтисодий мазмунини илғаб олишни анча қийинлаштиради . Дунёдаги иқтисодий жиҳатдан тараққий этган мамлакатлар иқтисодий тизими юзлаб йиллар давомида шаклланиб , ўзининг ривожланишида нисбатан барқарорликни сақлаб қолиши ( циклли ривожланиш натижасида келиб чиқадиган иқтисодий беқарорликларни ҳисобга олмаганда ) ўз - ўзидан

« умумий иқтисодий мувозанатлик » тушунчасини назарий тадқиқ қилишни « кун тартиби » дан чиқариб қўяди . Собиқ социалистик тизим амал қилиб турган даврда унинг таркибига кирган мамлакатларда жамият эҳтиёжлари ва ишлаб чиқариш ҳажми бир марказдан туриб мувофиқлаштирилиб борилганлиги туфайли иқтисодий мувозанатлик муаммоси ўқув адабиётларида , илмий тадқиқот ишларида қайд қилинмаган ва ўрганилмаган . Ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиш даражасига ишлаб чиқариш муносабатларининг тўлиқ мос келиши ҳамда « Планли ва пропорционал ривожланиш қонуни » нинг амал қилиши , гўёки ўз ўзича иқтисодий мувозанатликни ва такрор ишлаб чиқаришнинг тўхтовсиз кенгайиб боришини таъминлайди , деган ақиданинг мавжуд бўлиши ҳар қандай мувозанатликни илмий - назарий тадқиқ қилишни ҳам инкор этган . Ўзбекистон Республикаси Президенти И . А . Каримов шу муоммо бўйича фикр билдириб таъкидлаб ўтганидек , « Доно » Давлат План қўмитаси , ундан юқорироқда эса партия Марказқўми қатъий идораларни ишга солиб , маъмурий йўл билан , режа - директив қарорлар тизими орқали ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиш даражаси билан ишлаб чиқариш муносабатларининг хусусияти 1. ўртасида сунъий мувозанат тикланарди» Иқтисодий мувозанатлик назариясидаги иккинчи йўналиш собиқ социалистик лагер мамлакатлари иқтисодий тизимининг инқирозга учраши оқибатида вужудга келди. Бу мамлакатларда шиддатли тарзда рўй берган ижтимоий-иқтисодий беқарорликлар, яъни иқтисодий ўсиш суръатлари ва бандлик даражасининг сурункали пасайиб бориши, инфляцион жараёнларнинг нохуш оқибатлари ҳамда такрор ишлаб чиқаришдаги доимий равишда вужудга келиб турган бошқа номутаносибликлар, макроиқтисодий мувозанатликка эришиш орқали иқтисодий ўсишни зарур қилиб қўйди. Бу назария иқтисодий фанлар олдига «иқтисодий мувозанатлик» тушунчасининг

иқтисодий мазмунини, уни таъминлашнинг шарт-шароитларини ва намоён бўлиш шаклларини илмий назарий тадқиқ қилиш вазифасини ҳам қўяди. Шу сабабли собиқ СССР ҳудудида вужудга келган Мустақил Хамдўстлик Давлатлари иқтисодчи олимлари томонидан мазкур муаммонинг назарий ва амалий томонларини ўрганишга алоҳида эътибор қаратила бошланди. Бунда албатта россиялик иқтисодчилар томонидан билдирилган фикр ва қарашлар устуворликка эга. Бироқ, «иқтисодий мувозанатлик тушунчаси» турли иқтисодчилар томонидан турлича талқин қилинади. Айримлар, иқтисодий мувозанатликни чекланган ишлаб чиқариш ресурсларидан фойдаланиш усуллари ва уларни жамият аъзолари ўртасидаги тақсимлашнинг ўзаро мос келиши сифатида тавсифлайди Иқтисодий мувозанат тушунчасига берилган бу таъриф қуйидаги сабабларга кўра чеклангандир. 1 Каримов. И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т.: "Ўзбекистон" 1998, 350-бет. 2 Қаранг: Экономическая теория: Учебное пособие // Под общ. ред. Н.И.Базылева Минск, БГЭУ, 2000г стр.126. Биринчидан, унда жамият эҳтиёжлари билан миллий ишлаб чиқариш имкониятлари яъни мавжуд иқтисодий ресурслар даражаси ўртасидаги боғлиқлик тушунтириб берилмайди. Иккинчидан, мувозанатлик ресурслардан фойдаланиш усуллари билан уларнинг тақсимланиши ўртасидаги боғлиқлик сифатида бир томонлама талқин қилинади. Бошқалари иқтисодий мувозанатлик миллий иқтисодиётнинг шундай бир ҳолатики, бунда товарлар ва хизматларни яратишда фойдаланиладиган чекланган ишлаб чиқариш ресурслари ва уларни жамиятнинг турли аъзолари ўртасида тақсимланиш жараёни мос келиши лозим, яъни ресурслар ва улардан фойдаланиш натижалари, ишлаб чиқариш ва истеъмол, талаб ва таклиф, моддий буюмлашган ва молиявий оқимлар ўртасида ялпи мутаносиблик мавжуд бўлади деган фикрни илгари суради.

