Индивидуал ва бозор талаби - Экономика - Рефераты

Индивидуал ва бозор талаби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

908.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Индивидуал талаб 2. Истеъмолчининг мувозанатлик шарти. 3. Даромад самараси ва алмаштириш самараси. 4. Бозор талаби

www.arxiv.uz Индивидуал талаб Истеъмолчи танлови . Бозор талабининг шаклланиши асосида шахсий (индивидуал) талаб ётади, яъни алоҳида истеъмолчининг талаби, ҳар бир шахс ўзининг физиологик эҳтиёжларини қондириш учун қандайдир маҳсулотдан, қанчадир сотиб олиши керак, сотиб олиш учун маълум миқдорда маблағи бўлиши керак. Истеъмолчининг маблағи чегараланган. Истеъмолчи ҳар доим танлов олдида туради: қайси маҳсулотдан қанча олиши керак. Истеъмолчи қарор қабул қилишда, мавжуд имконият доирасида максимал даражада ўз эҳтиёжини қондиришга, турмуш фаровонлигини даражасини оширишга ҳаракат қилади. Ушбу эҳтиёжни қондириш даражаси ёки турмуш фаровонлиги даражаси нафлик (полезность) дейилади. Неъматнинг нафлиги - неъматнинг инсон эҳтиёжини қондира олиш хусусиятидир. Истеъмол назариясида неъмат - бу истеъмолчининг эҳтиёжини қондира оладиган ҳар қандай истеъмол объектидир. Кўп ҳолларда неъматлар якка тартибда эмас, балки мажмуа тартибда ёки «корзина» билан истеъмол қилинади. Истеъмол назариясида истеъмолчилар маълум дидга, хоҳишга эга ва улар бу хоҳиш ва дидларини қаноатлантиришда бюджетлари (даромадлари) билан чегараланган. Бундай ҳолатда улар неъматлар мажмуаларидан, максимал наф келтирадиган мажмуани танлашга ҳаракат қилади. Истеъмол назариясида истеъмолчининг даромади чегараланган; истеъмолчилар томонидан сотиб олинадиган неъмат нархи унинг миқдоридан боғлиқ эмас; истеъмолчилар нафлигини тўлиқ билади, истеъмолчи максимал наф берувчи неъматлар мажмуасини танлайди, деб фараз қилинади. Истеъмол назарияси қуйидаги постулатларга асосланади: 1. Истеъмолчилар барча неъматларни классификация қилади ва бир-бири билан солиштира олади . Бошқача айтганда, истеъмолчи иккита A ва B неъматлар мажмуаларидан A мажмуани B га нисбатан кўпроқ хоҳлаши ёки B мажмуани A

www.arxiv.uz га нисбатан кўпроқ хоҳлаши ёки иккаласини ҳам нафлик даражаси бир хил деб, қараши мумкин: агар A мажмуа B мажмуага нисбатан нафлироқ бўлса, B A . B мажмуа A га нисбатан нафлироқ бўлса, A B  . Иккаласи ҳам бир хил даражадаги нафга эга бўлса B A  . Шуни таъкидлаш керакки, бу танлаш мажмуалар қийматига боғлиқ эмас. Истеъмолчи апельсинни лимонга нисбатан кўпроқ хоҳлаши мумкин, лекин лимон арзонроқ бўлгани учун, истеъмолчи лимонни сотиб олади. 2. Истеъмолчи хоҳиши транзитивдир . Агар истеъмолчи A мажмуани B га нисбатан кўпроқ хоҳласа ва B мажмуани C мажмуадан кўра кўпроқ хоҳласа, унда у A мажмуани C мажмуага нисбатан кўпроқ хоҳлаган бўлади, яъни: . ; ; C A C B B A     3. Тўйинмаслик . Истеъмолчи ҳар доим ҳар бир неъматнинг камроқ қисмидан кўра, кўпроқ қисмини олишни хоҳлайди (бу шарт ҳаётда ҳар доим ҳам бажарилавермайди). Нафлик функцияси. Австрия иқтисодчилар мактаби намоёндалари К.Менгер, Е.Бем-Баверк, Ф.Визерлар биринчилар қаторида талаб билан нарх, товар заҳираси ва унинг миқдори ўртасидаги боғлиқликни ўрнатишга ўринганлар. Улар асослашича, чегараланган ресурслар шароитида, уларнинг ҳажми нархга таъсир қилувчи муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Улар кетма-кет истеъмол қилинадиган, бирор-бир неъматнинг нафи камайиш хусусиятига эга эканлиги тўғрисидаги қонуниятни аниқлашди. Масалан, чанқаган инсон бир стакан минерал сувни зўр хоҳиш билан ичади, иккинчи стакан сув унга биринчи стакан сувдай наф бермайди, учинчиси - иккинчисига нисбатан камроқ наф беради ва ҳоказо. Бу охирги стакан сув берадиган наф нолга тенг бўлгунча давом этади. Бу ерда умумий (йиғинди) наф ошиб боради, лекин ҳар бир кейинги стакан сувдан оладиган наф камайиб боради, натижада чекли нафликнинг камайиши кузатилади. Истеъмолчи ҳаракатини аниқроқ таҳлил қилиш учун нафлик функциясидан фойдаланамиз. Нафлик функцияси - истеъмолчининг истеъмол қиладиган неъматлар ҳажми билан, у ушбу неъматларни истеъмол қилиш натижасида оладиган нафлик даражасини ифодалайди.

