Туризм хизматлар бозорининг ривожланиш хусусиятлари - Экономика - Рефераты

Туризм хизматлар бозорининг ривожланиш хусусиятлари

Загружено в:

03.10.2022

Скачано:

0

Размер:

33.98828125 KB

Туризм хизматлар бозорининг ривожланиш хусусиятлари Режа: 1. Туристик бозор тушунчаси ва функциялари. 2. Туристик бозор таркиби. 3. Туристик бозорни сегментациялаштириш. 4. Туристик бозорга таъсир этувчи асосий омиллар.

1.Туристик бозор тушунчаси ва функциялари Туристик бозор – бу туристик маҳсулотнинг олди сотди жараёнини таъминлаш учун талаб ва таклифни бирлаштирувчи, ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар ўртасида социал иқтисодий муносабатлар рўй берадиган жой. Унда туристик хизматларнинг пулга айланиши жараёни содир бўлади. Туристик маҳсулотнинг ҳар бир ишлаб чикарувчиси ва истеъмолчиси ўзининг иқтисодий манфаатига эга бўлади, улар бир бирига мос келмаслиги мумкин. Томонларнинг манфаатлари мос келган ҳолатда туристик маҳсулотнинг олди сотдиси амалга ошади. Бозор – бу ишлаб чиқариш ва истеъмол манфаатларини мос келиштиришнинг ўзига хос воситасидир. Унда асосий ўринни харидор (мижоз) эгаллайди. Сотувчининг мажбурияти – ўз мижозларининг эҳтиёжларини қондиришдир. Туристик бозор мураккаб категориядир, чунки ундаги маҳсулотлар кўпинча тўғридан тўғри эмас, балки воситачилар (хўжалик юритувчи субъектлар – туроператор – турагент ) орқали сотилади. Кенг маънода туристик бозор туристик маҳсулотни (туристлар учун турлар, алоҳида товарлар ёки хизматлар) олди сотди қилинадиган жойни англатади. Шуни ҳисобга олиш лозимки, туристик хизмат кўрсатиш битимлари ҳамма вақт ҳам бир жойда (масалан, туристларни кабул қиладиган меҳмонхонада ёки туроператорда) амалга оширилмайди. Туристик бозор ўзига хос жой ёки географик ҳудуд билан чегараланмайди, шу сабабли, туристик маҳсулот олди сотдиси, унинг сотувчиси ва харидорининг тўғридан тўғри қатнашишини эмас, балки телекс, телеграмма, факс, телефон қўнғироғи, нақд ҳисоб китоб орқали амалга ошиши мумкин. Бозорда қуйидаги шартларга риоя қилиш талаб қилинади:

• эркин рақобат − бозорнинг барча қатнашчилари ўз мақсадларига эришишга ҳаракат қилишади (ўз маҳсулотини максимал фойдали сотиш ёки товарларни минимал харажатда харид қилиш); • туристик маҳсулотнинг сифати ва хавфсизлиги бўйича асосий қоидаларнинг мавжудлиги; • истеъмолчини эркин танлаш имкониятлари. Замонавий туристик бозор қуйидаги ўзига хос функцияларни бажаради: 1. Туристик маҳсулотдаги қиймат ва истеъмол қийматини сотиш функцияси. Бу қиймат ҳаракатини англатади ва туристик маҳсулотнинг пулга айланишида ўз аксини топади. Бунинг натижасида ижтимоий такрор ишлаб чиқаришнинг меъёрл ҳолати таъминланади, туризмни ривожлантириш учун маблағ (пул) пайдо бўлади ва жамғарилади. 2. Туристик маҳсулотни истеъмолчига (туристга) етказиш жараёнини ташкил этиш функцияси. У турагентлар ва туроператорлар орқали амалга ошади. Турист турмаҳсулотга пул маблағларини сарфлаб, ўзининг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондиради. Тегишли равишда туристик бозор – жамиятнинг асосий ишлаб чиқариш кучининг қайта тикланишига ва такрор ишлаб чиқаришига имкон яратади. 3. Маҳсулотни такрор ишлаб чиқариш моддий дастакларининг молиявий манбалар билан таъминлаш функцияси. Бунинг маъноси шундаки, бозорда туристик маҳсулот пулга айирбошланади ва навбатдаги ишлаб чиқаришга молиявий база яратилади. Маҳсулот ҳаракати якун топади. Туристик бозор ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб унга қуйидагилар киради: 1. Туристик хизматлар ҳис қилиб бўлмайдиган фаолиятдир. Бунда маҳсулотнинг ишончлилиги, ваъда берилган сифат даражасининг кафолати, турнинг истеъмол хусусиятлари тўғрисидаги аниқ маълумот муҳим ўрин