Бунда иқтисодий мувозанатлик тушунчасининг мазмуни унинг таркибий қисмлари билан биргаликда анча тўлиқ таърифланган бўлсада, ишлаб чиқаришнинг натижалари унинг пировард мақсади «жамият эҳтиёжлари» билан боғланмаган 2 . Кўпчилик ҳолларда макроиқтисодий мувозанатликка юзаки ёндашиб, умумий (абстракт) таъриф берилса айрим адабиётларда унга миллий маҳсулот ва миллий 3 маҳсулотлар ва даромадлар даромад алоҳида қисмлари ўртасидаги ўртасидаги маълум бир нисбат (макроиқтисодий нисбат) сифатида қаралади. Кўпинча иқтисодий мувозанатлик бозор мувозанатини характерловчи ялпи талаб ва ялпи таклиф ўртасидаги нисбат сифатида ҳам талқин қилинади. Юқоридаги барча қарашларни умумлаштириб, иқтисодий мувозанат тушунчасига қуйидагича таъриф бериш мумкин. Иқтисодий мувозанатлик - бу макроиқтисодиёт даражасида жамият эҳтиёжларига мавжуд иқтисодий ресурслар миқдорининг ва ижтимоий ишлаб чиқариш натижалари ҳажми ҳамда таркибининг ўзаро мос келишлигини характерлайди. Иқтисодий мувозанатлик миллий иқтисодиётнинг турли даражасидаги (микро ва макро) ҳар хил мувозанатликларни қамраб олади. Бу барча мувозанатликларни шартли равишда умумий ва хусусий мувозанатликларни ажратиб кўрсатиш мумкин (1-чизма). Умумий мувозанатлик макроиқтисодий мувозанатликни анча тўлиқ даражада ифодалайди. Умумий мувозанатлик - бу жамиятнинг барча эҳтиёжлари (аҳоли, давлат, корхона) ва миллий ишлаб чиқариш реал ҳажмининг ўзаро мос келишлик даражасини билдиради. Қиймат ифодасида бу мувозанатлик ялпи талаб ва ялпи таклифнинг нисбати орқали намоён бўлади. Миллий иқтисодиётда рўй берадиган барча ўзгаришлар пировард натижада ялпи талаб ва ялпи таклифдаги ўзгаришлар орқали ифодаланади. Ялпи талаб товарлар бозорида тақдим қилинган пировард товарлар ва хизматларга бўлган барча алоҳида талаблар йиғиндисидан иборат. Иқтисодий мувозанатлик ялпи талаб ва ялпи таклифнинг тенглигини тақозо этса ҳам,

амалиётда уларнинг нисбати ўртасидаги ўзгаришининг мумкин бўлган ҳар хил вариантлари мавжуд бўлади. Жумладан: • Ялпи талабнинг ортиши. Ишлаб чиқариш ҳажми, миллий даромад ва баҳоларнинг ўсиши билан бирга боради; • Ялпи талабнинг тушиши. Ишлаб чиқариш ҳажми, миллий даромад ва баҳоларнинг пасайиши билан; • Ялпи таклифнинг ортиши. Ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши билан бирга боради ва баҳоларнинг тушишини келтириб чиқаради; • Ялпи таклифнинг камайиши ва шунга мос равишда ишлаб чиқаришнинг қисқариши, баҳоларнинг ўсишига олиб келади. Бу барча шарт-шароитлар идеал ҳолда потенциал имконият даражада вужудга келади. Реал ҳаётда эса умумий мувозанатлик таркибий номутаносибликлар, ресурслардан самарасиз фойдаланиш, баҳоларнинг беқарорлиги, иқтисодий цикл фазаларининг ўзгариши, бозор коньюктураси, бозор субъектлари даромадлари ва талаб таркибидаги ўзгаришлар таъсирида таъминланиб борилади. Бундай шароитда умумий мувозанатлик ҳолатини (ялпи талаб ва ялпи таклиф мос келиши), турғун иқтисодиётдаги шартли умумий мувозанатлик сифатида қараб чиқишни тақозо этади. Бу барча айтилганлардан хулоса чиқарадиган бўлсак, умумий мувозанатлик бутун ижтимоий ишлаб чиқаришнинг, мамлакат миллий иқтисодиётининг мутаносиблигидир.

