Туризмда маркетинг фаолияти ва бизнес режа - Экономика - Рефераты

Туризмда маркетинг фаолияти ва бизнес режа

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

149.5 KB

Туризмда маркетинг фаолияти ва бизнес режа Режа: 1. Туризмда маркетинг ва маркетинг фаолиятларининг бошланиши. 2. Мехмонхона хўжалиги маркетинги. 3. Туризм маркетингининг хусусиятлари. 4. Бизнес режа ва туристик фирмаларнинг ўз олдига қўядиган вазифалар ва муаммолар. 5. Туристик хизматлар бозорини тадқиқ қилишда олдинга қўйиладиган вазифалар. 6. Туристик хизматларни ишлаб чиқиш ва турахсулотлар сифатини назорат қилиш. 7. Ўзбекистон туризмида хусусий секторларнинг роли. 8. Маркетинг, молиялаштириш режалари ва таркиби.

1. Туризмда маркетинг ва маркетинг фаолиятларининг бошланиши. Туризм маркетинги, миллий туризм ташкилотлари ёки туризм муассасаларининг, миллий ва халқаро тартибда туристларнинг эҳтиёжларини ( optimize ) ҳис этишга қараб тизимли ва бирликли ҳаракатлардан ташкил топмоқда. Инсонларнинг бўш вақтларини қадрлаш мАқсадида иш, оила, конференция мақсадларида бир минтақада, ўлкада ёки мамлакатлар орасида саёҳат этиш хохиши ва эҳтиёжи туристик корхоналарнинг ташкил топишига сабаб бўлгандир. Бу корхоналар, истеъмолчи бўлган турист гуруҳларини энг уйғун ерларда, энг яхши шароитларда саёҳат қилдириш мақсадида бир қанча услублар ва техникалар яратмоқтадирлар. Бошқа бир туризм маркетинги таърифи қуйидагича изоҳланади: «Туристик маҳсулот ва хизматларнинг тўғридан ёки туризм воситалари ёрдамида маҳаллий, минтақавий, миллий ва халқаро режада, ишлаб чиқарувчидан кейин истеъмолчи бўлган туристга оқими ва янги туристик истеъмол эҳтиёжлари ва таклифларининг яратилиши билан боғлиқ фаолиятларнинг йиғиндисидир» . Бунга кўра: 1. Туризм маркетинги, туристик эҳтиёжларини қаршилайдиган маҳсулот ва хизматларнинг туристга тақдим этилиши ва сотилиши билан боғлиқ ҳаракатлардир. Мехмонхоналарнинг мақсади фойда олиш билан бирга харидорларнинг эҳтиёжларини қаршилаш ва уларни мамнун этишдир. Маркетинг узлуксиз давом этувчи бир жараёндир. 2. Туристик маҳсулот ва хизматлар туристга тўғридан тўғри ишлаб чиқарувчи туристик корхоналар томонидан ёки воситачи фирмалар, саёҳат бюролари ёки туроператорлар томонидан сотила олинади. 3. Туризм маркетингида туристларнинг янги эҳтиёжларининг давомли изланиши ва ўрганилиши кераклидир. Сайёҳнинг эҳтиёжлари биринчи режада тутилади.

Бошқа бир маҳсулот ёки хизматларга кўра туризмнинг аҳамиятли хусусиятлар ташиши, маркетингнинг бу соҳада қўлланишини жуда керакли ҳолга келтиргандир. Туризм маҳсулоти, бошқа товар ва хизматлардан фарқли бўлароқ бошқа муассасаларга қараганда тугалланувчи бир аралаш маҳсулот хусусиятига эгадир. Туристик маҳсулотга қарши бўлган туристик талаб ҳам ижтимоий ва сиёсий ўзгаришларга қарши эътиборли бўлиб катта бир эластиклик кўрсатади. Туризм таклифининг ташинилмайдиган (мехмонхона) хусусиятда бўлиши, туристик хизматларнинг жойида тугатилиши натижасини туғдирмоқтадир. Туризм мавсуми охирида мехмонхона, тайёрагох ва бошқа баъзи воситаларни бошқа бир минтақага ташиш имкони йўқдир. Туризм маркетингига боғлиқ ҳаракатларнинг мақсадларини асосий маркетинг мақсадларига мос қилиб 3 та гуруҳда жамлаш мумкиндир: а) Мавжуд бозорни сақлаш, бошқа бир ифода билан корхонага ёки мамлакатга йўналтирилган туризм талабини энг камида бир хил даражада тутиш. Б) Бозордаги потенциал талабни ҳаракатчан талаб шаклига айлантириш, яъни туризмга қатнашадиган имкониятларга эга бўлган, фақат буни ҳалигача рўёбга чиқаролмаган ташкилотларни туризмга жалб қилиш. В) Янги бозорлар яратиш, олдиндан билинмаган, ўрганилмаган ёки кераклича қийматлантирилмаган бозорларга кириш, бошқа корхоналарга ёки мамлакатларга йўналтьирилган туристик талабни жалб қилиб туристик маҳсулотларни сотиш соҳасини кенгайтиришдир. Туризм индустриясида маркетинг фаолиятлари XIX аср охирларида, тунаш ва саёҳат бюролари билан биргаликда Англия ва кейинчалик Европа қитъасида амалда қўлланила бошлаган. Туризм маркетингининг тизимли (систематик) бир шаклда инобатга олиниши ва ўрганилиши 1950 йилларда Европада амалда қўлланилган. Иккинчи дунё урушигача люкс бир истеъмол соҳа бўлган туризм тармоғи, урушдан кейин Европадаги саноатлашув ҳаракати билан бирга ривожланишга ва тарқалишга бошлаган. Истеъмолчиларнинг сотиб олиш имкониятлари ортган ва туризм тармоғи халқаро бир хусусият қозониб талаб ва