эгаллайди. Бундан мижозлар томонидан корхонага ишонч ва унинг бозордаги барқарорлигига боғлиқ бўлади. 2. Туристик маҳсулотни харид қилиш ва уни истеъмол қилиш вақти ўртасида узилиш катта бўлмаслиги керак, шу сабабли, туристик маҳсулотни силжитиш каналларининг аниқлиги ва ишончлилиги ҳамда сотилаётган маҳсулотга корхона жавобгарлиги муҳим ҳисобланади. 3. Туристик талабга мавсумий тебранишлар ва туристик оқимнинг бир маромда бўлмаслиги таъсир кўрсатади. Ушбу салбий ҳолатларнинг камайишини мавсумлар бўйича хизмат кўрсатиш элементларига нархларни дифференциаллаштириш усули орқали, шунингдек, туристларни ташиш сиғимини камайтириш орқали эришиш мумкин. 4. Маҳсулот сифати сезиларли даражада аниқ бажарувчиларга боғлиқ бўлади. Шунинг учун туристик корхона ичидаги менежмент доимо ривожланиши лозим. Туристик бозорда истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчи ўртасидаги ҳудудий тарқоқлик мавжуд. Шу сабабли, узоқдаги шериклар билан оператив алоқаларини ўрнатиш муҳим ҳисобланади. Қолган бозорлар қатори туристик бозор талаб ва таклиф қонунига мос равишда фаолият юритади. Туристик талаб аҳолининг тўлов қобилияти билан тасдиқланган туристик маҳсулотга бўлган эҳтиёжида намоён бўлади. Туристик талаб маълум сондаги туристик экскурсион хизматларда акс эттирилади ва уларни аҳоли ҳаракатдаги баҳоларда харид қилиши мумкин. Бозорда талабга мос равишда таклиф: туристга дам олиш ва саёҳат чоғида зарур бўлган турли туман хизматлар кафолатланади. Таклиф – бу товар (турмаҳсулот) ишлаб чикарувчиларнинг бозорга ушбу товарнинг маълум сонини етказишнинг идеал тайёрлиги ва реал имкониятлари.

Туристик маҳсулотнинг таклифи ‒ туристик маҳсулот ишлаб чиқаришининг мавжудлиги, туристик индустриянинг ривожланиш даражаси, туристик ресурслар ҳажмига боғлиқ бўлади. Талаб ва таклиф ўртасида ўзаро яқин алоқалар мавжуд: талаб, нафақат, таклифни кафолатлайди, балки таклиф маълум маънода талабга таъсир кўрсатади. Масалан, туристик хизматлар таклифининг ҳажми нархларнинг ошишида кўпаяди ва унинг камайишида пасаяди. Бозорда туристнинг пул маблағларининг сайёҳлик маҳсулотга айирбошлашиши содир бўлади. Баланслаштирилган айрбошлашда, бир томондан, туристик маҳсулот ишлаб чиқарувчиси ва истеъмолчиси манфаатларнинг қондирилиши содир бўлади, иккинчи томондан, туристик индустриянинг тез ривожланиши учун шароитлар яратилади. Туристик бозор сиғими билан тавсифланади, яъни вақтнинг маълум даври (одатда бир йил)да мавжуд нархларда ва таклифда маълум ҳажмдаги туристик маҳсулотни сотиш имконияти. Бозор сиғими аҳолининг тўлов қобилияти (талаби)га, нарх даражасига ва туристик таклиф тавсифига боғлиқ бўлади. Нархлар даражасига боғлиқ ҳолда туристик маҳсулотга эҳтиёж камайиши ёки тескариси − кўпайиши мумкин. Бозор сиғимини ва ундаги ўзгариш тенденцияларини билган ҳолда, туристик корхона ўзи учун ушбу бозорнинг истиқболларини баҳолаш имкониятига эга бўлади. Туристик бозорда доимий равишда пул оқими ва туристик маҳсулотнинг ҳаракати содир бўлади, яъни такрор ишлаб чиқариш рўй беради. Такрор ишлаб чиқариш – бу иқтисодий муносабатлар тизими, унинг доирасида хизматларнинг пулга айланиши ва тескари жараёни содир бўлади. У туристик маҳсулот оқими ҳаракатини, туризм соҳасини ривожлантиришга инвестициялар ва туристик фаолият даромадларининг бюджетга тушумларини кўрсатади.

Туристик такрор ишлаб чиқариш қуйидаги схема бўйича амалга ошади: 1. Турист путёвкани сотиб олади ва туристик корхонага пул тўлайди. 2. Натижада турист ўзининг зарурий эҳтиёжларини қондиради. 3. Туристик корхона сотилган сайёҳлик маҳсулотга пул олади, туристик индустрияни ривожлантириш учун инвестицияларни амалга оширади, сайёҳлик маҳсулотнинг янги турларини ишлаб чиқаради ёки харид қилади. 4. Туристик корхона солиқлар, бюджетга турли йиғимлар ва ўз ишловчиларига иш ҳақи тўлайди. Туристик корхона доимий ўзгарувчан рақобат муҳитида барқарор ишлаши лозим. Ушбу муҳит элементлари бўлиб туристик маҳсулот конъюнктурасини аниқловчи ва туристик корхона иқтисодиётига таъсир кўрсатувчи бир қанча бозорлар ҳисобланади. Улар жумласига қуйидагилар киради: • меҳнат бозори; • молиявий бозор; • инвестиция бозори; • туристик маҳсулот бозори. Меҳнат бозори – бу туристик фаолиятни ривожлантириш учун зарур бўлган ишчи кучлари ва интеллектни жалб қилиш соҳаси. Меҳнат бозори аҳоли харид қобилиятини ривожлантириш ва олинган иш ҳақини жамғариш имкониятини беради. Молиявий бозор − шахсий жамғармаларга, давлат кредит сиёсатини тартибга солишга таъсир кўрсатади, тўпланган маблағларни истеъмол кредитларига ва инвестицияларга қайта тақсимлайди. Инвестициялар бозори – бу корхоналар томонидан ―узоқ муддатли моддий неъматлар‖ деб номланадиган активларни харид қилиш ҳисобланади