Макроиқтисодий мувозанатлик ва унинг турлари 1-чизма Бу барча тармоқлар, соҳалар ва иқтисодиёт бирламчи бўғинларининг бир меъёрда ривожланишини таъминлаган, иқтисодий фаолиятнинг барча қатнашчилари, барча бозорлар ва иқтисодий жараён муносабатларининг Макрои ³ тисодий м у возанатли к Жамият эµтиёжлари билан унинг иітисодий имк о- ниятлари (ресурслари) ва ишлаб чиіариш натиж а- ларининг миідоран µамда таркибан мос келишл и- гидир Макрои ³ тисодий мувозанатлик Жамият эµтиёж - лари Жамият иітисодий и м- кониятлари (иі - тисодий ресурсл а ри) Миллий ишлаб чиіариш натиж а- лари = = Макроиітисодий мувозанатлик турлари Умумий мувозана т- лик Ялпи талаб ва ялпи таклиф ґртасидаги м у- возанатлик Жамият эµтиёжлари ва ишлаб чиіариш натиж а- ларининг мос келишлик даражас и ни анча тґлиі ифодала й ди Хусусий мувозанатлик  ишлаб чиіариш ва истеъмол ґртасида ги  аµолининг сотиб олиш лаёіати ва товарлар таклифи ґртасидаги  пул массаси ва товарлар миідори ґртасидаги  алоµида бозорларда (товарлар, ресурслар, ишчи к у- чи) талаб ва таклиф ґртасидаги  давлат бюджети даромадлари ва харажатлари ґртасидаги Жамият эµтиёжлари ва ишлаб чиіариш натижалари а й- рим томонлар и- нинг мос кели ш- лик д а ражасини ифод а лайди

айрим томонлари ўртасидаги барқарорлик характеридаги бир қатор мувозанатликлар тизимини ўз ичига олади. Бу мувозанатликларнинг шакллари турли-туман бўлганлиги сабабли улар алоҳида ҳолда хусусий мувозанатликлар сифатида чиқади. Хусусий мувозанатлик – бу иккита ўзаро боғлиқ бўлган иқтисодий миқдорлар ёки иқтисодиёт томонларининг миқдоран тенг келишидир. Хусусий мувозанатлик ишлаб чиқариш ва истеъмол, аҳолининг сотиб олиш лаёқати ва товарлар таклифи бюджет даромадлари ва харажатлари, алоҳида товарларга бўлган талаб ва таклиф ўртасидаги мувозанатликлар кўрилгандагина юзага чиқади. Бу мувозанатликлар ичида мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов таъкидлаб ўтганидек: «…..ички бозорда талаб ва таклиф ўртасидаги мутаносибликка эришиш, яъни чиқарилган пул миқдори билан унга сотиб олинадиган моллар салмоғи ўртасидаги нисбатни таъминлаш 1 . ғоят катта роль ўйнайди» Шундай қилиб, иқтисодий мувозанатлик ўзининг барча шакллари билан биргаликда инқирозсиз ва ижтимоий иқтисодий ларзаларсиз ривожланишни характерлайдиган иқтисодий идеалдир. Реал иқтисодий ҳаётда макроиқтисодий мувозанатлик талаблари турли туман беқарорликлар таъсирида бузилиб туради, бироқ иқтисодий мувозанатлик назарий моделини билиш, реал жараёнларнинг уларнинг идеал андозасидан фарқ қилинишини келтириб чиқарадиган аниқ омилларни аниқлаш, иқтисодиётнинг оптимал ҳолатида фаол ҳал қилинишини таъминлаш йўлларини топиш имконини беради. Миллий иқтисодиёт мувозанатлигини таъминлаш бир қатор шарт- шароитларни ҳам тақазо қилади. Улар қуйидагилар: • Мавжуд иқтисодий ресурслардан самарали фойдаланган ҳолда жамият эҳтиёжларини тўлароқ қондириб бориш; • Меҳнат ресурсларининг тўлиқ ва самарали бандлигига эришиш;

• нархларнинг барқарорлигига эришиш ва уни инфляция таъсиридан холи қилиш; • иқтисодий ўсишни етарли миқдордаги инвестициялар билан таъминлаш ва уни муомаладаги пул массасига боғлаш; • экспорт ва импортни ўзаро мувофиқлаштириш асосида ташқи савдо балансининг ижобий қолдиғига эришиш; 2. Иқтисодий мувозанатликни аниқлаш усуллари. Рецессион ва инфляцион фарқ Иқтисодий мувозанатлик эркин рақобат бозорида барча харидорлар тенглиги, иқтисодий вазият барқарорлиги каби қатор шарт шароитларни ҳам тақазо қилади. Реал ҳаётда иқтисодиёт доимий ҳаракатда ва тўхтовсиз ривожланиш ҳолатида бўлади. Иқтисодий цикл фазаларида, бозор коньюктураси, бозор субъектлари даромадлари ва талаби таркибида ўзгаришлар рўй бериб туради. Буларнинг ҳаммаси мувозанатли ҳолатни турғун иқтисодиётдаги шартли умумий мувозанатлик сифатида қараб чиқишни тақазо қилади. Иқтисодий мувозанатлик даражасини аниқлашда асосан иккита ўзаро боғлиқ усулдан фойдаланилади: 1. Ялпи сарфлар ва ишлаб чиқариш ҳажмини таққослаш усули. 2. Жамғарма ва инвестицияларни таққослаш усули. Ялпи сарфлар ва ишлаб чиқариш ҳажмини таққослаш учун ишлаб чиқариш умумий ҳажмининг миқдорий кўрсаткичи сифатида соф миллий маҳсулот (СММ), иқтисодиётда ялпи сарфлар сифатида истеъмол ҳажми ва инвестицияларга сарфларнинг умумий суммаси (С+Iп) олинади. Иқтисодиётнинг мувозанатли даражаси — бу ишлаб чиқаришнинг шундай ҳажмики, у ишлаб чиқариш мазкур ҳажмини сотиб олиш учун етарли умумий сарфларни таъминлайди. Бошқача айтганда, соф миллий маҳсулот мувозанатли даражасида ишлаб чиқарилган товарларнинг умумий миқдори (СММ) харид қилинган товарлар умумий миқдорига (С+Iп) тенг бўлади.