таклиф мувозанати бузилишни бошлаган. 1936 йилдан эътиборан Европада пуллик рухсат ҳақининг берилиши билан ишчилар, мутахассислар таътилга чиқиб туризм ҳаракатларига қатнашганлар. Тунаш муассасаларида ўзгариш ортган, янги тунаш тармоқлари юзага келган. Сайёҳат қилган инсонлар сони ҳар йили тез суръатларда ортиб борган. Таътилга чиқиш нисбати Европада жами аҳолининг 60% ини ташкил қилган. Дунёда Сайёҳат қилган кишилар сони 1970 йилда 168 млн киши экан. 1989 йилда бу ҳисоб 420 млн киши, 2004 йилда эса бу рақам 680 млн кишига етган. Саёҳат қилган инсонлар туризм тармоғига қатнашиб 1989 йилда 230 млрд доллар миқдорида туризмга сарф қилган бўлсалар, 2004 йилда бу кўрсаткич 475 млрд доллар бўлган. Макро даражада давлатлар, микро даражада туристик корхоналар истеъмолга таяниб туризмдан маълум бир миқдорда талабни ошириш учун туризм маркетинги тизимларини ривожлантиришга эътибор қаратганлар. Хусусан 1970 йиллардан кейин талабни жонлантириш учун туризм маркетинги тадқиқотларига эътибор берилган 1 . Маркетинг, маҳсулотнинг бозорда истеъмолчи билан қаршилашиши ва бир бирлари билан тенглашишидир деган эдик. Туризм маркетингини ҳам туристик хизмат ёки маҳсулот билан туризм бозори шакллантиради. Туристик хизмат кўрсатувчи муассасалар уч гуруҳда тавсифланади: 1. Тунаш ва овқатланиш тармоқлари. 2. Саёҳат бюролари ва туроператорлар. 3. қўшимча хизмат кўрсатувчи бошқа муассасалар. Туризм бозори эса географик нуқтаи назардан миллий ва халқаро туризм бозори деб икки қисмга ажратилади. Бозордаги истеъмолчилар турист деб аталади. Туризм маркетингида маҳсулотга қараганда хизматнинг бозорланиши асосий ҳисобланади. Туризмда ишлаб чиқарилган хизматлар жуда турли хил хизматларнинг йиғиндисидан ташкил топмоқда. Туризм маркетинги, миллий туризм ташкилотлари ёки туризм муассасаларининг, миллий ва халқаро тартибда туристларнинг эҳтиёжларини ( optimize ) ҳис этишга 1 Маркетинг в туризме Учебное пособие 3-е изд., стереотип, (ГРИФ) Дурович А.П. 2004 г.

қараб тизимли ва бирликли ҳаракатлардан ташкил топмоқда. Инсонларнинг бўш вақтларини қадрлаш мАқсадида иш, оила, конференция мақсадларида бир минтақада, ўлкада ёки мамлакатлар орасида саёҳат этиш хохиши ва эҳтиёжи туристик корхоналарнинг ташкил топишига сабаб бўлгандир. Бу корхоналар, истеъмолчи бўлган турист гуруҳларини энг уйғун ерларда, энг яхши шароитларда саёҳат қилдириш мақсадида бир қанча услублар ва техникалар яратмоқтадирлар. Бошқа бир туризм маркетинги таърифи қуйидагича изоҳланади: «Туристик маҳсулот ва хизматларнинг тўғридан ёки туризм воситалари ёрдамида маҳаллий, минтақавий, миллий ва халқаро режада, ишлаб чиқарувчидан кейин истеъмолчи бўлган туристга оқими ва янги туристик истеъмол эҳтиёжлари ва таклифларининг яратилиши билан боғлиқ фаолиятларнинг йиғиндисидир». Бунга кўра: 4. Туризм маркетинги, туристик эҳтиёжларини қаршилайдиган маҳсулот ва хизматларнинг туристга тақдим этилиши ва сотилиши билан боғлиқ ҳаракатлардир. Мехмонхоналарнинг мақсади фойда олиш билан бирга харидорларнинг эҳтиёжларини қаршилаш ва уларни мамнун этишдир. Маркетинг узлуксиз давом этувчи бир жараёндир. 5. Туристик маҳсулот ва хизматлар туристга тўғридан тўғри ишлаб чиқарувчи туристик корхоналар томонидан ёки воситачи фирмалар, саёҳат бюролари ёки туроператорлар томонидан сотила олинади. 6. Туризм маркетингида туристларнинг янги эҳтиёжларининг давомли изланиши ва ўрганилиши кераклидир. Сайёҳнинг эҳтиёжлари биринчи режада тутилади. Бошқа бир маҳсулот ёки хизматларга кўра туризмнинг аҳамиятли хусусиятлар ташиши, маркетингнинг бу соҳада қўлланишини жуда керакли ҳолга келтиргандир. Туризм маҳсулоти, бошқа товар ва хизматлардан фарқли бўлароқ бошқа муассасаларга қараганда тугалланувчи бир аралаш маҳсулот хусусиятига эгадир. Туристик маҳсулотга қарши бўлган туристик талаб ҳам ижтимоий ва сиёсий ўзгаришларга қарши эътиборли бўлиб катта бир эластиклик кўрсатади. Туризм таклифининг ташинилмайдиган (мехмонхона) хусусиятда бўлиши, туристик