(асосан кўчмас мулк). Инвестициялар бозори кредитлар бўйича фоиз ставкаларига боғлиқ ҳолда ривожланади. 2.Туристик бозор таркиби Маълумки, бозор – бу турли хил товарлар ва хизматларга талаб ва таклиф ўртасидаги нисбатни баланслаштириш имконини берувчи механизм. Унда мустақил бўлган жуда кўп сонли бир бирига боғлиқ бўлмаган сотувчилар ва мумкин бўлган харидорлар ҳаракат қилишади. Бу ерда реал (мумкин бўлган) рақобатчиларни, воситачиларни, истеъмолчиларни кўриш мумкин. Туристик бозорни тавсифлашда қуйидагилар ҳисобга олинади: • олди сотдининг асосий предмети бўлиб, туристик маҳсулот ҳисобланади; • харидор ва сотувчидан ташқари туристик бозор механизмига жуда кўп сонли воситачилик бўғинлари ҳам киритилади; • туристик маҳсулотларга талаб қатор хусусиятлар билан ажралиб туради; • қатнашчиларнинг катта хилма хиллиги, моддий имконият лари, ёш, мақсадлар ва мотивлар бўйича саёҳатлар; эластиклик; • якка тартиблилик ва дифференциаллашувнинг юқори даражаси; • туристик таклиф жойи ва вақтидан узоқланиш; Туристик бозорда маҳсулот алоҳида компонентлардан шаклланади (масалан ташувчилар, яшаш жойи, овқатланиш ва ҳоказо хизматлар). Туристик маҳсулот таркибига кирувчи компонентлар ўзаро бир бирларини алмаштириши мумкин. Масалан, туристик пакетга турли категориядаги меҳмонхоналар ёки туристни жойга етказишнинг турли вариантларини (самолёт, поезд ёки автобус) таклиф этиши мумкин. Ўзаро бир бирини алмаштириш хусусиятлари субституция 1 дейилади. У кўпчилик даражада 1 Субституция – лотинча (substitution) сўз бўлиб, мазмунан ўхшаш нарсаларни бир-бири билан алмаштириш, деган маънони англатади

туристик бозорнинг асосий хизматлари ҳисобланган транспорт, жойлаштириш, овқатлантириш, ҳордиқ чиқаришга тавсифлидир. Субституциянинг таъсири у ёки бу туристик хизмат кўп сонли алмаштиришларга эга бўлса сезиларли бўлади. Туристик бозорнинг бошқа муҳим хусусияти – унинг комплементарлигидир, яъни туристик маҳсулот таркибига кирувчи элементларнинг бир бирини ўзаро тўлдиришидир. Ушбу хусусият шунда акс эттириладики, харидор томонидан бир хил хизматларнинг харид қилиниши бошқа хизматларни харид қилиш заруриятини туғдиради. Масалан, туристик хизматлар автоматик равишда бошқа хизматларни харид қилиш заруриятига олиб келади: овқатлантириш, ҳордиқ чиқариш ва бошқалар. Бу туристик маҳсулот ишлаб чиқаришда қатнашувчи турли субъектлар ўртасида даромадларнинг қайта тақсимланишига олиб келади. Туристик бозорнинг қайси ҳолатда бўлишига боғлиқ ҳолда, унинг турли шакллари мавжуд бўлади. Аксарият ҳолатларда туристик бозор шаклланган, яъни ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар доираси аниқланган бўлиши мумкин. Бундай бозор − тайёр ёки эгалланган деб номланади. Бундай ҳолатда ҳам туристик корхона мижозларнинг дам олиш жойи ёки услубини танлаш имконига эга бўлади, шу сабабли, туроператор харидорларни жалб қилиш ёки рақобатни енгиш учун ҳаракатларни амалга ошириши лозим. Туризм бозори бир хил эмас. Унинг тузилишида ўз миқёсларига кўра кичикроқ бозорлар ажралиб туради. Шу сабабли, туристик бозорни тавсифлашнинг турли усуллари мавжуд. Халқаро Туристик Ташкилот таклифига мос равишда саёҳат мақсадларига кўра рекреацион, ишчан, илмий, маданий ўрганиш, даволаниш, диний, этник туризм бозорлари ажратилади.

Туристик маҳсулот истеъмолчиларининг сон тавсифи нуқтаи назаридан туризм бозорининг уч тури ажратилади: оммавий, оммабоп ва якка тартибли. Оммавий туристик бозор асосан катта гуруҳларда саёҳат қилувчи туристларни бирлаштиради. Бундай турлар харидорлари олдиндан пули тўланган турда кўзда тутилган хизматлар ва ҳордиқ чиқаришларнинг стандарт тўпламига қаноат қилишади. Оммабоп туристик бозор ‒ кичик гуруҳлар таркибида саёҳат қилувчи кичик сонли туристларни олади. Туристлар хоҳишлари бўйича айрим қўшимча хизматлар турларини саёҳат давомида қўшимча ҳақ тўлаш орқали олишлари мумкин. Якка тартибдаги бозор − якка саёҳат қилувчи, ўз маршрутларини мустақил режалаштирувчи, транспорт ва жойлашув хизматларига ўзлари керакли буюртмалар берувчи туристлардан иборат бўлади. Бундай турлар бой инсонлар учун, шунингдек, ўзининг дам олишини бизнес билан боғлашни хоҳловчилар учун ҳам қизиқарли ҳисобланади. Маълум бир давлат (ҳудуд)га нисбатан қуйидаги бозорларни келтириш мумкин: • давлат (ҳудуд) аҳолисининг ушбу давлат (ҳудуд) бўйича саёҳатларини ўз ичига олувчи ички туризм бозори; • давлат (ҳудуд) аҳолиси ҳисобланмаган шахсларнинг давлат (ҳудуд) бўйича саёҳатларини ўз ичига олувчи кириш туризми бозори; • бир давлат (ҳудуд) аҳолисининг иккинчисига саёҳатларини ўз ичига олувчи чиқиш туризми бозори. Саёҳатларни ташкил этиш тавсифига боғлиқ ҳолда туризмнинг ташкил этилгани ва ташкил этилмаганлари фарқланади. Ҳаракат усулига боғлиқ ҳолда − пиёда, темир йўл, авиация, денгиз ва дарё, шунингдек, автомобиль туризми бозорлари фарқланади. Қайд қилинган туристик бозорларнинг ҳар бири ўзига хосдир. Жумладан, ишчан туризм бозори ўз ичига кўргазмалар, ярмаркалар ва

