Turistik mahsulotlarni sotishning asosiy shakllari - Экономика - Рефераты

Turistik mahsulotlarni sotishning asosiy shakllari

Загружено в:

20.11.2023

Скачано:

0

Размер:

42.767578125 KB

Turistik mahsulotlarni sotishning asosiy shakllari Reja: 1. Turistik xizmatlarni sotish kanallarini shakllantirish. 2. Turistik mahsulotni taqsimlash samaradorligi. 3. Turmahsulotni hisoblash jarayoni . 4. Sotish bo’yicha hamkorlarni tanlash.

Turistik xizmatlarni sotish kanallarini shakllantirish. Firmaning muvafaqiyatli faoliyat ko’rsatishi, nafaqatgina ishlab chiqarilgan mahsulotga bog’liq bo’ladi. Sifatli tovar ishlab chiqarishning o’zigina kifoya qilmaydi, u o’z iste’molchisini ham topishi zarur. Mahsulotni potensial iste’molchi bilan uchrashuvi uni joriy qilishning muhim sharti bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun ko’pgina ishlab chiqaruvchilar sotishning shaxsiy kanallarini shakllantirib o’z tovarlarini vositachilar orqali bozorga chiqaradi. Sotish kanali (yoki distribyutsiya kanali) – bu firma yoki alohida shaxslarning (vositachilarning) yig’indisi bo’lib, konkret tovar yoki xizmatlarning mulkchilik huquqini ishlab chiqaruvchidan iste’molchigacha uzatishda boshqa shaxsga yoki o’z zimmasiga olishga yordam beradi, shu tarzda ishlab chiqaruvchiga tijorat faoliyatining normal jarayonini ta’minlaydi. Boshqacha so’z bilan aytganda, sotish kanali – bu tovar ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga tomon harakatlanadigan yo’l bo’lib hisoblanadi. Shu tufayli tovar va xizmatlar uni harid qilishni istovchilardan ajratib turuvchi vaqt birligida, joy va mulkchilik huquqini uzoq uzilishlarni bartaraf etadi. Turistik xizmatlarni ishlab chiqaruvchidan to so’ngi istemolchigacha bo’lgan harakatlanish jarayoni bevosita emas, ko’p hollarda uning bevosita kontaktini ko’zda to’tmaydi. Zamonaviy turistik bozor vositachilik bo’g’inining kattagina miqdori bilan tavsiflanadi, ularsiz turistik tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchilari oddiygina normal faoliyat ko’rsata olmaydi. Vositachilar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o’rtasidagi oraliq holatni egallaydi, hamda tovar harakati jarayoni, bozor xo’jaligini almashtirilmaydigan muhim elementi bo’lib hisoblanadi. Turistik bozorda ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasidagi hududiy noumumiylik mavjud. Shu sababli potensial iste’molchilar bilan aloqalar faqatgina o’ziga xos vositachilik tashkilotlari turoperatorlar va turagent orqaligina mumkin bo’ladi. Turistik bozorda ishlab chiqaruvchilar bo’lib, ishlab chiqarish, servis, madaniy tashkilotlar shulardan mehmonxonalar, restoranlar, muzeylar, ko’rgazma, transport kompaniyalari, sport muassaslari va h.k. hisoblanadi.