www.arxiv.uz Бизда қанча кўп неъмат бўлса, қўшимча бир бирлик неъмат қиммати, биз учун шунча паст бўлади. Демак, неъматнинг нархи, унинг умумий нафлигига эмас, балки чекли нафлилиги билан белгиланади. Демак, нафлик функцияси, нафлик даражасини истеъмол қилинган неъматлар ҳажмига боғлиқлигини ифодалайди: nx x x f U ,..., , 2 1  , бу ерда U - нафлик даражаси; nx x x ,..., , 2 1 - 1, 2, ..., n - неъматлар ҳажми. Нафлик функцияси орқали нафақат умумий нафликни ифодалаш мумкин, балки кетма-кет неъматдан қўшимча бир бирлик истеъмол қилиш натижасида оладиган қўшимча ўсган наф миқдорини ифодаловчи, чекли нафни ҳам аниқлаш мумкин. Чекли нафлик - бу нафлик функциясидан бирор бир неъмат ўзгарувчиси бўйича олинган хусусий ҳосиладир. i i X U MU    , бу ерда Xi - i -неъмат миқдори; MU i - i -неъмат бўйича чекли нафлик. Чекли нафлик ( ) MU - бу бирор неъматдан қўшимча бир бирлик истеъмол қилиш натижасида (бошқа неъматлар истеъмоли ўзгармаганда) истеъмолчи томонидан олинадиган қўшимча наф. Одатда, бирор-бир неъматни истеъмол қилиш ошганда (бошқа неъматлар истеъмоли ҳажми ўзгармаганда), умумий нафлик ўсади. Демак чекли нафлик мусбат. 0 MU . Лекин, шу билан бирга, бирор-бир неъматдан ҳар бир бирлик қўшимча истеъмол (бошқа неъматлар истеъмолга ҳажми ўзгармаганда) олдингисига нисбатан камроқ наф беради ва неъматнинг бу хусусиятига чекли нафликнинг камайиш қонуни дейилади. Математик тилда бу нафлик функциясининг иккинчи тартибли ҳосиласи нолдан кичик дегани:   0 22 '    X U MU .Талабни аниқлашнинг асосида чекли нафлигининг камайиш қонуни ётади. Маълумки, истеъмолчи учун неъматнинг

www.arxiv.uz чекли нафлиги камайиб боради ва ишлаб чиқарувчилар қўшимча бирлик маҳсулот сотишлари учун неъмат нархини пасайтиришлари керак бўлади. Умумий нафлик билан чекли нафликнинг ўзгариши қуйидаги расмда келтирилган ( 5.1 -расм). 1 -расм. Умумий нафлик ва чекли нафликнинг ўзгариши. 5.1 -расмдан кўриниб турибдики, неъмат миқдори Q нинг ошишига, умумий нафлик U нинг ошиши тўғри келади ( а -расм). Неъмат миқдори Q ошганда умумий наф ошгани билан, чекли наф ( MU - ҳар бир қўшимча бирлик неъматнинг нафи) камайиб боради ( б -расм). Максимал нафлик Q * нуқтада эришилганда, бу нуқтада чекли нафлик ( MU ) нолга тенг бўлади. Истеъмолчининг энг яхши истеъмол неъматлар мажмуини танлашини, неъматлар тури иккита бўлган ҳол учун қараймиз. Умуман олганда бу таҳлилни кескин даражада чекламайди. Ҳақиқатдан ҳам истеъмолчи танловини берилган неъмат билан бошқа қолган барча неъматлар ўртасида қарасак ҳам бўлади. Иккита неъмат учун нафлик функцияси қуйидаги кўринишга эга ( 5.2 -расм). Расмда келтирилган нафлик функцияси ) , ( 2 1 X X U U  нинг графигида функциянинг U 1 ва U 2 қийматларига тўғри келувчи чизиқлар келтирилган. Масалан, ABC чизиғи нафликmaxU ( Q* )U a ) Q Q* MU б ) Q - неъмат ми = дори Q Q* U U 2 U 1 X 2 B A C A 1 C 1 B 1 X 1 ) , ( 2 1X X U U 0

www.arxiv.uz функциясининг U 1 қийматига мос келади ва шу ABC чизиқнинг ҳар бир нуқтасига мос келувчи X 1 ва X 2 неъматлар миқдори комбинациялари бир хил даражадаги нафлик U 1 ни таъминлайди. 2 -расм. Икки ўзгарувчили нафлик функцияси графиги. Графикдаги ABC чизиқнинг 2 10X X текисликдаги проекцияси 1 1 1 C B A эгри чизиқ нафлик функциясининг U 1 қийматига тўғри келувчи бефарқ эгри чизиғи дейилади. Нафлик функциясининг U 1 ва U 2 қийматларига мос келувчи бефарқ чизиқлар қуйидаги кўринишга эга. 3-расм. Бефарқлик эгри чизиқлари. Бефарқлик эгри чизиғи - бу истеъмолчи учун бир хил наф берувчи неъматлар комбинацияларини ифодалайди. Фараз қилайлик, X 1 - гумма, X 2 - фанта ичимлиги. 4-расм. Гумма ва фанта ичимлиги учун бефарқлик эгри чизиғи. X 2 U 2 U 1 X 1 0 X 2 3 A B 2 0 X 1 1 2