бошқаларга қатнашиш мақсадида делегациялар ва алоҳида шахсларнинг музокаралар ва мажлисларда қатнашишларини олади. Ишчан туризмнинг бошқа хили касб бўйича ихтисослаштирилган гуруҳлар таркибидаги саёҳатлар ҳисобланади. Ўз тавсифига кўра, уларни ўрганиш саёҳатларига киритиш мумкин. Маркетинг фаолиятининг хусусиятлари ва мазмунига кўра қуйидаги бозорларга бўлинади: • мақсадли бозор. Бунда корхона ўз мақсадларини амалга оширади ёки амалга оширишга ҳаракат қилади; • асосий бозор. Бунда корхона хизматларининг асосий қисми сотилади; • қўшимча бозор. Бунда хизматларнинг айрим турларини сотиш таъминланади; • ўсувчи бозор. У сотиш ҳажмларини ошириш учун реал имкониятларга эга; • потенциал бозор − мамлакат (ҳудуд, шаҳар ва ҳоказо) аҳолисининг 10 фоизни ташкил этади. Унинг таркибига туристик хизматларга қизиқиш билдирувчи мижозлар киради. Шуни таъкидлаш лозимки, бозор учун мижознинг биргина хоҳиши етарли бўлмайди. Мижоз туристик маҳсулотни харид қилиш учун зарурий бўлган маблағга эга бўлиши лозим. Тўлов қобилиятига эга бўлган харидоргина туристик маҳсулотдан ўз эҳтиёжини қондириш мақсадида фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлади. Бозорларни таснифлаштириш маркетингни режалаштириш учун фойдалидир. У ёки бу туристик бозорнинг тадқиқот тавсифини чуқурлаштириш ва ундаги турли туристик корхоналар фаолиятларининг хусусиятларини аниқлаш имконини беради. 3.Туристик бозорни сегментациялаштириш Ўзбекистоннинг туристик хизматлар бозорида корхоналар сонининг кўпайиши кўзга ташланмоқда ва улар ўртасида рақобат кучайиб бормоқда.

Кўпчилик корхоналар чекланган молиявий, меҳнат ҳамда бошқа ресурсларга эгадирлар ва шу сабабли, улар барча мижозлар талабларини қондириш мақсадида ўз ҳаракатларини қисмларга бўлиш имкониятларига эга эмаслар. Фойдали ва самарали фаолиятни ташкил этиш мақсадида туристик корхоналар бозорни сегментлаштиришади. Бозорни сегментлаштириш – бу бозорни қисмларга бўлиш ва у истеъмолчилар талабларининг умумийлиги билан тавсифланади. Ушбу сегментларнинг ҳар бири мақсадли бозор сифатида танланиши мумкин. Ҳар қандай маҳсулот ҳам барча истеъмолчилар талабларига жавоб беравермайди, шу сабабли, сегментлаштиришнинг асосий мақсади − туристик маҳсулотнинг манзиллигини таъминлаш ҳисобланади. Туристик бозорни сегментлаштириш – ҳар бир сегмент иштирокчиларининг ўзларини тутишлари, манфаатлари, қадрият лари ва эҳтиёжлари каби саволларга жавоб бериши лозим. Туристик маҳсулотга талабни сегментлаштиришдаги мезонлар муҳим аҳамиятга эга. Кенг тарқалган мезон − бу географик мезонлар ҳисобланади. Бу ерда мезон сифатида тарихий, этник, диний ва бошқа ўхшаш ликларга эга бўлган мамлакат ёки мамлакатлар гуруҳи кўриб чиқилади. Ушбу мезон асосидаги сегментлар: • курортда дам олиш мақсадида узоқ масофаларни босиб ўтадиган туристлар; • ҳудудий ташриф буюрувчилар (турмарказ жойлашган ҳудуд доирасида яшайдиган ва у ерга 4 соат ичида келиши мумкин бўлган туристлар) ва маҳаллий аҳоли ҳисобланган туристлар. Туристик йўналишнинг яқинлиги муҳим омил бўлиб ҳисобланади: одатда турмарказ ўзининг мақсадли бозорига қанчалик яқин бўлса, кўпчилик ташриф буюрувчиларни жалб қилиш эҳтимоли шунчалик юқори бўлади. Шу сабабдан ҳам, маълум бир турмарказни ривожлантириш учун туристик