Turizmda vositachilar bir necha ishlab chiqaruvchilar xizmatini joriy qiladi. Turistik xizmatlarni siljitish jarayonida turoperatorning turistik mahsuloti deb nomlanadi va sotish kanallari orqali iste’molchiga yetkaziladi. Turistik bozorda turistik mahsulot va xizmatlarni joriy qilish bevosita iste’molchiga bitta yoxud bir nechta vositachilarni o’z ichiga oluvchi sotish kanallari orqali amalga oshiriladi. Mazkur holatga yaqqol misol bo’lib joylashtirish bo’yicha o’z xizmatlarini ko’p sonli turfirmalar orqali amalga oshiruvchi, hamda ularga bevosita murojaat qilgan turistlarga turagentlik vositachilarini chetlab o’tgan xizmat ko’rsatuvchi mehmonxonalarni olishimiz mumkin. Shunga qaramasdan ko’pgina ishlab chiqaruvchilar o’zlari yetkazib berib, vositachilar roli va funksiyasini o’zlari bajaradilar. Turizmda savdo vositachilardan foydalanish va sotish kanallarini shakllantirish istisno tariqasida emas, balki qoida bo’lib hisoblanadi. O’zining tadbirkorligi spesifikasi bo’yicha malakali turoperator turmahsulotni yaratadi, o’z turlarining umumiy bosh katalogini chop etadi, turlarning ulgurji savdosini olib boradi va sotilgan turlarda turistlarga xizmat ko’rsatishni ta’minlaydi. Qoida bo’yicha turlarni bevosita iste’molchilarning o’ziga sotish turoperatorning asosiy vazifasi hisoblanmaydi. Biroq, har bir korxona o’z mahsulotlarining pirovard sotilishidan manfaatdordir. Shu sababli, turoperatorlik firmasi faoliyatining ahamiyatli yo’nalishi turmahsulotlarining sotilishini ta’minlashdir. Bu vazifa esa turmahsulotni ishlab chiqaruvchidan potensial iste’molchiga qadar yetkazib beradigan sotish tarmoqlari zimmasiga yuklatiladi. Sotish tarmoqlarini shakllantirish, sotish bo’yicha istiqbolli hamkorlarni izlash, ularning ish sifatlarini o’rganish, bitimlar tuzish va hamkorlikni takomillashtirish bo’yicha vazifalarni o’z ichiga oladi. Sotishlarning har qanday shakli va ko’rinishida hamma vaqt har biri ingliz alfavitining «R» harfi bilan boshlanadigan yetti marketing tadbirlari ketma- ketligiga rioya qilish zarur. Bular quyidagilardir: "mahsulot" (product), "rejalashtirish" (planning), "joy" (plase), "odamlar" (people), "narxlar" (prices), "siljitish" (promotion), «jarayon» (process). Ya’ni, bu firma faoliyatining strategik rejalashtirilishi asosida ishlab chiqilgan, kerakli joyda taklif qilingan, ma’lum

iste’molchilar segmentiga adresli yo’naltirilgan, ma’qul standardagi, to’g’ri taqdim qilingan va sifatli xizmat ko’rsatish bilan sotilgan mahsulotdir. product -----------► Tur mahsulot (tur) planning -----------► Talab asosida rejalashtirilgan plase -----------► Kerakli joyda taklif etilgan people -----------► Ma’lum iste’molchilar segmendga taklif etilgan prices -----------► Ma’qul narxlarda promotion -----------► To’g’ri taqdim qilingan va realizatsiya qilingan process -----------► Sifatli bajarilgan xizmat ko’rsatish bilan Turistik tashkilotlar amaliy ortida sotish kanallaiini shakllantirishning ikki yo’nalish ajratiladi: tashqi (xorijiy ) va ichki kanallar. Sotishning ichki kanallari - bu, shu mamlakatning ichida turli turistik xizmatlar sotadigan (shu mamlakat hududida joylashgan mamlakat fiqorasimi yoki xorijliklarmi, ya’ni, kimga sotilishidan qat’iy nazar) filiallar, bo’linmalar va vositachilik tashkilotlari tizimlaridir. Sotishning tashqi kanallari - bu o’z mamlakatida berilgan mamlakatga shartnomaga asosan turistik sayohatlar sotish majburiyatini qabul qilgan xorijiy turistik firma-vositachilarning ma’lum sonidir. Marketing strategiyasi ham ichki ham tashqi sotish kanallaridan foydalanishni ko’zda tutadi. Biroq ularning ahamiyati ishlab chiqariladigan xizmatlar harakteriga mos ravishda turlicha baholanishi mumkin. Agar turistik tashkilot kompleks xizmat ko’rsatishga maxsuslashgan bo’lsa, uning sotish mexanizmi asosan xorijiy vositachilarga yo’naltirilgan bo’lishi lozim. Turizm biznesi gigantlari «Amerikan Ekspress» yoki «TomasKuk» kabi xorijiy davlatlarda o’z agentliklari yoki vakolatxonalarini ochishlari mumkin. Ammo boshqa mamlakatlarda o’z sotish kanallarini yaratish juda katta valyuta harajatlari bilan bog’liq va bunday qaror qabul qilishga faqat yirik firmalargina qodirdirlar. O’z xizmatlarini xorijda sotish uchun o’rta darajadagi firmalar uchun mahalliy bozorda