Тўлиқ бандлик шароитида ялпи сарфлар СММ ҳажми билан мос келмаслиги мумкин. Бу мос келмаслик рецессион ёки инфляцион фарқда ифодаланади. Ялпи сарфларнинг СММ ҳажмидан кам бўлган миқдори рецессион, ялпи сарфларнинг СММ ҳажмидан ортиқча бўлган миқдори инфляцион фарқ дейилади. Жамғарма ва инвестицияларни таққослаш усулининг моҳияти шундаки, ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг ҳар қандай ҳажми шунга мос даромад ҳажмини беради. Бироқ аҳоли бу даромаднинг бир қисмини истеъмол қилмасдан жамғаришга қўйиш мумкин. Жамғариш, сарфлар - даромадлар оқимидан потенциал сарфларни олиб қўйиш ҳисобланади. Бунда жамғармага қўйилган маблағ инвестициялар билан тўлиқ қопланса, ялпи сарфлар ишлаб чиқариш ҳажмига тенг бўлади. Инвестицион сарфларнинг кўпайиши, ишлаб чиқариш ҳажми ва даромад даражасининг ўсишига олиб келади. Бу ўзаро натижа мультипликатор самараси дейилади. Мультипликатор самараси- бу соф миллий маҳсулотдаги ўзгаришнинг сарфлардаги (инвестициялардаги) ўзгаришга нисбати. Реал СММ даги ўзгариш __________________________________________ Мультипликатор самараси = Инвестицион сарфлардаги ўзгариш СММ даги ўзгариш = мультипликатор х Инвестициялардаги ўзгариш. Агар инвестицион сарфларнинг 5 млрд. сўмга кўпайиши, соф миллий маҳсулотнинг 20 млрд. сўмга ортишига олиб келса мультипликатор самараси 4 га (20:5), СММдаги ўзгариш 20 млрд. сўмга (4х5) тенг бўлади. Инвестицион сарфлардаги ўзгаришдан ташқари истеъмол, давлат хариди ёки экспортдаги ўзгаришлар ҳам мультипликатор самарасига таъсир кўрсатади.

Мультипликатор самараси иккита ҳолатга асосланади. Биринчидан, иқтисодиётда бир субъект тамонидан қилинган сарф, бошқаси томонидан даромад шаклида олинади. Иккинчидан, даромаддаги ҳар қандай ўзгариш истеъмол ва жамғаришда худди шундай йўналишда ўзгариш бўлишига олиб келади. Иқтисодий мувозанатлик даражасини аниқлашда юқоридаги усуллардан ташқари баланс усулидан ва «харажат ва натижа» ларни таққослаш усулидан ҳам фойдаланилади. Баланс усулида тармоқлараро баланс, моддий, молиявий ва ишчи кучи балансларидан фойдаланилиб иқтисодиётдаги мувозанатлик даражасига баҳо берилади. «Харажат ва натижа»ларни таққослаш усулида ишлаб чиқаришга қилинган иқтисодий ресурс харажатлари миқдори олинган маҳсулот ҳажми билан таққосланиб мувозанатлик даражаси таҳлил қилинади. 3. Иқтисодий мутаносиблик ва унинг турлари Миллий иқтисодиётдаги мувозанатлик унинг турли томонлари ва соҳалари ўртасида мутаносиблик бўлишини тақозо қилади. Иқтисодий мутаносиблик – иқтисодиётнинг турли томонлари ва соҳалари ўртасида миқдор ва сифат жиҳатдан маълум мослик бўлишидир. Бунда тенглик бўлиши шарт эмас. Улар мос келувчи (2:3, 5:3, 3:1) нисбатларида бўлиши мумкин. Макроиқтисодий жараён ғоят мураккаб ва кўп қиррали бўлиши сабабли мутаносиблик турлари ҳам кўп ва хилма-хил. Уларнинг барчасини умумлаштириб мутаносибликнинг қуйидаги гуруҳлари таркибига киритиш мумкин. Умумиқтисодий характердаги мутаносибликлар. Бунга миллий даромаддаги таркибий қисмлар: истеъмол фонди ва жамғариш фонди ўртасидаги: иқтисодиётдаги товар ва хизматлар массаси билан пул массаси