ташкилот, унга яқин бўлган йирик аҳоли пунктларида истиқомат қилувчи аҳолига реклама орқали мурожаат қилишади. Социал мезонлар – бу туристнинг ёши, жинси, касби – оила бошлиқлари, туристлар яшовчи аҳоли пунктларининг катталиги, туристни кузатиб борувчи оила аъзолари сони, оила типи, миллати, диний эътиқоди, жами ва бир кишига тўғри келадиган оила даромадлари, оилада шахсий транспорт воситасининг мавжудлиги ёки бўлмаслиги. Бугунги кунда аёллар, касбий, ихтисослаштирилган туризм (банк хизматчилари, қишлоқ хўжалиги ходимлари, саноатнинг турли тармоқлари ходимларига хизмат кўрсатиш) ривожланиб бормоқда. Ёшлар ва аёллар туризми ўсиш тенденциясига эга. Психологик сегментациялаштиришда истеъмолчилар, уларнинг шахсий ва ўзларини тутиш хусусиятлари (психологик портрети) ҳамда турмуш тарзи белгиларига кўра гуруҳларга ажратилади. Ушбу мезонлар асосида саёҳатнинг ташкил этилиш шакллари, фойдаланиладиган транспорт воситалари, саёҳат давомийлиги, шунингдек, саёҳатни молиявийлаштириш манбалари белгиланади. Маслаҳатчилар ва воситачилар кўмагида туристик саёҳатни амалга ошириш тўғрисида қарор қабул қилинади. Туристик бозорнинг кўпчилик сегментлари кичик субсегмент ларга бўлинади. Масалан, рекреацион туризмда – бу дам олиш туризми ва даволаниш мақсадидаги туризм. Мотивация бўйича алоҳида сегментлар ўртасида аниқ чегарани белгилаш қийин ҳисобланади: ишчан туризм ўрганиш туризми билан, спорт туризми – рекреацион туризм билан боғланиши. Туристик бозорни сегментациялаштириш − истеъмолчиларнинг турмуш тарзи мезони бўйича, уларнинг қуйидаги гуруҳларини аниқлаш имконини беради: • саргузашт изловчи; • фаол ва мақсадга интилувчи шахслар; • ишчан доиралар вакили;

• кўк ёқалар; • анъанавий уйда ўтирувчи. Саргузашт изловчи. Бир хилдаги қизиқарсиз бўлган ишни бажарувчи ёш инсон, тоза ҳавода реал ва тасаввурли фаолият турларидан қониқиш ҳосил қилишни излайди. Балиқ ушлаш ва ов қилишни, спорт билан шуғулланишни яхши кўради, қиммат спорт автомобилларига қизиқади. Унда даромад етарлича, харид бўйича қарорларни ўзи қабул қилади. Ҳаётини узоқ келажакка режалаштирмайди. Спорт, саргузашт ва шунга ўхшаш дастурларнинг доимий ишқибози. Фаол ва мақсадга интилувчи шахс . Ўзининг барча имкониятлари ва энергиясини хизмат поғонасини яхшилашга сарфлайди, ўз ишига катта қизиқиш билан қарайдилар. У ҳаётнинг кўпчилик томонларига замонавий қарашга эга бўлган либерал, ўзига ишонади. Доимий равишда янги ҳиссиётлар ва актив фаолият (масалан, чанғида учиш, яхтада сузиш, чет элга саёҳат қилиш) тарафдори. Барча воқеалар ва замонавий маданият тенденциялари тўғрисида хабардор бўлиш учун журналлар ўқийди. Спорт телевизион ўйинларини, ҳордиқ чиқарувчи шоулар ва хабарлар ахборотларини хуш кўради. Фаол шахс. У фаол ва мақсадга интилувчи шахсдан фарқли равишда кўнгилли дам учун кўпроқ бўш пул маблағларига эга бўлади. Бундай шахс узоқ бўлмаган масофаларга саёҳат қилишни афзал кўради. Чунки, у доимий яшаш жойи ва шаклланган оиласидан йироққа кетишни истамайди, у ишчан журналлар, газеталар ўқишни, қисқа ахборот маълумотларни, махсус табиатга саёҳатлар телевизион дастурларни хуш кўради. Кўк ёқалар . Улар кичик шаҳарлар ёки катта шаҳарлар атрофида яшашадилар, социал қадрият (ватанпарварлик, ахлоқ, кийиниш маданияти ва ҳоказо)ларга мустаҳкам риоя этишади. Шунингдек, улар аъло тарзда дам олиш деб, оила билан палаткаларда дам олишни тушунишади. Ов ва балиқ тутишни ёқтиради. Барча спорт телевизион дастурларидан футболни афзал кўради.