yaxshi pozitsiyaga va bunaqa ishlarda katta tajribaga ega bo’lgan turistik tashkilotlardan foydalanish ko’p jihatdan foydaliroqdir. Tashqi savdo mexanizmini shakllantirishda xorijiy turistik firmalar bilan shartnoma va bitimlar asosida hamkorlik munosabatlarini o’rnatishni anglatadi. Shuning uchun ularni o’rganish bu mexanizmning samarali faoliyat yuritishining ahamiyatli sharti hisoblanadi. Agar turfirma katta hajmlarda alohida turistik xizmatlar ishlab chiqarsa, shunga muvofiq rivojlangan ichki sotish mexanizmiga ham ega bo’lishi kerak. Bozorda turoperator vazifasini ulgurji savdo tashkiloti faoliyati bilan tenglashtirsa bo’ladi: u mehmonxona, transport va turizm industriyasining boshqa korxonalari xizmatlarini katta hajmlarda sotib oladi va vositachilar orqali yoki bevosita to’g’ridan-to’g’ri iste’molchilarga sotadigan turlar dasturlarini ishlab chiqadi. Turoperatorlik firmalarining ko’p yillik amaliy faoliyatlarida turmahsulotni sotishning turli yo’llaridan foydalaniladi. Ular orasida quyidagilarni ajratishimiz mumkin:  xususiy sotishlar byurosini tashkil etish (savdo nuqtalari);  vositachi turagentlik tarmoqlarini tashkil etish;  yirik tashkilot va korxonalar bilan aloqa o’rnatish;  maxsuslashtirilgan magazinlardan foydalanish;  pochta orqali turlarni sotish. Umumiy qilib aytiladigan bo’lsa, turmahsulotni sotishni tashkil qilishning ikki shakli mavjud: xususiy sotishlar byurosini tashkil etish hamda kontragentlik tarmoqlaridan foydalanish. Ko’p firmalarda turmahsulot sotish kanallari kombinatsiyalashgan, ya’ni, ham xususiy sotish bo’linma va tuzilmalari, ham kontragentlik tarmoqlari mavjud. Turistik mahsulotni sotishning asosiy shakllari tavsifnomasi. Xususiy sotishlar byurosi - bu, turoperatorlik firmasining o’ziga tegishli bo’lgan, turlarni sotib oluvchilar bilan bevosita ish olib boradigan savdo nuqtalaridir. Bularda haridorlarga sotuvda mavjud turlar haqida ma’lumot beriladi, bron qilish uchun

talabnomalar qabul qilinadi, sotish shartnomalari tuziladi, to’lovlar qabul qilinadi, xorijiy vizalarni rasmiylashtirish uchun pasportlar qabul qilinadi, turistik hujjatlar rasmiylashtiriladi va beriladi, shikoyatlar ko’rib chiqiladi va hokazo. Turoperator o’z moliyaviy imkoniyatlari va bozordagi operatsiyalari hajmidan kelib chiqib, turli joylarda joylashgan bir necha savdo nuqtalariga ega bo’lishi mumkin. Yirik turoperatorlar filiallari nafaqat o’z mamlakati, balki xorijiy davlatlarda ham mavjud. Savdo nuqtalari, odatda, shaharning gavjum joylarida, mijozlar uchun qulay, odatda, birinchi qavatda joylashgan bo’ladi. Ko’cha tomondan firma nomi tushirilgan chiroqli, tez ko’zga tashlanadigan viveska o’rnatiladi. Yo’lovchilar diqqatini o’ziga jalb qiladigan, firmaning turli reklama materiallari bilan bezatilgan ko’cha vitrinasi reklama rolini o’ynaydi. Savdo nuqtasining asosiy joyi mijozlar bilan ish olib boriladigan savdo zali hisoblanadi. U tashrif buyuruvchilarni kutib olish uchun stollar, qulay stul va kreslolar bilan jihozlangan bo’ladi. Savdo zali ham mijozlarga, ham firma xodimlari uchun qulay bo’lishi lozim. Savdo binolari (maxsus dizayn asosida) yaxshi jihozlangan bo’lishi kerak. Uni turistik plakatlar va boshqa reklama anjomlari bilan bezatish tavsiya etiladi. Shu maqsadlarda hamkorlar tomonidan ishlab chiqilgan reklama anjomlardan ham foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Shuni esda tutish kerakki, mijozlar ko’pincha firmaning ishonchliligi va salmoqliligiga uning sotish byurolari ko’rinishiga qarab baho beradilar. Shuning uchun, ularning tashqi ko’rinishi va jihozlanishi firma turmahsulotining iste’mol bozoridagi mavqei va reklamasida asosiy hal qiluvchi o’rinni egallaydi. Mijozlarni qabul qiluvchi binodan tashqari turoperatorlarning sotish byurolari, hujjatlar bilan tezkor ishlash uchun buxgalteriya, reklama va axborot materiallarini saqlash uchun xizmat joylari ham zarur. Turoperatorlar sotish byurolarining asosiy ishlab chiqarish vazifalari:  axborot-ma’lumot stendlari, og’zaki xabarlar, yozma ma’lumotlar yordamida tashrif buyuruvchilarga ma’lumot yetkazish;  xorijga turistik sayohatlar bilan bog’liq boshqa istalgan malumotlarni berish;