хизматларнинг жойида тугатилиши натижасини туғдирмоқтадир. Туризм мавсуми охирида мехмонхона, тайёрагох ва бошқа баъзи воситаларни бошқа бир минтақага ташиш имкони йўқдир. Туризм маркетингига боғлиқ ҳаракатларнинг мақсадларини асосий маркетинг мақсадларига мос қилиб 3 та гуруҳда жамлаш мумкиндир: а) Мавжуд бозорни сақлаш, бошқа бир ифода билан корхонага ёки мамлакатга йўналтирилган туризм талабини энг камида бир хил даражада тутиш. Б) Бозордаги потенциал талабни ҳаракатчан талаб шаклига айлантириш, яъни туризмга қатнашадиган имкониятларга эга бўлган, фақат буни ҳалигача рўёбга чиқаролмаган ташкилотларни туризмга жалб қилиш. В) Янги бозорлар яратиш, олдиндан билинмаган, ўрганилмаган ёки кераклича қийматлантирилмаган бозорларга кириш, бошқа корхоналарга ёки мамлакатларга йўналтьирилган туристик талабни жалб қилиб туристик маҳсулотларни сотиш соҳасини кенгайтиришдир. 2. Мехмонхона хўжаликлари маркетинги. Туризм секторида етиштирилган маҳсулот ва хизматларнинг маркетингида индустрия маҳсулотларининг маркетингидан фарқли баъзи хусусиятлари бўлмоқтадир. Мехмонхона хизматларидан фойдаланган истеъмолчи жиҳатдан мехмонхона хоналарининг яратгани хизмат соф бир хизматдир, фақат қўлланилиши билан ўзи ўртадан кўтарилмайди. Мехмонхона хоналари учун бўлган талаб ўзгарувчан бир талабдир. Мавжуд мехмонхона маҳсулотларининг энг аҳамиятлиларидан бўлган мехмонхона хоналари, ер ва макон боқимидан барқарордир. Талаб камайган вақт бўш ҳажм юзага келади ва талабнинг энг юқори бўлган вазиятларида мутлақо маълум бўлган бир устки сиғим чегараси бордир, бу чегарадан ўтилмайди. Мехмонхоначилик асосида маркетинг, энг олдин бозорнинг уйғунлиги изланиш йўли билан талабнинг қозонилишига ҳиссада бўлади. Бу изланиш, мехмонхона учун энг яхши бозор имконини, бозордаги бир очиқни, бир жойни ёки альтернатив жойлар орасидаги мехмонхона учун бирортасининг

сайловини белгилайди ёки маълум бир жойда қуриладиган энг уйғун мехмонхона шаклини таъминлайди. Маркетинг мехмонхона муассасига давомли бозор изланиши, маҳсулот етиштириш, сотиш, тартиблик ва кўздан кечириш каби маркетинг босқичлари билан алокада бўлади. Мехмонхоналар инсонларга хизмат кўрсатиш мақсадида қурилган тижорий ташкилотлардир. Маркетинг негизи мехмонхоначилар томонидан янги қабул қилина бошлангандир. Баъзилари сотишларни ва маркетингни бир хил маънода кўришда давом этмоқдадир. Бир мехмонхона, мехмонхона хизматларидан фойдаланганларнинг эҳтиёжларини қаршилай олишдан, шахсий мехмонхона хизматлари маълум бозорларга сотилган мехмонхона маҳсулотлари бўлиб қурилиши керакдир. Ҳар мехмонхона маълум бозор бўлимлари ва ўз маҳсулотлари орасидаги тенглаштиришни бажариши керак. Бажарилиш учун ҳам мехмонхона хизматларига қарши келган талаб таҳлили қилиниш керак. Охирги йилларда иқтисодий ўзгаришлар ва янги техникаларнинг ривожланиши, корхоналарнинг хизмат ва маҳсулотларини маркетинг шаклларида ва корхона бошқарувларида аҳамиятли бир ўзгаришларга сабаб бўлди. Компьютер технолигияларидаги ривожланишлар баъзи туристик масофаларнинг олдинги режага чиқиши, истеъмолчи муносабатларидаги ўзгаришлар ва бошқа омиллар корхона хўжайинларига харидорларнинг кутиш вақтларининг ўтганини, энди ўзлари бориб харидорларни излаш ва уларни ўзларига жалб қилиш кераклигини тушиниб бошладилар. Бу жараён бир ресторан ёки мехмонхона каби саёҳат бюроси учун ҳам тааллуқлидир. Маркетинг тушунчасининг ўзгаришида фақат 3 та аҳамиятли омил мавжуд. 1. Бажариш учун фақат ишлаб чиқаришнинг керакли бўлгани (талаб таклифлардан жуда кўп бўлса) ишлаб чиқариш йиғиндисидан истеъмол йиғиндисига (талаб таклифдан кам бўлганда) ўтиш. Бу вазиятда, мехмонхона хўжалиги секторида, сотиш функциялари биринчи бўлмоқтадир. Бундай пайтда бозорнинг эҳтиёжига қараб ишлаб чиқариш ва тарқатиш керакдир. Бошқа томондан талабга мослашиш қийин ҳолга келмоқтадир. Бу ўтиш маркетинг тушунчасида юзага келган ривожланишни исботламоқтадир.