Анъанавий уйда ўтирувчи . Унинг асосий муаммоси тез ўзгараётган дунёга мослаша олмаслигидир. Эски анъаналар тарафдори, уни бошқалардан ҳам кутади. Ўзи томонидан сарфланган ҳар бир сўмдан максимал фойда олишга ҳаракат қилади. Хавф хатар билан боғлиқ нарсаларни четлаб ўтади, ҳеч қачон кредит харид қилмайди. Телевизион комедиялар ишқибози. Дунёдаги охирги воқеалар тўғрисидаги маълумот олишнинг асосий манбаси бўлиб, телевидениедаги ахборот ҳисобланади. Қайд қилинган сегментлар истеъмолчиларга маълум бир даражада тавсиф беради. Туристик бозорни умумлаштирилган тавсифлар бўйича бўлишда, ҳаёт тарзи мезони бўйича олинган сегментлар – турли эҳтиёжлар ва қадриятларга эга бўлган истеъмолчилар гуруҳларидан ташкил топади. Ҳар бир сегмент асосий бозорнинг таркибий қисми ҳисобланади ва унинг учун махсус турпакет ишлаб чиқилади. Социал демократик маълумотлар ҳар бир сегментнинг жисмоний ва молиявий имкониятларни беради. Турмуш тарзининг таърифланиши ҳар бир сегментнинг эҳтиёжлари ва талаблари тўғрисида тасаввур беради. Шундай қилиб, сегментациялаштиришни амалга ошира туриб, туристик корхона қандайдир белгилар бўйича бирлашган мижозлар гуруҳларини аниқлайди. Бозор сегментларининг ҳар бирига, ўзига хос туристик маҳсулот таклифи мос келиши лозим. Бундай ёндашиш, нафақат, мавжуд талабни қондириш, балки унга керакли ўзгартиришлар киритиш имконини беради. Халқаро туристик ташкилот мижозларнинг даромад ва интеллектуал даражаларини комбинациялаштириш асосида туристик бозорнинг тўрт сегментини ажратади. Биринчи сегментга ўрта ва ҳатто паст даромад даражасига эга бўлган шахслар киради. Туристик бозорнинг ушбу сегменти учун тассуротларнинг кескин ўзгариши тавсифли эмас. Туристларнинг ушбу категорияси катта маблағга эга эмас, хизматлар нархларига сезгир ва шу вақтнинг ўзида хизматлар сифатига ўта талабчандир. Бундай туристларнинг

асосий тамойили – ҳамма нарсани бирданига тўлиқ олиш. Улар юқори разрядли бўлмаган меҳмонхоналарда тўхташади ва шу вақтнинг ўзида турли хилдаги ҳордиқ чиқариш ва экскурсияларга катта қизиқиш билдиришади. Халқаро туристик айирбошлашда туристик бозорнинг ушбу сегменти энг кўп сонли ҳисобланади ва оммавий туристик ёндашишнинг асосини ташкил этади. Одатда, ушбу сегмент туристи қисқа масофаларга саёҳат қилади. Туристик бозорнингиккинчи сегментига ўртадан юқори даромад даражасига эга бўлган шахслар киради. Ушбу туристлар кўпинча олий маълумотга ва кам ҳолларда ўрта махсус маълумотга эгадирлар. Улар учун асосий мақсад бўлиб, ўрганиш жараёни билан боғланган ҳолдаги дам олиш ҳисобланади. Бундай туристларда ўрганиш мотиви юқори ҳисобланади. Улар ташриф буюрадиган ҳудудларда қулайликларнинг бўлмаслигига кўникишлари мумкин бўлади. Учинчи сегментни юқори даромад даражасига эга бўлган шахслар ташкил этади. Асосан олий маълумотга эга бўлган ушбу шахслар тассуротларни янгилаш мақсадида ўрганиш саёҳатларига қизиқишади. Улар ўрта ва ―учинчи‖ ёшдагилардир. ―Учинчи‖ ёшдаги шахслар гуруҳ таркибида саёҳат қилишни афзал кўрадилар. Ушбу сегмент учун 2 3 ҳафталик узоқ саёҳатлар маъқул ҳисобланади. Бундан ташқари, ушбу туристлар қимматли сувенирларга қизиқишади. Тўртинчи сегментни олий маълумотга ва юқори интеллектга эга бўлган инсонлар ташкил этади. Улар бошқа халқлар табиати ва маданиятини, ҳаёт тарзини, урф одатларини ўрганишга қизиқишади. Уни турли ёш категориясидаги ва ҳар хил даромад даражасидаги инсонлар ташкил этади, аммо улар саёҳат чоғида катта харажатларни сарфлашлари мумкин (кўпинча жамғармалар ҳисобидан). Бозорнинг ушбу сегменти катта эмас, аммо охирги йилларда ўсиш тенденциясига эга. 4.Туристик бозорга таъсир этувчи асосий омиллар Туристик маҳсулотга талаб ва тегишли равишда туристик бозорга бир қатор омиллар таъсир кўрсатади. Қолган товарлар ва хизматлар қатори

туризмга талаб истеъмолчиларнинг харид қобилиятига боғлиқ, яъни аҳолида саёҳат учун сарфлашга пул маблағларининг мавжудлиги. Туристик корхоналарнинг фаолият юритиши учун фуқаро ларнинг бўш вақтлари ва етарли даражадаги молиявий маблағлари бўлиши зарур. Шундай қилиб, туризмга оммавий талабнинг вужудга келиши ва уни юқори даражада сақлаб туриш учун бўш вақтнинг ошиши ва жамият фаровонлигининг ўсиши асос бўлади. Бўш вақтни ошириш тенденцияси туризмда талабнинг ошиши учун объектив омил ҳисобланади. Туристик бозорга хизмат кўрсатувчи асосий омиллар булар аҳоли таркиби (структураси), ёши, аҳоли даромадлари даражаси, маълумоти, бандлик тури, маълум ирқга тегишлилиги, жинси, вақт, турмуш тарзи ва бошқалар киради. Аҳоли таркиби . Инсонлар туристик бозорнинг муҳим иштирокчилари ҳисобланади. Охирги йиллар мобайнида республикамиз аҳолиси сони ортиб бормоқда. Бу туризмнинг эртанги ривожланишини белгилайди. Аҳоли ёшидаги ўзгаришлар у ёки бу маънода бизнеснинг барча тармоқларига таъсир кўрсатади. Туризмни ривожлантиришни прогнозлаштиришда мамлакат аҳолиси ёшидаги ўзгариш тенденцияларни кузатиш ва уларнинг сайёҳлик бозорига таъсирини тўғри аниқлаш муҳим ҳисобланади. Чет эл тадқиқотчилари аҳолини ёш нуқтаи назаридан қуйидаги сегментларга ажратишади: 1. Болалар . Қисқа муддатда янги туғилганлар сонининг ошиши вақтинча туризм учун номақбул ҳолат ҳисобланади, чунки кичик болалари мавжуд оилалар саёҳатдан кўра уйда қолишни афзал кўришади. Ундан ташқари бундай оилаларда туризмга сарфланиши мумкин бўлган даромадларнинг бир қисми болаларга сарфланади. Аммо болаларнинг ўсиб бораётган сони келгусида туризмни ривожлантириш учун яхши омил бўлиб