 tashrif buyuruvchilardan turni bron qilish talabnomalarini firma tomonidan o’rnatilgan shaklda qabul qilish;  bron qilish uchun talabnoma bergan tashrif buyuruvchilardan xorijiy vizalarini rasmiylashtirish uchun pasportlarni qabul qilish, ularning amal qilish muddatlarini tekshirish;  mijozlarni turni sotib olish va sotish shartlari, shuningdek, «Xorijga turistik safarlar umumiy shartlari» bilan tanishtirish;  belgilangan muddatlarda mijozdan turning avans yoki to’liq qiymati to’lovini qabul qilish;  turistik safar mobaynida uning sug’urtasi masalasini kelishib olish;  mijozga xorij vizasi qo’yilgan pasport va zarur turistik hujjatlarni berish, unga safar xususiyatlari haqidagi eslatma berilgan holda sayohat tafsilotlari haqida xabardor qilish;  sotilgan turda bo’lishi mumkin bo’lgan o’zgarishlar to’g’risida mijozga tezda yetkazilishi va shu masalani u bilan kelishib olish lozim;  mijoz tomonidan bo’ladigan o’zgarishlar haqidagi arizasini qabul qilish va tegishli chora-tadbirlarni qabul qilish;  turistlar uchun, ularning talabnomalari asosida, qo’shimcha haq to’lash evaziga avtotransport buyurtma berish;  boshqa shaharlik turistlar uchun xorij chiqish punktida mehmonxona bron qilishda yordam ko’rsatish;  mijozlardan shikoyatlar qabul qilish. Kontragentlik tarmog’i. Turoperatorlarning xorijga turistik yo’llanmalarni sotishda vositachilardan (subagentlardan) foydalanish mijozlarni jalb qilishning eng tarqalgan va samarali usullari hisoblanadi. Turoperator va turagent hamkorligi ikkala tomonga ham sezilarli foyda keltiradi. Quyidagilar turoperatorga keng va tarmoqli turagentlik tizimiga ega bo’lishni ta’minlaydi:  turistik safarlar sotish hajmini ko’paytirish;  yangi bozorlarga, shu jumladan, chiqish turizmining mahalliy bozorlariga chiqish;

 personal ta’minaminlash uchun, binolarni ijaraga olish va ularni jihozlash uchun qilinadigan harajatlarni kamaytirish. Faol harakat qilayotgan turagent - turoperator agentligining tarmoq mohiyatidir. Turagentning asosiy sifatlari ishonchlilik va haqqoniylik, sotishning turli samarali shakllaridan foydalana olish, kirishimlilik, personallarning kommunikabelliligi va xodimlarning yoqimliligi hisoblanadi. Turoperatorlar o’z turagentliklari bilan doimo ish olib borishlari kerak -turistik safarlar sharoitlarini o’rganish, moliyaviy ishlarni olib borish, bitimlar tuzishning huquqiy asoslarini o’rganish, sug’urta qilish bo’yicha o’quv seminarlarini olib borishlari lozim. Ko’pgina turoperatorlar mavsum boshida yoki oxirida o’z agentlari uchun reklama qilinayotgan turlar yo’nalishlari bo’yicha RAM-turlar deb ataladigan tanishtiruv safarlarini o’z hisobidan tashkil qiladilar. Turoperatorning turagent bilan hamkorligi, albatta, agentlik bitimi shakliga ega bo’lgan shartnoma bilan rasmiylashtiriladi. Unda quyidagi asosiy shartlar kelishib olinadi:  agent o’z zimmasiga oladigan sotish hajmi. Ko’p hollarda agent mijozlardan talabnomalar tushganda va bo’sh joylar mavjud bo’lganda turoperator katalogi bo’yicha turlarni joriy bron qilish va sotish huquqini oladi. Ba’zida kelishilgan shartlar asosida agent zimmasiga oladigan sotish joylarining qat’iy kvotasi belgilanishi mumkin;  turning turoperator reklama qilayotgan narxidan yuqori bo’lmasligi lozim bo’lgan narx;  turoperator va turagent orasidagi hisob-kitoblar tartibi va muddatlari;  turagentning komission mukofoti miqdori. Komissionlarni olish tartibi. U har bir sotilgan tur uchun kelishilgan foiz yoki belgilangan summa ko’rinishida belgilanishi mumkin. Odatda, turagent faolligini rag’batlantirish maqsadida rejadagidan oshiqcha sotilgan turlar uchun bonus yoki komission ajratmalar foizlarining oshishi ko’rinishiga ega bo’lgan mukofot to’lovlarini joriy qilishi mumkin. Ko’pincha,