2. Рақобатнинг ривожланиши пастдаги шаклларда кўрсатилган ўхшаш ёки қўшимча қийматли маҳсулотлар тақдим этган ёки бир хил категориядаги корхоналар орасида юзага келган Рақобат (маҳсулот Рақобати) Нильтон-Шератон ( Hilton - Sheraton ) мехмонхоналари ёки Мас Donald ва Wath hamberger каби тезда овқат тайёрланадиган корхоналар каби. Ўхшаш маҳсулотлар тақдим этган турли секторларнинг корхоналари ўртасида юзага келган рақобати: бирлашган мехмонхона занжирлари, кўнгилли занжирлашишлар, ижтимоий туризм мақсадли сектор, бошқа гуруҳлантиришлар каби. Миллий бозордан халқаро бозорга тўғри чиққан Рақобат. Бу савияда ҳатто миллий рақобат дунё рақобатига қатнаша олиши учун ўзини фидо эта олиш мажбуриятидадир. Хорижий Сайёҳ бир нечта масофа орасидан танлаш ҳуқуқига эгадир: Лондон, Париж, Рома, Брюссель, Мадрид, Туркиядаги, Истанбул, Измир, Анталия билан рақобат ҳолидадирлар. 3. Ўзгаришлар-янгиланишлар: Ҳаётда - юзага келган янгиланишлар, амалий қўллашлар, ҳаёт даражаларининг юксалиши, истеъмолчиларнинг овқатланиш, тунаш ва ижобий кўникишлари орасида танлаш имконини, шансини орттирмоқтадир. Юқоридаги бу таҳлиллар глобал бир шаклда қилингандир. 3. Туризмда маркетинг хусусиятлари . Туризм маркетингида индустрия корхоналаридаги маркетингига ўхшашига қараб ўзига эркин баъзи хусусиятлари бордир. Туризм маркетингини, бошқа индустрия маҳсулотларининг бозорланишидан ажратган хусусиятлари қуйидагича изоҳланади 2 : 1. Туризм индустриясида хизмат бозорланади ва хизматларнинг материал хусусияти йўқдир. Холбуки индустрия маҳсулотлари идеал ўлчаниладиган ёки дейиладиган моддалардир. 2. Имконли истеъмол маҳсулот ва хизматларидан фарқли бўлароқ 2 хил тартибда бозорланади. 2 Маркетинг в туризме Учебное пособие 4-е изд., стереотип, (ГРИФ) Дурович А.П. 2004 г.

а) Расмий туристик ташкилотлар томонидан қилинган ва тўғридан сотиш мақсади бўлмаган маркетинг. б) Корхоналар томонидан қилинган ва ўз маҳсулотларининг сотилишларини мақсадлаган маркетинг. 3. Туризм маркетингида, индустрия маркетингига қараганда атроф ва қуйи қисм муаммолари эътиборга олинади. Денгиз, қум, қуёш, табиий гўзалликларнинг мавжудлиги ва бойлиги маркетингни таъсирлайди. 4. Туризм маркетингида истеъмолчи хизматга эга бўлиш учун ишлаб чиқариш жойига кетади, индустрия маркетингида эса, маҳсулотлар ишлаб чиқарувчидан истеъмолчига олиб келинади ва етказилади. 5. Туризм меркетингида, ишлаб чиқариш ва истеъмол бир хил вақтда рўй беради. Хизматлар олдин сотиб тугатилади, ҳолбуки индустрия маркетингида ишлаб чиқарилган маҳсулотлар сотишга тақдим этилади. 6. Туристик корхоналар мавсумий ишлайдилар. Туристик хизматлар чидамли ва узоқ муддатли фойдаланиладиган хизматлар эмасдир. 7. Туризм индустриясида марка низомига боғлиқлик камдир. Туризм бозорида ҳақиқий маҳсулот, тортувчанлик юқори бўлган бир минтақа ёки маданий марказдир. 8. Туристик хизматлари учун яралган талаб кунлик, ҳафталик, ойлик ва йиллик бўлиб жуда фарқлилик кўрсатуви бир талабдир. Талаб эластикдир. 9. Туризм маркетингининг асосий мақсади истеъмолчини мамнун этишдир. Индустрия маркетингида мақсад, бир маҳсулотнинг истеъмолчига фойда келтиришидир. 10. Туристик маҳсулотлар, асосан харидорга хизмат шаклида кўрсатилади. Туристик маҳсулот соф бир хизмат маҳсулотдир, фақат қўлланилиши билан фарқ қилади. 11. Туристик маҳсулотлар аралаш маҳсулотлардир. 3. Туристик маҳсулотлар йиғилмайди. Шу сабабли туризм маркетинги таваккалдир.