www.arxiv.uz 5.4-расмдаги графикда битта гумма билан учта фанта ичимлиги (A нуқта) берадиган наф, 2 та гумма билан 2 та фанта ичимлиги ( B нуқта) берадиган нафга тенг. Демак, бефарқлик эгри чизиғи бир хил наф берадиган гумма ва фанта ичимликлари комбинациялари нуқталаридан иборат. Бефарқлик эгри чизиқлар мажмуаси бефарқлик эгри чизиқлари картасини беради (5.5-расм). 5 -расм. Бефарқлик эгри чизиқлари картаси. Бефарқлик эгри чизиқлари бир-бири билан кесишмайди. Бефарқлик эгри чизиқлари қанчалик ўнгда ва тепада жойлашган бўлса, унга тўғри келадиган нафлик шунча юқори бўлади: Масалан, 5.5 -расмдаги бефарқлик эгри чизиқлари жойлашувига кўра U U U 3 2 1   деб ёзиш мумкин. Неъматларнинг бир-бирини ўрнини босиши. Неъматларнинг бир-бирини ўрнини босиш зонаси деб - бир неъмат билан иккинчи неъматни самарали алмаштириш мумкин бўлган оралиқга айтилади ( 5.6 -расм). X 2 U 2U 3 U 1 X 1 0 X 2 X 1K V W F LN0

www.arxiv.uz 6 -расм. Алмаштириш зонаси. Расмдаги 0N га тенг бўлган X 1 неъматнинг миқдори истеъмолчи учун шундай зарурий минимал миқдор ҳисобланадики, у ушбу миқдордаги неъматнинг ўрнига X 2 неъматдан қанча кўп таклиф қилинмасин воз кеча олмайди. Худди шундай 0F миқдорга тенг бўлган X 2 неъматнинг миқдори ҳам истеъмолчи учун зарурий минимал миқдор ҳисобланади. X 1 ва X 2 неъматларнинг ўзаро алмашиш соҳаси бўлиб VW оралиқ ҳисобланади. Бу оралиқда, бу икки неъматнинг бир-бири билан алмаштириш мазмунга эга. Чекли алмаштириш нормаси. Бефарқлик эгри чизиғининг пастга томон ётиқлиги X 2 неъматни X 1 неъмат билан чекли алмаштириш нормасини ифодалайди. Чекли алмаштириш нормаси одатда 2 1,X X MRS билан белгиланади. Чекли алмаштириш нормаси 2 1,X X MRS нинг миқдори горизонтал ўқ бўйича ифодаланган X 1 неъматнинг бир бирлиги учун, вертикал ўқ бўйича ифодаланган X 2 неъматнинг қанча миқдоридан воз кечиш мумкинлигини кўрсатади. X 2  X 2 X 1  X 1

www.arxiv.uz 7-расм. Чекли алмаштириш нормаси. Бефарқлик эгри чизиғи координата бошига нисбатан ботиқ бўлгани учун, MRS бир неъмат билан бошқа неъматни алмаштириш ошиб борган сари камайиб боради. 5.7-расмда X 2 ўқи бўйича ажратилган  X 2 ни X 1 ўқи бўйича ажратилган  X 1 га нисбатан чекли алмаштириш нормасини беради: 1 2 ,2 1 X X MRS X X    ; 2 1,X X MRS - X 1 билан X 2 ни чекли алмаштириш нормаси. MRS бефарқлик эгри чизиғининг ҳар қандай нуқтасида, шу нуқтадан ўтган чизиқнинг тангенс бурчаги ётиқлигининг абсолют қийматига тенг. Бефарқлик эгри чизиғининг тангенс бурчаги ётиқлиги манфий бўлгани учун 2 1,X X MRS манфий бўлади. Лекин, MRS мусбат бўлиб, у бурчак ётиқлигининг абсолют қиймати бўйича олинади. Агар функция узлуксиз бўлса, 1 2 ,2 1 dX dX MRS X X  . Масалан, X1 1 китобга ва X2 3  та бананга тенг бўлса, 3 21   XX MRS бўлади ва истеъмолчи битта китоб учун учта бананни беришга тайёр. Кўрсатиш мумкинки, бу ерда 3 та банандан олинадиган наф битта китобдан олинадиган нафга тенг. Бошқа томондан нафлик функцияси ) , ( 2 1 X X U дан тўлиқ дифференциал олсак: 2 2 1 1 X X U X X U          . X 1 ва X 2 ларни шундай танлаш мумкинки, натижада   0 бўлади. У ҳолда қуйидагини ёзишимиз мумкин: MRS MU MU X X X X X X 1 2 1 2 2 1 , ,    бу ерда 1 1 X U MU X    ва 2 2 X U MU X    .