ўртасидаги: аҳолининг даромадлари билан харажатлар ўртасидаги мутаносибликларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. 2. Тармоқлараро мутаносибликлар. Миллий иқтисодиётнинг мувозанатини таъминлашда тармоқлараро мутаносибликлар алоҳида ўрин тутади. Мамлакат халқ хўжалиги жуда кўп тармоқ ва соҳалардан иборат бўлиб, уларнинг ривожланиши бир-бирини тақозо қилади. Бир тармоқда яратилган маҳсулот бошқа тармоқда истеъмол қилинади ёки пировард маҳсулотга айлантирилиб ўз истеъмолчисини топади. Масалан, қишлоқ хўжалик маҳсулотларнинг кўпчилик қисми /пахта, ғалла, пилла, сут ва ҳ.к./ саноатнинг тегишли тармоқларида қайта ишланиб, пировард маҳсулотга айлантирилади ва истеъмолчилик товарлари бозорига чиқарилади. Ўз навбатида саноатнинг ишлаб чиқариш воситалари яратадиган соҳаларининг маҳсулотлари халқ хўжалигининг бошқа тармоқлари /қишлоқ хўжалиги, қурилиш ва ҳ. к./да унумли истеъмол қилинади. Бу уларнинг бир-бирига боғлиқликда ривожланишини тақозо қилади. Тармоқлараро мутаносибликларга саноат билан қишлоқ хўжалиги ва халқ хўжалигининг бошқа тармоқлари ўртасидаги мутаносибликлар мисол бўлади. 3. Тармоқ ичидаги мутаносибликлар. Тармоқлараро мутаносиблик ва миллий ишлаб чиқариш даражасидаги мувозанатлик тармоқлар ичидаги мутаносиблик орқали таъминланади. Тармоқлар ичидаги мутаносиблик алоҳида олинган тармоқ таркибидаги соҳа ва ишлаб чиқаришлар ўртасидаги боғлиқликни ифодалайди. Масалан, саноатнинг ишлаб чиқариш воситалари ва истеъмол буюмлари ишлаб чиқарадиган соҳалари, қишлоқ хўжалигининг дехқончилик ва чорвачилик соҳалари ўртасидаги мутаносибликлар ва ҳ. к. Шу билан бирга таъкидлаб ўтилган соҳаларнинг ичидаги таркибий бўлинмалар ўртасида ҳам боғлиқлик бўлиши зарур. Масалан, саноатнинг қазиб олиш ва қайта ишлаш тармоқлари, чорвачиликнинг сут ва гўшт ишлаб чиқариш соҳалари ўртасида ва бошқалар

4. Ҳудудий (территориал) мутаносибликлар. Иқтисодий ривожланиш мамлакат айрим ҳудудлари ўртасидаги боғлиқликни ҳам тақозо қилади. Юзаки қараганда ҳудудлар ўртасидаги мутаносибликларнинг мамлакат иқтисодий ривожидаги роли тўлиқ намоён бўлмайди. Лекин алоҳида ҳудудий бўлинмалар (вилоят, туман, шаҳар ва бошқа ҳудудий бирликлар) нинг бир-бирига иқтисодий ва ташкилий жиҳатдан боғлиқлиги, ихтисослашиш, ишлаб чиқариш кооперацияси ва коммуникация нуқтаи- назаридан қаралса, бу боғлиқликнинг аҳамияти яққол кўринади. 5. Давлатлараро мутаносибликлар. Бу мутаносибликни икки ҳолат тақозо қилади. Биринчидан, дунёнинг кўпчилик мамлакатлари халқаро меҳнат тақсимоти орқали бир-бири билан боғланган, иккинчидан, шу боғлиқлик орқали миллий ишлаб чиқаришнинг бир қисми чет элликлар томонидан харид қилинади ёки миллий ишлаб чиқарувчилар ўз истеъмолининг бир қисмини четдан келтирилган маҳсулотлар ҳисобига қондиради. Бу боғлиқлик қанчалик катта бўлса, соф экспорт ҳажми орқали макроиқтисодий мувозанатликка шунчалик кучли таъсир кўрсатади. Қараб чиқилган мутаносибликларга эришиш орқали миллий ишлаб чиқаришнинг мувозанатли ривожини таъминлаб боришдан қуйидагилар кўзда тутилади:  Мамлакатда мавжуд бўлган иқтисодий ресурслардан самарали фойдаланган ҳолда жамиятнинг эҳтиёжларини тўлароқ қондириб бориш.  Тўла бандлиликка эришиш, яъни меҳнат қилишга лаёқатли бўлган ва ишлашни хоҳлаганларни тўлиқ ва самарали иш билан таъминлаш.  Нарх-навонинг нисбий барқарорлигига эришиш ва уни инфляция таъсиридан холи қилиш.  Иқтисодиётнинг бир маромда ўсиб боришини етарли даражада инвестиция билан таъминлаш ва муомаладаги пул массасига боғлаб бориш.  Экспорт ва импортни мувофиқлаштириш асосида ташқи савдо балансининг фаоллигига эришиш.