turoperatorlar o’z turagentlarini o’z turlaridan biriga bepul turistik yo’llanma bilan ham rag’batlantiradilar;  mijozlar talabnomalarini rasmiylashtirish shakli, tartibi va sotib olingan turlar bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish;  sotiladigan turlar reklamasida turagent va turoperator qatnashishining xossalari;  oldindan to’lov amalga oshirilgan turning mijoz tomonidan rad etilishida bekor qilish, yo’nalishni o’zgartirish tartibi, o’z vaqtida qilinmagan annulyatsiya uchun sanksiyalar harakteri;  agentlik bitimida turoperator va turagentning bir-biri oldida va mijoz oldidagi javobgarliklari masalalari muhim ahamiyatga ega. Masalan, turoperator yo’nalish, dasturlar, xizmat ko’rsatish shartlariga rioya qilinishi uchun, Initsiativ turoperator esa tashuvlar va xorijiy vizalarni rasmiylashtirish uchun javob beradilar. Turagent turistik safarlar sharoitlari to’g’risida mijozlarga to’liq va to’g’ri ma’lumot yetkazilishi, ular uchun joylarning to’g’ri va o’z vaqtida bron qilinishi, tur bo’yicha to’lovlarning to’liq amalga oshirilishi, shuningdek, tur annulyatsiyasi yoki uni o’zgartirish shartlariga rioya qilinishi uchun javobgarlikni o’z zimmasiga oladi. Ko’p hollarda joriy bron qilish shartlari asosida turagent turoperator tomonidan rejalashtirilgan turlarning sotilishi uchun hech qanday tijoriy majburiyatlarni o’z zimmasiga olmaydi. Bu holda barcha xavf turoperator zimmasida bo’ladi. Agar majburiy sotishlar kvotasi joriy etilmagan bo’lsa, turagent faolligi faqat uning o’zining moddiy manfaatdorligi bilan taqiqlanadi (qancha ko’p tur sotsa, shuncha ko’p foyda oladi). Turagentlar uchun qo’shimcha rag’batlantirish bo’lib, ko’p hollarda komissionlarning o’sib borish shartlari xizmat qiladi. Masalan, turagent birinchi sotilgan 10 ta yo’llanma uchun 5% miqdorida komissionga ega bo’lsa, keyingi sotilgan 20 ta yo’llanma uchun komission miqdori 7% ga oshadi. Agar 30 ta yo’llanma sotilgan bo’lsa, keyingi har bir sotilgan tur uchun komissiya miqdori tur qiymatining 10% ni tashkil etadi.