www.arxiv.uz Демак, иккинчи неъматни биринчи неъмат билан бефарқлик эгри чизиғининг ҳар бир нуқтасидаги чекли алмаштириш нормаси MRS , неъматларнинг шу нуқтадаги чекли нафликлари нисбатига тенг. Бюджет чизиғи. Бефарқлик эгри чизиқлари бир неъмат билан иккинчи неъматни алмаштириш мумкинлигини кўрсатади, холос. Лекин, улар истеъмолчи учун қайси товарлар мажмуаси кўпроқ нафлироқлигини кўрсата олмайди. Бундай масалани бюджет чизиғи ёрдамида ечиш мумкин. Бюджет чегараси товарлар нархига ва истеъмолчининг даромадига асосланади ва у мавжуд пул маблағларида қандай истеъмол товарлар мажмуасини сотиб олиш мумкинлигини кўрсатади. Бюджет чегарасини иккита неъмат мисолида кўрадиган бўлсак, агар истеъмолчи даромади R бўлса, X 1 ва X 2 лар биринчи ва иккинчи неъматлар миқдори, P1 ва P2 лар мос равишда, биринчи ва иккинчи неъматларнинг нархлари бўлса, бюджет чегараси берилган даромад R ҳамда P1 ва P2 нархларда истеъмолчи томонидан сотиб олиниши мумкин бўлган, биринчи ва иккинчи неъматларнинг барча комбинацияларини ифодалайди. Бюджет чегарасини қуйидагича ёзиш мумкин: R X P X P   2 2 1 1 , ва бу тенгсизлик товарларга сарфланадиган харажатлар йиғиндиси, истеъмолчи даромадидан ошмаслигини билдиради. X 1 ва X 2 ларнинг манфий бўлмаслик ( X1 0 ва X2 0 ) шартини киритсак, у ҳолда биз истеъмолчининг товарларни сотиб олиши мумкин бўлган соҳасини ( 5.8 -расмда штрихланган қисм) аниқлаган бўламиз:  X 2 R/P 2 A R/P 1 0 X 1 BD C

www.arxiv.uz 8 -расм. Истеъмолчининг танлов соҳаси. Бюджет чегараси тенгламаси R X P X P   2 2 1 1 графикда AB чизиғини беради, бу чизиқга бюджет чизиғи дейилади. Бюджет чизиғи қуйидаги тартибда аниқланади ва тенгламасини қуйидагича ёзамиз: 1 2 1 2 2 X P P P R X    , бу ерда - 2 1 P P - бюджет чизиғининг бурчак коэффициенти, у бюджет чизиғининг X 1 ўқига нисбатан ётиқлигини ифодаловчи катталик (графикда tg P P   1 2 ). Бюджет чегараси тенгламасида X1 0 бўлганда, X R P 2 2  бўлади ва бу ҳолда барча даромад X 2 неъматга сарфланади (графикда A нуқта бўлиб, унинг координаталари    221;0PRXX ва у 2P R миқдорда сотиб олинади). Энди X 2 0 десак, 1 1 P R X  , бу ҳолда барча даромад X 1 неъматни сотиб олишга сарфланади ва у 1P R миқдорда сотиб олинади (графикда B нуқта). Демак, бюджет чизиғи координаталар ўқини 1 1 P R X  ва 2 2 P R X  нуқталарда кесиб ўтади. Бюджет чизиғидаги нуқталарда даромад тўлиқ сарфланади. Штрихланган соҳадаги нуқталарда (масалан, C нуқтада) даромад тўлиқ сарфланмайди. Агар танлов нуқтаси бюджет чизиғидан ўнг томонда ётса ( D нуқта) даромад ушбу нуқтага тўғри келадиган неъматлар комбинациясини сотиб олишга етмайди. Бюджет чизиғининг манфий ётиқлиги, абсолют қиймати бўйича товарлар нисбати 2 1 P P га тенг (бу катталик  tg бўлиб, 1 2 P R P R tg   ёки 2 1 P P tg    ).

www.arxiv.uz Бюджет чизиғи тенгламасидан tg P P dX dX   2 1 1 2 эканлигини кўрамиз. 2 1 P P катталик истеъмолчининг X 1 товардан қўшимча бир бирлик  1 dX сотиб олиши учун қанча X 2 товардан  2 dX воз кечиш мумкинлигини кўрсатади. Истеъмолчининг мувозанатлик шарти. Истеъмолчининг танлови масаласи иккита неъмат учун қуйидагича қўйилади. Истеъмолчининг даромади R берил ган, сотиб олиш мумкин бўлган неъматлар нархи мос равишда P1 ва P2 дейлик. У ҳолда истеъмолчи ўзининг даромади R га кўра биринчи ва иккинчи неъматлардан шундай X 1 ва X 2 миқдорда сотиб олинсинки, натижада улардан оладиган умумий наф максимал бўлсин (нафлик функцияси максимал қийматга эришсин):   max , 2 1   X X U U , бўлсин, қуйидаги шарт бажарилсин: R X P X P   2 2 1 1 , 0 1 X ва 0 2 X . Истеъмолчининг танлов масаласини ечилишини графикда кўриб чиқамиз. R/P 2 R/P 1X 2 0 2X E U 3 ' 2X U 2 U 1 X 1 0 1X '1X R X P X P   2 2 1 1A