Бу мақсадлар фақатгина уларга интилиш бўлиб, бунга эришиш муқаррар эканлигини билдирмайди. Чунки мутлоқ мувозанатга эришиш мумкин эмас, у бузилиб ва қайтадан тикланиб туриши орқали иқтисодий ўсиш нотекис боради. 4. Ўзбекистонда иқтисодиёт таркибий тузилишини ўзгартириш вазифалари Иқтисодиётни бутунлай янги тартиблар асосида ислоҳ қилиш унинг ривожида номутаносибликлар бўлиши ва танглик ҳолатларнинг келиб чиқишини муқаррар қилиб қўяди. Шу сабабли иқтисодиётни барқарорлаштириш, бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнида уни жонлантириш ва бир текис ривожлантириш йўлидаги қонуний босқичдир. У иқтисодий ривожланишда бутунлай инқирозга учрашга чап бериш учун ишлаб чиқариш ва чиқарилаётган маҳсулот таркибини ўзгартиришга, яъни танглик ҳолатларга барҳам беришга йўналтирилади. Республикада иқтисодий ислоҳатларни амалга оширишнинг дастлабки даврида барқарорлаштириш сиёсатидан кўзда тутилган мақсад энг аввало, макроиқтисодиётда мувозанатни сақлаш, ишлаб чиқаришни кескин даражада пасайишининг олдини олиш ва оммавий ишсизликнинг келиб чиқишига йўл қўймасликдан иборат бўлди. Шу билан бирга бу сиёсат пул эмиссиясини бошқариш, унинг қадрсизланишининг олдини олиш, мамлакат тўлов балансини бир меъёрда сақлаш каби мақсадларни ҳам ўз ичига олади. Республикада барқарорлаштириш сиёсатини ишлаб чиқишда жаҳон тажрибасида синалган ёндашувлар ҳисобга олиниб ишлаб чиқариш соҳаларига устунлик берилди. Моддий ишлаб чиқариш соҳаларининг ривожланишида уларни таркибан қайта қуриш талаблари ҳам кўзда тутилди. Бунда асосий эътибор катта истиқболга эга бўлган, бутун халқ хўжалигининг

ривожланиш тамойилларини белгилаб берадиган етакчи тармоқ ва соҳаларга қаратилди. Иқтисодиётда зарур таркибий ўзгаришларни амалга оширгунча ишлаб чиқаришнинг орқага кетишига барҳам бериш энг муҳим мақсад бўлиб қолади. Шу сабабли республикада 90-йилларнинг ўрталаридаёқ макроиқтисодий барқарорлик соҳасида ишлаб чиқариш суръатларининг пасайишини секинлаштиришга мойиллик кўзга ташланади, айрим кўрсаткичлар бўйича эса ўсишга эришилди. Иқтисодиётнинг иккита етакчи тармоғи саноат ва қишлоқ хўжалигини ислоҳ қилиш ва қўллаб - қувватлашга қаратилган тадбирлар натижасида саноатда 1995 йилдаёқ қишлоқ хўжалигида 1997 йилда ишлаб чиқаришнинг орқага кетиши тўхтатилди. Макроиқтисодий барқарорлик сиёсатида 1997 йил кескин бурилиш даври бўлди, ислоҳатлар амалга оширилган давр давомида биринчи марта ялпи ички маҳсулотнинг ўсиши (105,2%) аҳоли 1 сонининг ўсишидан (101,8%) юқори бўлди . Бу ижобий тамойиллар кейинги йилларда янада мустаҳкамлаб борилди. Натижада 2008 йилда ЯИМ – 9,0 фоизга, саноат ишлаб чиқариш ҳажми – 12,7 фоизга, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари – 4,5 фоизга кўпайди. Истеъмол моллари ишлаб чиқариш 17,7 фоизга чакана товар айланиши - 17,2 фоизга, аҳолига пуллик хизмат кўрсатиш ҳажми эса 21,3 фоизга ортди. Давлат бюджети кўзда тутилган дефицит ўрнига ЯИМ га нисбатан 1,5 фоиз миқдорида профицитга эришилди. Кўрсаткичлар Йиллар 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Саноат маҳсулоти 105, 9 107, 6 108, 3 106, 2 109, 4 107, 3 110, 8 112, 1 112, 7 Истеъмол молларини ишлаб чиқа- 106, 2 107, 6 108, 4 108, 5 113, 5 116, 6 120, 7 118, 8 117, 7