Agentlik bitimini imzolashdan oldin uning qatnashchilari o’z hamkorlarining ishonchliligiga ishonch hosil qilishlari uchun, ularni o’rganishlari kerak. Amaliyot shuni ko’rsatadiki, turagent, o’z subagentlaridan yoki bevosita mijozlarning o’zidan pulni yig’ib olib, g’oyib bo’lishi mumkin bo’lgan "soxta" turoperatorga uchrab qolishi mumkin. Yoki aksincha, turagent turoperatorning yuqori imidjidan foydalanib, o’z mijozlaridan pulni yig’ib oladilar va g’oyib bo’ladilar va shu bilan birga ularni turoperator bilan o’zlari muhokama qilib olishlariga majbur qiladilar. Shunday hollarni oldini olish maqsadida agentlik bitimining har bir qatnashchisi zarur chora-tadbirlar qabul qilishi lozim. Hamkor turistik korxonaning mazkur faoliyat bilan shug’ullanish uchun litsenziyasining mavjudligini tekshirish zarur. Shuningdek, tijorat xavfi sug’urtasi masalasini ham kun tartibiga qo’yish mumkin. Shartnomaning aniq shartlarini va sug’urtasining ushbu ko’rinishi bo’yicha sug’urta qoplamasi summasi individual holda kelishiladi, chunki bu firma ishlaydigan mamlakat, sotishlar hajmi kabi omillarga bog’liq bo’lishi mumkin. Har qanday holda ham professional mas’uliyatlarni sug’urta qilish nafaqat firmaning o’ziga foydali, balki turfirma ishonchliligining yana bir dalili bo’lib xizmat qiladi. Xalqaro va mamlakatimiz qonunchiligi jiddiy ravishda turoperator va turagentning iste’molchilar oldidagi majburiyatlari uchun kafolat beradilar va tartibga solib turadilar. Turoperator va turagentlarni sertifikatsiyalashning yangi shartlari nomlari keltirilgan tashkilotlarning turistlar oldidagi majburiyatlari va javobgarliklarining aniq ajratilishini nazarda tutadi. Turmahsulotning vositachi tashkilotlar orqali sotish tizimi sotish kanallari deb ataladi. Ba’zi bunday firmalar nisbatan kichik turoperatorlar tomonidan yaratilgan va sotish uchun taklif etilgan inklyuziv va pekidj turlarni sotishga maxsuslashgan bo’ladilar. Odatda ulgurji-turoperatorlar kichik dilerlardan tashkil topgan o’z tarmoqlarini shakllantiradilar. Turlarni sotish bo’yicha kichik mahalliy agentliklar qancha ko’p bo’lsa, potensial turistga tur haqida ma’lumot yetkazish va turmahsulotning samarali sotilishini tashkil qilish imkoniyatlari shunchalik ko’p

bo’ladi. Xalqaro statistika ma’lumotlariga ko’ra, turmahsulotlarning 80% dan ortig’ini aynan kichik agentliklar sotadilar Harakteri bo’yicha turistik firmalar chakana va ulgurji firmalarga bo’linadilar. Chakana savdo bilan shug’ulanadigan agentlar - bular, qoida bo’yicha, uncha sezilarli bo’lmagan kapital va cheklangan bozorga ega bo’lgan vositachi tashkilotlardir. Vositachi bo’la turib, ular yirik turistik va avtotransport kompaniyalari siyosatiga bog’liq faoliyat yuritadilar. Va bozorda muhim rol o’ynaydilar, chunki turistik safarlarning sezilarli qismi aynan ular orqali sotiladi Turizm rivojlangan mamlakatlardagi turagentliklar tajribalari shuni ko’rsaladiki turagentliklarning optimal soni fuqarolar soniga hisoblanganda, har 10000 kishiga bir turistik agentlik to’g’ri kelishi optimal hisoblanadi. Chakana turistik firmalalar turistik xizmat ko’rsatish va transport korxonalari xizmatlarini sotib oladigan mijozlar bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqalar asosida ishlaydilar. Ulgurji turistik firmalar - standart (yoki seriyali) inklyuziv yoki pekidj turlarni sotish bo’yicha yirik masshtabli operatsiyalar o’tkazadigan yirik turoperatorlar hisoblanadilar. Turistik xizmatlarning ulgurji savdosi qayta sotish maqsadida xizmatlari sotib olish bilan bog’liq har qanday faoliyatlar tushuniladi. Turistik xizmatlar bozorini shakllantirishda ulgurji turoperatorlar tutgan o’rni alohida ahamiyatga ega. Mohiyatan ular tashkil qilingan turizmning, shu jumladan xalqaro turizmning ham asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadilar. Ulgurji firmalar o’z ishlariga reklama, ijara, savdo zallari, personallarga to’lovlar, aylanma mablag’larni shakllantirish kabi harajatlar bilan aniqlanadigan sezilarli darajadagi katta kapital qo’yishlariga to’g’ri keladi. Amaliyotda ulgurji firma va chakana firmalr orasidagi farqlarini aniqlash qiyin bo’ladi, chunki har ikkalasi ham ulgurji, ham chakana operatsiyalarni bajarishlari mumkin.