4. Туристик маҳсулотлар бир биридан фарқли бўлганлиги учун стандартлаштириш имкони йўқдир. 5. Туристик маҳсулотлар тугалланувчи маҳсулотлардир. 12. Туристик маҳсулотлар аралаш маҳсулот бўлганликлари учун хизматлар фарқли муассасалар томонидан кўрсатилганидан назорат функцияси жуда қийин юзага келади. 13. Туризм маркетинги саноат маркетингига қараганда жуда таваккалдир. Бирор ресторан ёки мехмонхона хизматлари сотилмаса буларни бошқа бир жойга ташиш имкони йўқдир. 14. Бир хизматнинг сотиб олиниши ва қўлланилиши истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчи ўртасида тўғри муносабатни керактиради. Бу муносабатда қуйидаги натижалар пайдо бўлади. а) Бу муносабатнинг юзага келгани вазият жуда аҳамиятлидир. Бирор мехмонхонанинг коридори, бирор рестораннинг ичи кутилган хизматнинг натижасининг олинишини рўёбга чиқармоқтадир. б) Муносабатларда юқори бир персонализацион кўрилади. Машхур бир катта мехмонхонанинг ёки рестораннинг мижози у ерда исми билан чақирилишидан ёки хотирланишидан катта бир севинч ҳис этади. Акси бўлса муштарий бошқа бу ерга келмаслиги мумкин. 4. Бизнес режа ва туристик фирмаларнинг ўз олдига қўядиган вазифалар ва муаммолар. Бозор иқтисодиётиининг асосий характерли томони хусусий мулкчилик муносабатларини ривожлантиришда ўз ифодасини топади. Ҳар қандай соҳада бўлгани каби туризм соҳасида ҳам хусусий тармоқларни шакллантириш ва ривожлантириш орқали мамлакат иқтисодиётиини ҳар томонлама ривожланишига эришиш мумкин. Ҳозирги кунга келиб, жаҳон туризм инфратузилмасининг 90 фоиздан ортиқ қисми хусусий сектор хиссасига тўғри келади. У ўз ичига меҳмонхоналар, меҳмон уйлари, қишлоқ уйлари, турар жой ижараси,

карвонсаройлар (кемпинглар), ётоқхоналарда жойлашиш, ресторанлар, автомобиллар ижарасини ташкил қилиш ва гаражлар кабиларни олади. Булардан фақат ҳаво йўллари мустаснодир. Чунки уларни Европа, Осиё, Африка ва бошқа ривожланаётган мамлакатлардаги ҳукумат органлари бевосита бошқарадилар. Ва бу ҳаво йўллари давлат назорати остига олинган. АқШдаги ҳаво йўллари эса хусусий бўлиб, уларнинг учтаси жаҳондаги энг йирик авиалиниялар ҳисобланади. Туристларни ташиш билан шуғулланадиган темир йўллар ҳам табиийки, кўпчилик ҳолларда давлатга тегишли бўлади. Дунё мамлакатларидаги бугунги кун ютуқларининг барчаси энг кичик тараққиётдан бошланган. Аввал туризм масканлари ривожланган, ҳукуматлар туризм инфратузилмаси учун ҳам бевосита воситачилар орқали ҳам хусусий тармоққа бевосита молиявий ёрдам кўрсатиш орқали фондлар ажрата бошлаган, натижада хусусий тармоқ шунчалик ривожланиб кетдики, давлатнинг аралашувисиз ҳам авиалинеялар каби йирик масалаларни бошқара оладиган бўлди. Ҳар қандай саноатда ҳам (қишлоқ хўжалиги, ишлаб чиқариш, тоғ-кончилик, нефть ва газ қазиб олиш саноати ва хоказо) мамлакат ҳукумати хусусий тармоқни бу саноатларнинг ривожланиши юзасидан рағбатлантириб бориши лозим. Маҳсулот ривожланишининг дастлабки босқичида машҳур туризм масканлари ҳукуматдан ўз меҳмонхоналари мулкига транспорт ва ҳоказолар каби инфратузилманинг бошқа элементларига эгалик ҳуқуқи шаклида имтиёз оладилар ва айни пайтда туризм инфратузилмасини ривожлантириш мақсадида хусусий тармоқларга имтиёзлар берилади. 5. Туристик хизматлар бозорини тадқиқ қилишда олдинга қўйиладиган вазифалар. Дунё тажрибасидан маълумки, туризм соҳасида хусусий мулкчилик муносабатларининг шаклланиши ва ривожланиши ўзига хос хусусиятлар билан бошқа соҳалардан ажралиб туради. XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларидаёқ моддий ишлаб чиқариш тармоғи ўзининг бир қатор йирик монопол