риш Қишлоқ хўжалиги 103, 1 104, 2 106, 0 107, 3 108, 9 106, 2 106, 2 106, 1 104, 5 Хизмат кўрсатиш 115, 7 114, 7 108, 6 109, 5 113, 8 116, 3 120, 1 126, 6 121, 3 Қурилиш ишлари 103, 0 103, 4 103, 4 103, 7 104, 3 110, 7 115, 0 115, 7 108, 3 Транспортда юк ва йўловчи ҳажми 112, 8 102, 2 106, 3 107, 4 106, 3 111, 0 107, 5 111, 5 110, 2 Чакана савдо айланмаси 107, 6 109, 6 102, 1 104, 2 105, 2 105, 1 114, 7 121, 0 117, 2 Республика миллий иқтисодиётида эришилган бу ижобий натижалар таркибий қайта қуришлар асосида бутунлай янги халқ хўжалик мажмуасининг бунёд этилганлиги, биринчи навбатда энг муҳим макроиқтисодий ва такрор ишлаб чиқариш нисбатларини давлат томонидан самарали тартибга солишнинг натижаси ҳисобланади. Бунда асосий эътибор иқтисодиётнинг тармоқ тузилиши, ҳудудларнинг таркибий тузилишини такомиллаштиришга қаратилади. 1 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари. Таркибий сиёсатнинг ҳудудий жиҳатларини таъминлаш одамлар турмуш даражасида вуждга келган ҳудудий номутаносибликни бартараф этиш, ресурслар ва ишлаб чиқариш имкониятларидан самарали фойдаланишга эришишда катта аҳамиятга эга бўлди. Республика иқтисодиётининг таркибий тузилишини қайта қуришда ишлаб чиқарилаётган маҳсулот турини ўзгартириш, унинг сифатини яхшилаш ва маҳсулот тайёрлашга кетадиган жами харажатларни камайтириш талаблари ҳам ҳисобга олинади.

Иқтисодиёт тузилишидаги ўзгартиришлар, четдан маҳсулот олиб келишни қисқартириш, халқ хўжалигининг хом ашё етиштиришга қартилган бир томонлама йўналишини бартараф этиш ва униниг экспорт имкониятини кенгайтириш, тармоқлар ичидаги ва ҳудудий жиҳатдан вужудга келган номутаносибликларни бартараф этиш асосида иқтисодиётнинг мутаносиб ва барқарор ривожланишини таъминлаш вазифаларини ҳал этиш билан боғлиқликда амалга оширилди. “Мухтасар қилиб айтганда, аввало, ўз кучимизга ишониб, пухта ўйлаган тараққиёт моделини танлаб, келажагимизни қуришга киришганимиз, кейинги йилларда эса иқтисодиётимизни ислоҳ этиш, эркинлаштириш ва модернизация қилиш, унинг таркибий тузилишини диверсификация қилиш борасида чуқур ўйланган ўйланган сиёсатни амалга ошираётганимиз юртимизни ҳар қандай иқтисодий хавф-хатардан ҳимоя қиладиган кучли тўсиқ, таъбир жоиз 1 бўлса, мустахкам ва ишончли ҳимоя воситасини яратади”. Шу вазифалардан келиб чиқиб, иқтисодиёт ички тузилишидаги ўзгаришлар - республиканинг энергетика ва озиқ-овқат мустақилллигини таъминловчи тармоқларни ривожлантиришга қаратилди. Бунда биринчи навбатда энг муҳим ўзак тармоқларни - нефть ва газ саноатини, энергетикани, рангли металлургия саноатини, машинасозлик мажмуасини, қишлоқ хўжалик ва агросаноат мажмуасининг бошқа соҳаларини ривожлантиришга устунлик берилади. Халқ хўжалигининг такрор ишлаб чиқариш тузилишини тубдан ўзгартириш асосида умумиқтисодий барқарорликка эришишда истеъмол билан жамғариш фонди ўртасидаги энг мақбул мутаносибликни таъминлаш асосий ўрин тутади. Истеъмол фондининг энг мақбул даражасига эришиш - ички бозорда талаб 1 Призидент Ислом Каримовнинг тошкент шахрининг 2200 йиллигига бағишланган

тантанали мажлисидаги нутқи. “Халқ сўзи”. 2009 йил 2 сенябрь, К 173 (4836) билан таклиф ўртасида мутаносибликни таъминлащда муҳим роль ўйгайди. Шу сабабли давлат энг муҳим макроиқтисодий такрор ишлаб чиқариш нисбатларини тартибга солиб турувчи омилларга кўпроқ эътибор берди. Бозор иқтисодиётига ўтиш дарида иқтисодиётни барқарорлаштириш муаммосини ҳал этишда ишлаб чиқариш инфратузилмасининг муҳандислик коммуникациялари, транспорт ва алоқа тизими сингари тармоқларини устивор ривожлантиришга ҳам алоҳида эътибор берилади. Номоддий ишлаб чиқариш соҳасида таркибий қайта қуришлар фаол инвестиция сиёсатини ўтказиш орқали амалга оширилди. Шу сабабли республика инвестиция базасини ривожлантиришга катта эътибор берилиб, бунда ўз сармояларимиз, ташқи кредитлар, бевосита инвестициялар ва уларнинг барча манбаларидан ўринли фойдаланиш кўзда тутилди. Ташқи инвестицияларни жалб қилишда бевосита инвестициялар тарзида, давлат қарзлари, халқаро молия ва иқтисодий ташкилотлар, қарз берувчи мамлакатлар молиявий-кредит ресурслари шаклларида амалга ошириш мумкинлиги ҳисобга олинади. Шундай қилиб, республикада иқтисодий ислоҳотлар давомида макроиқтисодий барқарорликни таъминлаш ва иқтисодиёт таркибий тузилишини қайта қуриш вазифаларига аҳолининг реал турмуш даражасини яхшилаш учун зарурий шарт-шароитларни вужудга келтириш сифатида қаралди. Иқтисодиётнинг барча соҳалари ва тармоқларида эркинлаштириш жараёнини изчиллик билан ўтказиш ва иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштиришга йўл тутилган ҳозирги шароитда ҳам «...иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришларни изчил давом 1 иқтисодиёт соҳасидаги энг муҳим вазифалардан бири эттириш» ҳисобланади.