www.arxiv.uz 9 -расм. Истеъмолчининг танлови. Графикдаги штрихланган учбурчак истеъмолчининг танлов соҳаси, яъни истеъмол мажмуалари   XX12, тўплами. U U 1 2 , ва U 3 лар бефарқлик эгри чизиқлари, яъни нафлик даражалари чизиқлари. Маълумки, улар қуйидаги шартни қаноатлантиради: 3 2 1 U U U   . Танлов соҳаси билан фақат U 1 ва U 2 бефарқлик эгри чизиқлари кесишади. U 1 бефарқлик эгри чизиғи бўйича танлов соҳасидан олинган ҳар қандай нуқта (масалан, A нуқта) нафлик функциясини максимал қийматини бермайди.  02 01,X X нуқтада бюджет чизиғи R X P X P   2 2 1 1 ва U 2 бефарқлик эгри чизиғи бир-бирига тегади, натижада танлов соҳаси билан кесишадиган бюджет чизиқларидан энг юқориси аниқланади. Шундай қилиб, истеъмолчининг оптимал (мувозанат) нуқтасида бефарқлик эгри чизиғи бюджет чизиғига тегади ва шу сабабли 2 1 21 P P MRS XX  . (A) Бу тенглик шуни кўрсатадики, бефарқлик эгри чизиғи ётиқлиги   MRS бюджет чизиғи ётиқлиги 2 1 P P га тенг. Юқорида, бошқа томондан биринчи неъмат билан иккинчи неъматни бефарқлик эгри чизиғининг ҳар бир нуқтасидаги чекли алмаштириш нормаси, неъматларнинг шу нуқтадаги чекли нафликлари нисбатига тенг эканлигини аниқлаган эдик: 2 1 21 X X XX MU MU MRS  . (B) (A) ва (В) формулалардан истеъмолчининг мувозанатлик шарти қуйидагича ёзилиши мумкин: 2 1 2 1 21 P P MU MU MRS X X XX   , ёки MU P MU P X X 1 2 1 2  . (С) Мувозанатлик шартига кўра, неъматлар нархи, уларнинг чекли нафлигига тўғри пропорционал. Демак, неъматнинг чекли нафлиги қанча юқори бўлса, унинг нархи шунча юқори бўлади.

www.arxiv.uz Охирги муносабатдан фойдаланиб, N неъмат учун истеъмолчининг мувозанатлик шартини қуйидагича ёзиш мумкин: j X i X P MU P MU j i , i N j N   1 1 , ; , . Шундай қилиб, истеъмолчининг мувозанат нуқтасида истеъмол қилинадиган неъматларнинг чекли нафлари нисбати, шу неъматлар нархларининг нисбатига тенг. Бу мувозанатлик шарти ихтиёрий миқдорда неъматлар қатнашган истеъмолчининг танлови масаласи учун ўринлидир. Мувозанатлик шартига кўра, истеъмолчи даромадини шундай тақсимлайдики, натижада товарларнинг ҳар бирига сарфланган охирги пул бирлиги (охирги сўм, охирги доллар, охирги рубль) бир хил чекли наф келтирсин. Агар шундай бўлмаса, истеъмолчи камроқ чекли наф берадиган охирги сўмини, кўпроқ чекли наф берадиган неъматга қайта тақсимлаши мумкин бўлади. Иккита неъмат бўлганда, истеъмолчи ўз нафлигини максималлаштиради, қачонки қуйидаги икки шарт бажарилса. Биринчи шартга кўра, бу неъматлар учун MRS , уларнинг нархлари нисбатига тенг бўлса, яъни мувозанатлик шарти (С) бажарилса. Иккинчи шарт - истеъмолчининг даромади тўлиқ сарфланса ( ( ) P X P X R 1 1 2 2   тенглик бажарилса). Агар MRS ҳар доим нархлар нисбатидан юқори ёки пастда бўлса, у ҳолда истеъмолчи ўз нафлигини фақат битта товар сотиб олиш билан максималлаштиради. Юқоридаги шартларга асосланган ҳолда истеъмолчининг танлови масаласининг ечилиши, талаб функциясини ошкора кўринишда олишга имкон яратади. Иккита неъмат учун қуйидаги истеъмолчи танлови масаласини қараб чиқамиз. Нафлик функцияси:   max , 2 1 2 1    X X X X U R X P X P   2 2 1 1 , 0 ,0 2 1   X X . Оптималлик шартидан 2 1 1 X MU X U     ; 1 2 2 X MU X U     ; 2 1 1 2 P P X X  .

www.arxiv.uz Бу муносабатдан неъматларга сарфланадиган маблағлар тенг бўлиши керак:1 1 2 2 P X P X    , 1 21 2 X P P X   , бу муносабатни бюджет чизиғи тенгламасига қўйиб R X P P P XP     1 2 1 2 1 1 биринчи неъмат учун талаб функциясини аниқлаймиз. 1 1 2 P R X   , ва иккинчи неъмат талаб функцияси аниқланади: 2 2 2 P R X   . Даромад самараси ва алмаштириш самараси. Даромад-истеъмол чизиғи. Даромаднинг ўзгариши бюджет чизиғини ўзига параллел равишда силжишига олиб келади, нима учун деганда, нархлар нисбати ўзгармайди. Даромад ошганда, бюджет чизиғи ўнгга-юқорига силжийди, камайганда пастга-чапга силжийди. Худди шундай силжишлар неъматлар нархи бир хил ўзгарганда ҳам содир бўлади. Нархларнинг пасайиши реал даромадни оширади, натижада бюджет чизиғи ўнгга-юқорига силжийди. Худди шундай нархларнинг ўсиши, реал даромадни камайтиради - бюджет чизиғи пастга-чапга силжийди. Реал даромаднинг ўсиши натижасида бюджет чизиғи nA A A A ,..., , , 3 2 1 ҳолатларга кетма-кет силжийди ( 5.10 -расм). Даромадларнинг ўзгаришига мос равишда истеъмолчининг янги ҳолатдаги мувозанат нуқталари ўрнатилади: nE E E E ,..., , , 3 2 1 . Ушбу мувозанат нуқталарини туташтирувчи чизиқни америкалик олим Дж.Хикс «даромад-истеъмол» чизиғи деб атади ва бу чизиқ илмий адабиётларда «турмуш даражаси» чизиғи деб ҳам аталади. A 5A 4A 3A 2A 1X 2 1 2 X X 1 11 XW E 5 E 4 E 5E 3 U 4 U 3E 2 U 2E 1 U 1