ва олигапол корхоналари билдан танилган бўлса, туризм саноати ўтган асрнинг 70- йилларидан бошлаб ривожланиш тусига кирди. Бироқ, шунга қарамасдан, бу соҳа жуда тез ривожланди. Туризм саноатида аста-секинлик билан хусусий мулкчиликка асосий эътиборнинг берилиши умумий овқатланиш ва жойлашиш соҳаларида йирик меҳмонхона ва ресторан тармоқларининг барпо этилиши, асосий уюшган сайёҳатлар бозори устидан назорат қилувчи бир қатор хусусий операторларнинг шакллантирилиши, шунингдек туристларни ташишга асосий эътиборни қаратган етакчи авиакомпанияларни юзага келиши кабиларда ўз ифодасини топган. Туризмнинг замонавий ривожланиш босқичи асосан оилавий, ҳунармандчилик ва ярим ҳунармандчилик, ишлаб чиқариш кўринишидаги катта миқдордаги кичик корхоналарнинг мавжудлиги билан характерланади. Масалан, дунёнинг ривожланган малакатларидан бири ҳисобланган Францияда ҳам туризм соҳасидаги бозор операцияларини амалга оширадиган фирмалар орасида миқдорий жиҳатдан кичик тадбиркорлик субъектлари устуворлик қилади. Меҳмонхона типидаги 70 фоизга яқин туристик фирмаларда хизмат кўрсатувчи персоналнинг миқдори беш кишидан ортиқни ташкил қилмайди. Мамлакатда банд бўлган жами аҳолининг ярмиси отел, кафе ва ресторанлар ҳиссасига тўғри келиб, булардаги ишчилар миқдори 10 кишидан камчиликни ташкил этади. Франциядаги туристик агентларнинг 57,5 фоизи 6 кишидан ортиқ бўлмаган персоналга эга фирмалар ҳиссасига тўғри келади. Бундай фирмалар мамлакат туристик саноатида банд бўлган жами ишчи кучларининг 13,9 фоизини иш билан таъминлайди. Шунингдек, 8,4 фоиз савдо айланмасини етказиб беради ва 9,5 фоизи қўшимча қийматни келтиради. Бироқ, бу билан туризм соҳасидаги хусусий мулкчилик муносабатларида фақатгина кичик бизнес устуворликка эга деган хулосага келмаслик керак. Франциянинг ўзида 26 та йирик туристик агенлик мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бирида 100 кишидан ортиқ персонал фаолият кўрсатади. Бу туристик агентликларда жами банд бўлганларнинг 46,3 фоизи фаолият кўрсатади. Шунингдек, булар савдо айланмасининг 49,2 фоизини ва 56,6 фоиз қўшимча қийматни беради. Бошқа ривожланган ғарбий Европа мамлакатларида ҳам шу каби

кўрсаткичлар қайд этилган. Бу маълумотлардан кўриниб турибдики, дунё туристик хизматлари бозорида йирик фирмаларнинг ҳам роли каттадир 3 . 6. Туристик хизматларни ишлаб чиқиш ва турмахсулотлар сифатини назорат қилиш. Маълумки, иқтисодиётида хусусий мулкчилик муносабатларини шакллантиришдан кўзланган асосий мақсад тадбиркорлик субъектлари ўртасида ўзаро рақобат курашини шакллантириш ва бунинг натижасида сифатли маҳсулот ёки хизматларни етказиб беришни ифода этади. Туристик хизматлар бозоридаги рақобат туристик бизнеснинг йирик компаниялари ўртасида бозордаги ҳукумронликка эгалик қилиш шаклида бўлса, унчалик катта бўлмаган компаниялар ўртасида мижозлар учун курашиш шаклида намоён бўлади. Бироқ, бу соҳада ҳам туризм саноати ўзига хосликлари билан ажралиб туради. Масалан, кўплаб туристик компаниялар ташқи бозорга чиққанларида ўзлари фаолият кўрсатаётган мамлакатларидан фарқ қиладиган рақобатга дуч келадилар. «Олимпик Холидейз» номли туристик оператор Грецияда монопол компания сифатида фаолият кўрсатади. Бироқ, унинг ғарбий Европа мамлакатларида ўз таъсир доирасини кенгайтириш ва инклюзив саёҳатларни ташкил қилиш мақсадида амалга оширган интилишлари жуда кучли рақобатга дуч келди. Компаниянинг бозордаги позициясини бундай ўзгариши асосан, бошқа бир мамлакатнинг ўзига хос хусусиятларини атрофлича таҳлил қила олмаганлигидан далолат беради. Чунки, туризм соҳаси биринчи навбатда инсониятнинг ҳохиш ва истаги билан чамбарчас боғлиқдир. Бу эса ўз навбатида туризм бозоридаги ҳар бир истеъмолчининг ўзига хос жиҳатларини ва саёҳатга бўлган ўзига хос ёндашувларни ҳар жиҳатдан ўрганишга кўмаклашувчи маркетинг сўровларини ўтказилишини талаб қилади. Умуман олганда, туризмда мулкчилик муносабатларини шакллантириш ва ривожлантиришдан кўзланган асосий мақсад қуйидагиларда ўз ифодасини топган: туристик компаниялар ва агентликларнинг 3 Александров А.Ю. Международный туризм. Уч.пособие для вузов.- М.: Аспект Пресс, 2004.