Бу ўз навбатида бой табиий заҳираларимиз, минерал хомашё, меҳнат ресурсларимиздан, интеллектуал ҳамда илмийтехникавий салоҳиятимиздан тўлиқ ва самарали фойдаланишни тақазо этади. Таркибий ўзгаришларни амалга ошириш маҳаллий хом-ашё ва табиий имкониятлар асосида ишлайдиган, илғор замонавий технологияларни жорий этган ҳолда, нафақат ички, балки ташқи 1 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт - пировард ма¢садимиз. Т.: «Ўзбекистон», 2000, 15-бет. бозорда ҳам рақобатга бардош берадиган маҳсулот ишлаб чиқарувчи тармоқларга қаратилиши зарур. Янги босқичда хизмат кўрсатиш соҳаларини ривожлантириш, уларнинг иқтисодиётдаги ўрнини кучайтиришга алоҳида эътибор берилади. Чунки, бу соҳа янги иш жойларини яратишнинг муҳим омили бўлиш билан бирга, аҳоли турмуш даражасининг ўсиши ҳам унинг ривожланиш даражасига боғлиқ. Шундай қилиб, Республикада таркибий ўзгаришларни амалга оширадиган кўзланган мақсадлар қуйидагилардан иборат: • мавжуд иқтисодий ресурслардан самарали фойдаланган ҳолда жамият эҳтиёжларини тўлароқ қондириб бориш; • Меҳнат ресурсларининг тўлиқ ва самарали бандлигига эришиш; • нархларнинг барқарорлигига эришиш ва уни инфляция таъсиридан холи қилиш; • иқтисодий ўсишни етарли миқдордаги инвестициялар билан таъминлаш ва уни муомаладаги пул массасига боғлаш; • экспорт ва импортни ўзаро мувофиқлаштириш асосида ташқи савдо балансининг ижобий қолдиғига эришиш умумий холда таркибий ўзгаришлар устиворлик бериладиган йўналишларига қараб қуйидаги турларга ажратилади;

• истеъмолга йўналтирилган. Бунда таркибий ўзгаришларнинг мақсади аҳолининг турмуш даражасига бевосита дахлдор бўлган тармоқ ва соҳаларни устувор ривожлантиришга қаратилади. • экспортга йўналтирилган таркибий ўзгаришлар. Бунда қайта ишловчи саноат тармоқларини устувор ривожлантириш асосида ишлаб чиқариш ҳажмини экспорт ҳисобига кенгайтириш кўзда тутилади. • иқтисодиётнинг тармоқ ва технологик тузилишини такомиллаштиришга қаратилган таркибий ўзгаришлар

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси. Т.: Ўзбекистон, 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон - буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекстон, 1999. 3. Каримов И.А. Бизнинг бош мағсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. – Т.: Ўзбекстон, 2005. 4. Каримов и.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари/И.А.Каримов, - Т.: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 5. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби. Президент Ислом Каримовнинг 2008 йилда мамлакатимизни ижтимоий- иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йўналишларига бағишланган вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи, 2009 йил 14 февраль. 6. Каримов И.А., Энг асосий мезон – хаёт ҳақиқатни акс эттириш. Т.: Ўзбекистон, 2009, - 24 б. 7. Шодмонов Ш., Алимов Р.Ў., Жўраев Т.Т. Иқтисодиёт назарияси. – Т.: «Молия», 2002. 8. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси – Т.: Ўқитувчи, 2002. 9. Джумақулов Т.Т., Сафарова З.Т. Использование трудов И.Каримова в преподавании экономической теории и его вклад в её развитие: Учебное пособие. – Т.: Изд-во мет.лит-ры им. Абу Али ибн Сино, 2002. 10. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси иккинчи китоб: Олий ўқув юртлари талабалари учун ўқув қўлланма._ Т.: «Шарқ», 2003. 11. Тарасевич Л.С., Гребенников П.И., Леусский А.И. Макроэкономика: Учебник М: Юрист-Издат, 2003. 12. По, А. Самуэльсон, Вильям Д. Норд Хаус. Экономика: Пер.

Похожие

Умумий мувозанатлик. Tашқи самаралар ижтимоий неъмат

Иқтисодий ривожланишда иқтисодий мувозанат ва мутаносибликнинг зарурлиги

Индивидуал ва бозор талаби

Талаб ва таклиф таҳлили асослари

Туризм сиёсати асослари