хизмат қилади, чунки ушбу болалар туристик хизматларнинг мумкин бўлган истеъмолчилари ҳисобланишади. 2. Ўсмирлар бозорнинг муҳим сегментини ташкил этади. Улар якка тартибдаги харид қобилиятига эга бўлишади ва оила аъзоларига таътилни ўтказиш жойини аниқлашда катта таъсир кўрсатишади (хусусан катта маблағга эга бўлган оилаларда). Ўсмирлар мустақил туристлар бўлишлари ҳам мумкин. Ёш инсонларнинг саёҳатларга имкон берадиган асосий омили бу улардаги транспорт воситаларининг мавжудлиги ҳисобланади. 3. Ёш инсонлар сегменти туристик бозорда икки ёш категориясидан иборат: 18 дан 24 гача ва 25 дан 34 гача. Ўзларининг кўп сонлилиги ва имкониятларига кўра, ушбу категория туристик бозорнинг ҳолатига муҳим таъсир кўрсатади. Ушбу сегментда комплекс тенденцияни кузатиш мумкин: кеч турмушга чиқиш, оилада бир фарзанднинг бўлиши, кичик уй хўжалиги, оиланинг икки аъзоси учун хизмат поғонасининг муҳимлиги. Туристик бозорда ёшлар учун кўп учрайдиган кичик гуруҳлар мавжуд: ёш ёлғизлар ва фарзандсиз ёш оилалилар. 4. 35 44 ёшдаги инсонлар аҳолининг харид қобилияти муҳим таъсир кўрсатади. Ушбу сегментнинг ҳаёт тарзи, бутун мамлакатнинг ҳаёт тарзига айланади. Инсоннинг айнан ушбу гуруҳи самолётда саёҳат қилишга, курортларда дам олишга мойилдирлар. Улар саёҳатларга ва жойлашишга кўп пул сарфлашади. Ушбу сегментнинг кўпчилиги олий маълумотга эгадирлар. Улар учун ўзларини такомиллаштириш устувор ҳисобланади. Янги олинган маълумотларга ўзларининг дунёқарашларини кенгайтириш учун зарурий восита сифатида қарашади. Ушбу гуруҳ эҳтиёжларининг қондирилиши – келгусида туристик бизнесни муваффақиятли ривожлантиришнинг муҳим омилидир. 5. 45 54 ёшдаги инсонлар . Улар яшаш жойларидан узоқ курортларда дам олишга ва самолётда саёҳатларга мойилдирлар. Бу гуруҳда етакчи ўринни иқтисодий бақувват инсонлар эгаллайди. Ушбу ёшдаги

туристлар комфорт ва қулайликка, мазмунли экскурсион дастурларга юқори талаб кўйишадилар. 6. Эътибор қаратилиши лозим бўлган муҳим тенденция – бу 60 65 ва 65 дан юқори ёшдаги инсонлар сонининг ошишидир. Ушбу бозор доимий равишда ўсувчи ҳисобланади ва муҳимлиги жиҳатидан туристик бозорнинг қолган сегментларидан қолишмайди. Ушбу ёшдаги туристлар хусусиятларидан бири хизмат кўрсатиш ходимларидан якка тартибдаги эътиборларини, тиббий ёрдам олишни ва ҳоказоларни кутишади. Улар таътил даври билан чекланмайди, туристик мавсум (июль, август) циклини четлашни ва ―бархат мавсуми‖ ни афзал кўришади. Даромад. Аҳолининг харид қобилияти – туризмни ривожлантиришнинг муҳим омили. Даромадларнинг ортиши билан туристик саёҳатлар ва туризм учун харажат кўпаяди. У ёки бу оиланинг даромадлари қанчалик юқори бўлса, туристик саёҳатлар учун имкониятлар юқори бўлади. Бой инсонлар айнан туризмга катта маблағларни сарфлашни афзал кўришади. Вақтни тежаш мақсадида уларни авиасаёҳатлар қизиқтиради. Бой мижозлар учун дам олиш харажатларида катта қисмни жойлашиш харажатлари, тайёр маҳсулотни харид қилиш, ҳордиқ чиқариш, овқатланиш ва бошқалар эгаллайди. Туризмга талаб тўғридан тўғри истеъмолчилар даромадларига боғлиқ бўлади ва шу сабабли аҳолининг шахсий даромадлари соҳасидаги ўзгариш тенденцияларини доимий равишда кузатиш зарур. Агарда иқтисодий кўрсаткичлар пасайса, туристик корхона ўз маҳсулотининг нархини пасайтириши лозим. Иқтисодий инқирозлар шароитида аҳоли даромадлари пасаяди. Ушбу ҳолатларда туристик корхоналар учун ички туризмни ривожлантириш имкониятлари вужудга келади. Маълумот. Аҳолининг туристик активлиги тўғридан тўғри мумкин бўлган истеъмолчиларнинг маълумот даражасига боғлиқ бўлади. Маълумот инсонларнинг қизиқишини кенгайтиради ва шу тариқа туризмни