www.arxiv.uz 10 -расм. «Даромад-истеъмол» чизиғи. Агар «даромад-истеъмол» чизиғи координата бошидан 0 45 бурчак остидаги тўғри чизиқдан иборат бўлса, даромаднинг ўсиши, истеъмолчининг истеъмол қиладиган неъматлари бир хил пропорцияда ўсади. Агар истеъмолчи неъматларни ҳар хил пропорцияда харид қилса, W чизиғининг ётиқлиги ўзгаради. 5.10 -расмда товарлар сотиб олиш бошида тез суръатда ўсади, кейинчалик X 1 товарни сотиб олиш, X2 товарга нисбатан ошиб боради. Немис олими Эрнст Энгель (1821-1896) биринчи бўлиб даромад ўзгаришининг истеъмол таркибига таъсирини тадқиқ қилган. Товарлар таркибининг даромадга нисбатан ўзгаришини ифодаловчи чизиқлар, Энгель эгри чизиқлари дейилади ( 5.11 -расм). Горизонтал ўқ бўйича истеъмолчи даромади R , ордината ўқи бўйича - сотиб олинадиган товарлар миқдори Q белгиланган. Истеъмолчи эҳтиёжи биринчи навбатда озиқ-овқат маҳсулотлари билан тўйинади ( Q 1 - озиқ-овқат маҳсулотлари), кейин стандарт сифатли саноат маҳсулотлари   Q2 билан ва ниҳоят, олий сифатли товарлар ва хизматлар   Q3

www.arxiv.uz билан. Булардан ташқари, олий сифатли товарлар ва хизматларга ўтганда ҳам, стандарт сифатли саноат маҳсулотларига талабнинг янги сакраш қонунияти кузатилган. 5.11 -расм. Энгель эгри чизиқлари. «Нарх-истеъмол» чизиғи. Юқорида «даромад-истеъмол» чизиғи қаралганда, неъматлар нархи ўзгармайди, деб қабул қилинган эди. Энди даромадни ўзгармас, деб қараймиз ва неъматлардан биттасини, масалан, X 1 неъматнинг нархини ўзгарувчан деб қараймиз. Фараз қилайлик, X 1 неъматнинг нархи P кетма-кет камайиб бормоқда, яъни P P P P    1 2 3 ва ҳоказо. Графикда нархнинг бундай ўзгариши, бюджет чизиғининг AB ҳолатдан AB 1, AB 2 ва AB 3 ҳолатларга силжитади ( 5.12 -расм). Масалан, X 1 товар олма бўлсин, X 2 товар апельсин бўлсин. (а) расмда апельсин нархи ўзгармайди, олма нархи пасайиб бормоқда. Натижада бюджет чизиғининг X 2 ўқ билан кесишган нуқтаси ўзгармайди, X 1 ўқ билан кесишган нуқтаси ўнг томонга силжиб боради. Олма нархининг тушиши, реал даромадни оширади, натижада истеъмолчи олма нархи ошмасдан олдин олаолмаган апельсин ва олма мажмуаларини энди олиши мумкин бўлади. Яъни, берилган даромадда энди кўпроқ олма ва кўпроқ апельсин олиш мумкин бўлади. Иккинчидан, бюджет чизиғи нарх пасайишига мос равишда ётиқроқ бўлиб боради. Q 3Q Q 2 Q 1 R

www.arxiv.uz 12 -расм . «Нарх-истеъмол» (а) ва талаб чизиғи (б). Истеъмолчи энди бир бирлик қўшимча олма олиш учун, олдингидан камроқ миқдордаги апельсиндан воз кечади. Масалан, битта апелсин нархи 10 сўм ва битта олма нархи 5 сўм бўлса, яримта апельсинга битта олма тўғри келади, олма нархи 2,5 сўмга тушса, қўшимча битта олма олиш учун 1/4 қисм апельсиндан воз кечиши керак. Олма нархининг пасайиши, маълум миқдордаги олмани апельсин билан a) б ) X 1DX 2 A E E 3E 2E 1 U 4 U 3U 1 U 2 X 1 B B 3B 2B 11XP P 1 P 2 P 3 P 4