Alohida hollarda wholesalar faqat ma’lum xizmatlar ko’rinishiga maxsuslashishi mumkin, masalan, mehmonxona zanjirlari yoki transport korxonalariga xizmat ko’rsatish. Nisbatan ravshanroq misol qilib, fransuz firmasi «Feniks»ning, Moskvadagi turistik agentliklarga Parij va Londonda ko’rsatiladigan mehmonxona xizmatlarini sotish bilan shug’ullanishini olishimiz mumkin. Agent turmahsulot realizatsiyasi jarayonidagi qatnashchilari zanjirida oxirgi va muhim zvenodir. U ko’pincha to’g’ridan-to’g’ri sotish usuli bo’yicha ishlaydi va mijozlarni ko’p hollarda tavsiyalar bo’yicha, ishda, uyda jamaot idoralarida o’z qarindoshlari, tanishlari orasidan topadi. Oxirgi yillarda turmahsulot sotish tizimi ikki ommaviy shaklga ega bo’ldi: an’anaviy va noan’anaviy. Turistik xizmatlarning sotishning an’anaviy shakllariga bu faoliyat ularning hayotiyligini ta’minlaydigan va asosiy hisoblanadigan ko’p sonli turfirmalar kiradi.Statistika ko’rsatishicha, bu xorijda turizm sohasidagi nisbatan keng tarqalgan tadbirkorlik strukturalaridan biri hisoblanadi. AQShda 30 mingdan ortiq bunday firmalar hisoblangan. Turistik firmalarning bunday ko’p sonli miqdorida ularning funksional, tarkibiy, tijoriy harakteristikalarida katta farqlarni kuzatish mumkin. Turistik xizmatlarni sotishning noan’anaviy shakllari turizm bilan bog’liq bo’lmagan tarmoqlarda yuzaga keladi va aktiv faoliyat ko’rsatmoqda. Xalqaro turizmning tez sur’atlarda rivojlanishi yirik noturistik kompaniyalaniing o’z kapitallarini turizm industriyasiga qo’yishga undamoqda. Bugungi kunda yirik aviakompaniyalar, banklar, sug’urta jamg’armalari, savdo uylari va universal magazinlar bizneslarining sezilarli qismini tashkil etadigan turistik sayohatlar sotish bo’yicha o’z filiallarini ochishlari odatiy hol bo’lib qolgan. Bu kabi kompaniyalarning an’anaviy turistik firmalar bilan raqobat ko’rashidagi asosiy ustunlik tomoni ularda o’zlarining ko’p sonli sotish punktlari yoki filiallari, bron qilish va rezervatsiya tizimlarining mavjud bo’lishidir. Aviakompaniyalar, qoida bo’yicha, chiptalar sotish bo’yicha ko’p sonli kassalarda, tashqi tizimlar bilan ulangan o’z bron qilish tizimlariga ega bo’ladilar. Banklar