миқдорини кўп бўлиши натижасида улар фаолият кўрсатаётган мамлакатдаги мавжуд туристик имкониятларни дунё хамжамиятига янада кенг реклама қилиш, сайёҳлар оқимига имкон қадар сифатли хизматлар кўрсатиш орқали уларнинг мамлакатга бўлган қизиқишларини янада орттириш ва энг асосийси, мамлакатлар ўртасидаги ўзаро мустаҳкам дўстлик муносабатларини қарор топтириш; туристик компания ва агентликлар томонидан кўрсатиладиган туристик хизматларни кенгайтириш эҳтиёжининг юзага келиши натижасида мамлакат ҳудудида турли замонавий хизмат кўрсатувчи объектларни кенг миқёсда барпо эттириш; туризм орқали бошқа кўплаб иқтисодиёти соҳаларини самарали фаолиятини таъминлаш. Масалан, туристларни мамлакатимизга келиши мамлакатимиз бозорларида сотилаётган маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг маҳсулотларини харид қилиниши, уларнинг ўз юртлари билан боғланиб туришлари учун сифатли телекоммуникация воситаларининг янада кенг тармоғини ташкил этилиши, мамлакат ҳудудидаги транспорт йўлларини замонавийлаштирилиши, туристларнинг маданий ҳордиқ чиқаришларини таъминлашда муҳим омиллардан бири ҳисобланган спорт иншоотларининг замонавий тарзда бунёд этилиши ва шу кабиларга олиб келади. 7. Ўзбекистон туризмида хусусий секторларнинг роли. Маълумки, Ўзбекистонда 1994 йилга келиб хусусийлаштириш жараёни бошланди. Бу жараён анча кеч бошланганлиги туфайли, ҳозирги кунда Ўзбекистонда бошқа мамлакатларга қараганда туризмни ривожлантиришда хусусий секторнинг ўрни сезиларли даражада эмас. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон ҳукумати янги ташкил этилган маданият, туризм ва спорт департаменти орқали туризм саноатининг ҳар бир даражасидаги хусусий сектор корхоналарининг ривожланишини ҳар жиҳатдан қўллаб-қувватлашни ўз олдига мақсад қилиб қўйган. Жаҳон тажрибасида кичик ва ўрта корхоналарни рағбарлантириш ва қўллаб-қувватлаш усулларининг кенг доираси ишлаб чиқилган бўлиб, бундай ёндашувларни Ўзбекистонда ҳам фаол равишда қўллаш мақсадга мувофиқдир. Харакатлар дастури бу усулларни тўлиқ ифодалаб бера олади, бироқ туризм инфратузилмасини жаҳон андозаларига мос

равишда қайта ислоҳ этиш учун нақд кафолат, субсидияланган қарз ва солиқ имтиёзлари кўринишдаги ҳукумат томонидан қўллаб-қувватланиш талаб қилинади. Маълум вақт ўтгандан кейин Ўзбекистонда туризмни ривожланиши ва хусусий секторнинг кенгайиши натижасида хусусий сектор миллий туристик ташкилотлар томонидан кўратилаётган хизматларда ўз улушига эга бўлиши мумкин. Кўплаб Европа мамлакатларида хусусий сектор миллий туристик ташкилотларнинг операцион бюджетга тушадиган нақд пул тушумларини 20 фоиздан 40 фоизгача бўлган миқдорини беради. Хусусий сектор реклама кампаниялари, семинарлар ва кўргазмаларда иштирок этиш учун, реклама ва маркетинг маълумотларига киритилиши учун, реклама брошюралари учун ва бошқа шу кабилар учун пул маблағлари тулайди. Масалан, Финляндия ва Ирландия каби унча катта бўлмаган мамлакатларда маркетинг бюджетидаги хусусий секторнинг йиллик улуши 5 млн доллардан 10 млн долларни ташкил этади. Маълум вақт ўтгандан сўнг Ўзбекистонда ҳам ривожланган хусусий туристик сектордан маълум тушумларнинг келишини кутиш мумкин. Ўзбекистон туризмида хусусий мулкчиликни ривожлантириш орқали рақобат курашини қарор топтириш мамлакатда мавжуд имкониятлардан тўлароқ фойдаланишни талаб этади. Маълумки, ҳозирги кунда Республикамизда талайгина хусусий туристик ташкилотлар фаолият кўрсатаяпти. Улар фаолиятида маркетингни ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади. 8. Маркетинг, молиялаштириш режалари ва таркиби. Туризм саноатининг юқори даражада рақобатбардош бўлишини ҳисобга олган ҳолда, яхши маркетинг муваффақиятнинг асоси эканлигини қайд қилиш керак. Туризм масканлари туристларни маркетинг хизматисиз ўзига жалб қила олмайди. Ҳукумат томонидан илк босқичда молия билан таъминланмай туриб, туризм маскани «жаҳон туристик супермаркети пештахталаридан ўрин ололмайди». Шунинг учун маркетинг масалаларида ҳукуматлар ўз мамлакатини реклама қилиш мақсадида Туризм Вазирликлари ёки Миллий туризм ташкилотларини фондлар