www.arxiv.uz алмаштириш имкониятини яратади. Натижада оптимал мажмуа (олма ва апельсинларнинг оптимал миқдори) E нуқтадан юқорироқ нафлик даражасига эга бўлган бефарқлик эгри чизиқларида жойлашган E1,E2 ва E3 нуқталарга ўтади. Агар биз оптимал мажмуа нуқталарини (бефарқлик эгри чизиқлари билан бюджет чизиқлари кесишган нуқталарни) чизиқ билан бирлаштирсак, бу чизиқ «Нарх-истеъмол» чизиғи бўлади (а расмдаги V чизиғи). «Нарх-истеъмол» чизиғига кўра, талаб чизиғини аниқлаш мумкин (б) расм. Бу ҳолда ордината бўйича нарх, абцисса ўқи бўйича X 1 неъмат миқдори белгиланади. Даромад ва алмаштириш самаралари . «Даромад-истеъмол» чизиғини таҳлил қилганимизда, даромад ўзгаришини ( нархлар ўзгарганда) истеъмолга таъсирини ўрганган эдик. «Нарх-истеъмол» чизиғи орқали нархларнинг ўзгаришини бир неъмат билан бошқа бир неъматни нисбий алмаштиришга таъсири ўрганилади. Энди биз X 1 неъматга бўлган талабни ўзгаришининг қанча қисми нарх билан боғлиқ ва қанча қисми даромад билан боғлиқлигини кўриб чиқамиз (35- расм). Нархнинг ҳар қандай ўзгариши, биринчидан: реал даромадни оширади, натижада бефарқлик эгри чизиғи силжийди ва истеъмолчи сотиб олиши мумкин бўлган неъматлар таркибини ўзгартиради; иккинчидан - нархлар нисбатини ўзгартиради ва бир неъмат (Б) билан бошқа неъмат (А) алмаштирилади. Неъматлар мажмуасига ( А ва Б неъматлар) бўлган талаб ўзгаришининг қанча қисми реал даромад таъсири ва қанча қисми нархнинг пасайиши билан боғлиқ эканлигини аниқламоқчимиз. 5.13 -расмда бюджет чизиғининг бошланғич ҳолати БА ва А неъмат нархи пасайгандан кейинги ҳолати БА  келтирилган. Бошланғич бюджет чизиғида U 1 бефарқлик эгри чизиғига мос келувчи оптимал мажмуа E1 нуқта билан ифодаланган. Б неъмат Б Б  Б 1 Б 3 Б 2 A  A A A 3A 2A 1 E 1 E 3 U 2E 2 U 1 А неъматX 2 X 1

www.arxiv.uz 13 -расм. Нормал товарлар учун даромад самараси.E1 нуқтада истеъмолчи Б неъматдан Б 1 миқдорда, A неъматдан A1 миқдорда сотиб олади. A неъматнинг нархи тушгандан кейин, янги оптимал мажмуа БА  бюджет чизиғи билан U 2 бефарқлик эгри чизиқлари кесишган E3 нуқтага ўтади. E3 нуқтада истеъмолчи Б 3 миқдорда Б неъматдан ва A3 миқдорда A товардан сотиб олади. Демак, A неъмат нархининг пасайиши истеъмолчининг реал даромадини, унинг товар сотиб олиш имкониятини оширади, яъни унинг ўз эҳтиёжини қондириш даражасини оширади. Бу ерда A неъматни истеъмол қилиш ҳажмининг умумий ўзгариши (унинг нархи тушиши ҳисобидан) расмда A A1 3 билан белгиланган. Истеъмолчи бошида 0 1A миқдорда A неъматдан сотиб олади, нарх ўзгаргандан кейин сотиб олиш ҳажми 0 3A га ўзгаради. Б товарни сотиб олиш ҳажми 0 Б 1 дан 0 Б 3 га қисқарди. A неъмат истеъмолининг умумий ўзгариши A A1 3 га умумий самара дейилади. Энди умумий самарани даромад самарасига ва алмаштириш самарасига қандай ажралишни кўрамиз. Даромад самарасини аниқлаш учун БА  бюджет чизиғига параллел қилиб Б  А  бюджет чизиғини U 1 бефарқлик эгри чизиғига уринадиган қилиб ўтказамиз ва бу урилган нуқтани E2 деб белгилаймиз. E2 нуқтага мос келувчи оптимал мажмуадаги A неъмат миқдори A2 га тенг ва у A A1 3 умумий самарани икки