рағбатлантиради. Ўрта ва олий маълумотли инсонлар қизиқтирувчи саёҳатларни афзал кўришади. Аҳолининг олий маълумотли категориясида юқори даромад мавжуд ва улар асосий ҳаракат воситаси сифатида авиатранспортни танлашадилар. Касб. Харид қилинаётган туристик маҳсулотлар турига мижозларнинг касби маълум даражада таъсир кўрсатади. Офис хизматчилари ишчиларга қараганда кўп саёҳат қилишади. Йил давомида кўпроқ туристик саёҳатлар менежерлар, банк хизматчилари ва маъмурият ходимлари улушига тўғри келади. Туристик корхоналар гуруҳларни, банд бўлиш соҳаларига қараб ажратишга ҳаракат қилишади, уларнинг айримлари аниқ касб гуруҳлари учун сайёҳлик маҳсулоти ишлаб чиқариш учун ихтисослашган бўлади. Шуни таъкидлаш лозимки, ҳамма вақт ҳам истеъмолчиларни даромад, ёш, маълумот, бандлик соҳаси бўйича аниқ ажратиш имкони бўлмайди. Масалан, айрим ишчилар юқори даромадларга эга бўлишлари мумкин, аммо уларнинг харид одатлари маъмурият ходимлариникига қараганда кескин фарқ қилади. Одатда юқори ҳақ тўланадиган ишчилар туризмга кам харажат қилишади. Ирқ. Ўзбекистонда турли миллат вакиллари истиқомат қилишади. Улар туристик маҳсулотнинг мумкин бўлган истеъмол чилари ҳисобланадилар. Аҳолининиг ушбу қисми ўзларининг миллий хусусиятларига, маданиятларига ва анъаналарига эга. Инсонларнинг ушбу гуруҳида асосий аҳолига қараганда, у ёки бу нарсаларни афзал кўришлари ва одатларида фарқ мавжуд. Бундай мумкин бўлган истеъмолчиларга махсус ёндашишни, махсус маркетинг дастурларини яратишни талаб қилади. Бўш вақтнинг мавжудлиги . Инсон туризмга нафақат пулларни, балки вақтларини ҳам сарфлашадилар. Ҳеч қандай даромадлар, ҳатто юқориси ҳам индивидумга туристик саёҳат қилишга ёрдам бера олмайди, агарда унда вақт бўлмаса. Замонавий жамиятда вақтнинг етишмаслиги (пулнинг етишмаслиги ҳам) туризмни асосий чегараловчиси ҳисобланади.

Вақт, шунингдек, транспорт воситасини, туристик марказни ва дам олишдаги чора тадбирларни танлашга таъсир кўрсатади. Охирги пайтда аҳолининг бўш вақти кескин равишда ошди. Бунда иш ҳафтаси давомийлигининг қисқариши, узоқ таътиллар, дам олиш кунлари, мактаб таътиллари, тўлиқсиз иш кунига имконият, пенсияга чиқиш, маълумот даражасидаги ўзгаришлар муҳим аҳамият касб этади. Урбанизациялаштирилиш . Унинг натижасида кичик аҳоли пунктларида яшовчи ва қишлоқ хўжалиги билан шуғулланувчилар сони камаяди. Авваллари саёҳат қилишмайдиганларнинг таркибий қисмини ташкил этадиган ушбу гуруҳ туристик бозорга янги сегмент сифатида кириб боради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Хусусий корхоналар тўғрисида, 2003 йил 11 декабрь.  Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси, 2007 йил 25 декабрь.  Болтабаев М.Р., Тухлиев И.С., Сафаров Б.Ш., Абдухамидов С.А.  Turizm: nazariya va amaliyot. Darslik. O‗zbekiston Respublikasi Oliy va O‗rta Maxsus Ta‘lim Vazirligi.–Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.  Budgets of National Tourism Organizations, 2008 – 2009. World Tourism Organization, Madrid, Spain, 2010.  Здоров А. Б. Экономика туризма. М., Финансы и статистика. 2007.  Макконнелл К.Р, БРЮ С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 Т.: Пер. С анг. Т. 2. − Таллин, 1993.  Moliya: Korxonalar moliyasi. Darslik / J.R.Zaynalov, S.S.Aliyeva, Z.O.Axrorov va boshqalar. ‒T.: Iqtisod moliya‖, 2018.  Морозов М. А. Экономика и предпринимательство в социально культурном сервисе и туризме. – М.: Академия, 5 е изд., 2009.

Похожие

Ўзбекистон туризм бозорининг ўзига хос жиҳатлари

Туризм инфратузилмасида сармоянинг хусусиятлари

Хизмат кўрсатиш соҳасида туризм ва меҳмонхона хўжалиги хизматларининг ўрни. Хизматлар соҳасида туризм

Туризм соҳасида фирма ичидаги режалаштиришнинг хусусиятлари

Жахон мамлакатларида суғуртанинг ривожланиш хусусиятлари