билан таъминлаб, улар орқали фаолият юритадилар. Мамлакатда туризм маркетинги - бу хусусий сектор учун харажатлар нуқтаи-назаридан ҳам, амалга ошириш нуқтаи-назаридан ҳам жуда катта вазифадир. Хусусий сектор асосан мехмонхоналар, меҳмон уйлари, транспорт операторлари, ресторанлар ва бошқалар билан боғланганлиги билан характерланади. Ҳозирги пайтда амалда шундай вазият юзага келдики, кўпчилик мамлакатларда хусусий тармоқ асосан ҳукумат томонидан молия билан таъминланадиган давлат маркетинги бюджетига молиявий тўловларни амалга оширади. Молиявий тўловлар туризм масканининг ҳолатига қараб 20-30% оралиғида ўзгариб туради, Масалан: Буюк Британияда хусусий тармоқ тўловлари 50%, Голландияда 50% ва Ирландияда 20% ни ташкил этади. Бу туризм масканлари мавқеининг тикланишига янада кўпроқ имконият беради. Хулоса : Туризм ривожланишини маркетингсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Чунки маркетинг туризм бозорини ўрганишда асосий рол ўйнайди. Лекин, республикамиз туризми тизимида маркетинг хизматлари яхши йўлга қўйилмаган. Бунинг учун чет эл туристик бозорларини ўрганиш у ерларга миллий туристик маҳсулотларни сотиш учун ҳаракат қилиш керак. Ҳозирда миллий турмаҳсулотларимизга бўлган талаб ўртача даражада бўлса ҳам нарх сиёсатини яхши деб бўлмайди. Нархлар жаҳон бозоридан маҳсулотларга қараганда жуда юқоридир. Шунинг учун туристларнинг талаби борган сари камайиб кетмоқда. Улар фақат ташкилий мақсадларда ташриф буюришмоқда. Ҳар қандай саноатда ҳам (қишлоқ хўжалиги, ишлаб чиқариш, тоғ-кончилик, нефть ва газ қазиб олиш саноати ва ҳоказо) мамлакат ҳукумати хусусий тармоқни бу саноатларнинг ривожланиши юзасидан рағбатлантириб бориши лозим. Туризм соҳасида ҳам хусусий тармоқларни ривожлантириш, шу жумладан туристик фирмалар фаолиятини такомиллаштириш энг асосий омиллардан саналади. Туристик фирмаларнинг ривожлантиришда асосан бизнес режаларни тузишга катта аҳамият берилади. Чунки мукаммал тузилган бизнес- режа келажакда ушбу фирманинг йўлини белгилаб беради. Туристик фирмалар ўз маҳсулоти

ривожланишининг дастлабки босқичида машҳур туризм масканлари ҳукуматдан ўз фаолиятларини юритишга, транспорт ва ҳоказолар каби инфратузилманинг бошқа элементларига эгалик ҳуқуқи шаклида имтиёз оладилар ва айни пайтда ҳукмат ҳам туризм инфратузилмасини ривожлантириш мақсадида хусусий тармоқларга имтиёзлар берилади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамасининг 8-август 1998 йилдаги №346 «Туристик ташкилотлар фаолиятини такомиллаштириш ҳақида»ги қарори. 2. Маркетинг в гостиничной индустрии и туризме: российский и международнўй опут. Янкевич В.С., Безрукова Н.Л. 2003 г. 3. Маркетинг в туризме Учебное пособие 4-е изд., стереотип, (ГРИФ) Дурович А.П. 2004 г. 4. Прикладной туроперейтинг. Учебное пособие Ушаков Д.С. 2004 г. 5. Папирян Г.А. Менеджмент в индустрии гостеприимства (отели и ресторану). М.: ОАО НПО Издательство “Экономика”. 2002, 6. Реклама в туризме Учебное пособие Дурович А.П. 2003 г . 7. Kotter. P., Bowen J., Makens J. – Marketing For Hospitality and Tourism. – 2d. Edit. – Upper Saddle River: Prentide Hall, 1998 9. Александров А.Ю. Международный туризм. Уч.пособие для вузов.- М.: Аспект Пресс, 2004. 3. Биржаков.Б. Никифроф В.И. Индустрия туризма: 2003 г 4 . Дурович А.П. Маркетинг в туризме. Учебное пособие, 2004 г. 5. Маркетинг в гостиничной индустрии и туризме: российский и международнўй опут. Янкевич В.С., Безрукова Н.Л. 2003 г. 6. Маркетинг в туризме. Учебное пособие 4-е изд., стереотип, (ГРИФ) Дурович А.П. 2004 г. 7. Менеджмент туризма: Туризм как объект управления. Учебник Волошин Н.И., Исаева Н.В., Ильина Е.Н. 2004 г. 8. Интернет сайтлари. www . peugeotufa . ru – цены услуг www . world - tourism . org – Всемирная туристская организация www . tag - group . com – Консультативная группа по вопросам туризма ( TAG )

Похожие

Туризмда маркетинг концепцияси

Кичик бизнес корхоналарида бизнес режа

Тадбиркорлик фаолиятида бизнес режа

Маркетинг бизнес - режаси

Сервис соҳасида тадбиркорлик фаолияти ва кичик бизнес