www.arxiv.uz қисмга ажратади: A A1 2 ва A A2 3 . A A2 3 ўзгаришга даромад самараси дейилади ва A A1 2 ўзгаришга - алмаштириш самараси дейилади. Даромад самараси - бу неъмат нархи ўзгариши (алмашиш самараси ҳисобга олинмаганда) натижасида реал даромад ўзгаришининг истеъмолчи талабига таъсиридир. Даромад самараси - бу истеъмолчининг сотиб олиш имкониятини ошганлигини кўрсатади ва у бир бюджет чизиғидан бошқа бюджет чизиғига истеъмолчининг оптимал товарлар мажмуасини ўтишини акслантиради. Алмаш тир иш самараси - бу нафлик даражаси ўзгармаганда, товарлар нархи ўзгариши муносабати билан истеъмол товарлар талаби таркибининг ўзгаришидир. Алмашиш самараси A неъмат нархини ўзгариши натижасида Б неъматни қўшимча A неъмат билан алмаштирилишини ифодалайди. Бу алмаштириш бефарқлик эгри чизиғи U 1 бўйича бўлади. Бозор шароитида даромад самараси ва алмаштириш самарасини ажратилиши, товарларга нарх белгилашдаги қонуниятларни яхшироқ тушунишга ёрдам беради. Биз даромад ва алмаштириш самараларини нормал товарлар учун кўриб чиқдик. Паст категорияли товарлар учун даромад ва алмаштириш самаралари ўз хусусиятларига эга. Бозор талаби Бозор талаби алоҳида бозордаги истеъмолчиларнинг индивидуал талаблари йиғиндиси билан аниқланади. Бозор талаби чизиғи эса маълум бзордаги истеъмолчиларнинг индивидуал талаблари чизиқларини қўшиш орқали олиниши мумкин. Фараз қилайлик, озиқ-овқат бозорида (масалани соддалаштириш учун) учта А, Б ва В истеъмолчилар ҳаракат қилади дейлик. қуйидаги жадвалда (5.1-жадвал) ҳар бир истеъмолчининг берилган нархларда озиқ-овқатга бўлган талаби келтирилган. 1-жадвал. Истеъмолчилар, Озиқ-овқат бирликда нархи, Р сўм А Б В Умумий бозор талаби, бирликда 1 4 6 8 18

www.arxiv.uz 2 3 5 7 15 3 2 4 6 12 4 1 3 5 9 5 0 2 4 6 Охирги устунда умумий бозор талаби келтириган ва улар истеъмолчиларнинг индивидуал талабларини қўшиш орқали аниқланган. Масалан, озиқ-овқат нархи 1 сўм бўлганда, умумий бозор талаби қуйидагича ҳисобланади: 4 6 8 18    . Қуйидаги 5.14 -расмда ушбу истеъмолчиларнинг талаб чизиқлари ва бозор талаб чизиғи келтирилган. Бозор талаби чизиғи ҳар бир истеъмолчининг берилган нархлардаги талабларини қўшиш орқали ҳосил қилинган. Бозор талаби чизиғининг ҳар бир нуқтаси берилган нархда учта истеъмолчи учун қанча озиқ-овқат бирлиги кераклигини кўрсатади. Масалан, нарх 3 сўм бўлганда, бозор талаби 12 бирлик бўлиб, у А, Б ва В истеъмолчиларнинг нарх 3 сўм бўлгандаги талаблари йиғиндисига тенг   2 4 6 12    . 14 -расм. Истеъмолчилар талаб чизиқлари ва бозор талаби чизиғи. Истеъмолчиларнинг индивидуал талаблари чизиқлари тўғри чизиқлардан иборат бўлгани билан бозор талаб чизиғи ҳам тўғри чизиқдан иборат бўлиши шарт Бозор талаби5 4 3 D В D А12 D Б 2018161412 10 8 642P , с ў м Q Ози қ - ов қ ат , бирликда

www.arxiv.uz эмас. Нима учун деганда, юқори нархларда баъзи бир истеъмолчилар товарни сотиб олмаслиги ҳам мумкин ёки улар ҳар хил миқдорда сотиб олиши мумкин. Яна шуни таъкидлаш лозимки, истеъмолчилар талабларига таъсир қилувчи барча омиллар бозор талабига ҳам таъсир қилади. Масалан, истеъмолчилар сонининг ошиб бориши бозор талаб чизиғини ўнгга, тепага силжитади ёки бўлмаса, истеъмолчилар даромадларини ортиши, уларнинг озиқ-овқатга бўлган талабини оширади. Бу ўз навбатида бозор талаб чизиғини ўнгга-тепага силжишига олиб келади. Умуман олганда, бозор талабини аниқлашда ҳар хил демографик гуруҳларга қарашли истеъмолчилар талабларини йиғишга, ҳар хил ҳудудларда яшовчи истеъмолчилар талабларини йиғишга тўғри келади. Масалан, музқаймоққа бўлган бозор талаби ўрганилганда ёш болалар талаби, ўсмирлар талаби, аёллар талаби, нафақахўрлар талаби тўғрисидаги ахборотларни олишга ва уларни жамлашга тўғри келади. Худди шу масалани ҳудудлар бўйича аниқлаш ҳам мумкин. Бозор талаби чизиғини ва шу билан бирга индивидуал талаб чизиғини ифодалашда товарларнинг нарх бўйича эластиклик коэффициентидан фойдаланиш мумкин. Биз юқорида кўрган эдикки, агар талаб нарх бўйича эластик бўлса, нархнинг пасайиши истеъмолчини товардан кўпроқ сотиб олишга ундайди. Натижада истеъмолчининг товар сотиб олишга сарфи ўсади, нарх ошганда истеъмолчи сарфи камаяди. Агар талаб эластик бўлмаса, нарх ошганда истеъмолчи сарфи ҳам ошади, нарх пасайганда камаяди. Бордию талаб бирлик эластикликка эга бўлса, нарх ошганда ҳам, ошмаганда ҳам истеъмолчининг товар сотиб олишга сарфи ўзгармайди.

Похожие

Бозор иктисодиётининг мохияти. Бозор ва унинг тузилиши

Бозор ва унинг тузилиши

Бозор ва унинг тузулиши

Бозор, иқтисодиёт ва бизнес

Бозор, иктисодиёт ва бизнес