hatto o’z mijozlariga xizmat ko’rsatadigan ko’p sonli bo’lim va filiallariga ega bo’ladilar. Sug’urta jamg’armalarida esa sug’urta agentlarining "armiyasi" faoliyat yuritadilar Savdo uylar ishbilarmonlar va biznesmenlarga ularning ishlari bilan bog’liq turistik xizmatlarni taklif qiladilar. Universal magazinlarda tashrif buyuruvchilar o’zlari istagan turistik yo’nalishlarni kataloglar bo’yicha tanlashlari va sotib olishlari mumkin bo’lgan maxsus seksiyalar (bo’limlar) tashkil etiladi. Sotishning noan’anaviy shakllaridan biri korporativ mijozlarga to’g’ridan- to’g’ri sotish hisoblanadi. Sotishning bunday shaklidan tashkilotlar, idoralar, jamoalar, maktablar, kollejlar kabi muassasalarning xodimlaridan tashkil topgan turistik guruhlar sayohatini tashkil qilishda foydalaniladi. Korporativ mijozlarning to’g’ridan-to’g’ri buyurtmasi asosida tashkil qilinadigan intensiv turlar turmahsulot realizatsiyasining istiqbolli yo’nalishi hisoblanadi. Bunday turlarni sotish turoperatorning to’g’ridan-to’g’ri buyurtmachi - tashkilotning shartnoma- topshirig’i asosida amalga oshiriladi. Bunday sotish bozorlarini shakllantirish uchun tashkilotlar va idoralar, muassasalar to’g’risida eng to’g’ri va to’liq ma’lumotlar zarur bo’ladi. Tezkor marketing ishlarini olib borish uchun tegishli ma’lumotlar bazasiga ega bo’lish lozim bo’ladi. Bundan tashqari, turmahsulotlarni sotishning noan’anaviy shakllariga turlarni global kompyuter tarmoqlari, bron qilish va buyurtma berish tizimlari, Internet orqali sotishni ham kiritsa bo’ladi. Turlar va turistik xizmatlarni sotishning bu usuli hozirda xalqaro hamda mamlakatimiz turizm bozorlarida keng tadbiq qilinmoqda. Mamlakatimiz firmalarida «Turvin», "Klyuch" va boshqalar kabi maxsuslashtirilgan kompyuter dasturlari joriy qilinmoqda va foydalanilmoqda. Aynan ushbu usul XXI asrda turistik firmalarning an’anaviy ish usullarini sezilarli darajada kamaytirishga qodir hisoblanadi. Turizm bozorida yuqorida keltirilgan sotish shakllarining kombinatsiyalashgan ko’rinishlari ham uchrab turadi. Misol tariqasida turoperator- turagent o’zaro faoliyati texnologiyasi bo’yicha taklifni olish mumkin. 13. 2. Turistik mahsulotni taqsimlash samaradorligi.

Agar istalgan biznesni boshqarish uchun bosh funksiyalar muhim bo’lib hisoblansa, ularga oliy menejment tomonidan ajratilgan e’tibor va vaqt miqdoriga mos ravishda tavsiflansa, unda ishonch bilan aytish mumkinki, taqsimot bu ruyxatni boshidagi o’rinni egallagan bo’lar edi. Agar o’sha funksiyalar foizlarda ifodalangan ularga ketgan harajatlar nuqtai nazaridan guruhlansa, unda taqsimot ham qayerdadir ruyxatni boshida joylashgan bo’lar edi. Turistik xizmatlar ko’rinmas tovarni o’ziga xos turi hisoblanib, uni joriy qilganda munosabatlar turli-tuman va o’ziga xosdir. Turfirmalar tomonidan sotiladigan xizmatlar qator farq qiluvchi o’ziga xos xususiyatlarga ega:  sezilmaslik: sotilishi kerak bo’lgan mahsulotni ko’rib bo’lmaydi, iste’molchi uni harid qilishdan oldin tatib ko’ra olmaydi va ushlab ko’ra olmaydi;  xizmatlarni jamg’arib qo’yish mumkin emas.  ishlab chiqarish va iste’mol jarayonlari bir vaqtning o’zida amalga oshiriladi  iste’molchi ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadi. Bo’lardan shunday xulosa qilish mumkinki, ham sotish tizimi ham taqsimot kanallarini tanlash jismoniy tovarlarni moddiy taqsimotidan tubdan farq qiladi. Sotishni ikki xil usuli mavjud bevosita usul sotuvchi va haridor o’rtasida bevosita aloqalarni o’rinatishni ko’zda tutsa, bilvosita usulda savdo vositachilik bo’g’inidan foydalanishni ko’zda tutadi. Shu sababli, turlarni joriy qilishdagi aloqalarning asosiy sxemasini ko’rib chiqamiz. Turoperator – Turist . Malakali turoperator turlarni ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. Uning xizmatlar xususiyati asosiy va qo’shimcha turxizmatlarni kombinatsiyalash, tanlashdan, hamda ularni dastlabki rejalashtirish va standartlashdan tashkil topadi. Turlarni sotish shaxsan turistlarga turoperator funksiyasi bo’lib hisoblanmaydi. Dasturlar paketi, ham alohida olingan turistik korxona xizmatlari kabi (mehmonxona, aviakompaniya va h.k.), chakana sotish

bo’yicha faqatgina vositachilik xizmatlarini amalga oshiruvchi turagentlik funksiyasi hisoblanadi. Ammo ko’p hollarda yirik turoperatorlar ularga tegishli bo’lgan turagentliklarni shaxsiy sotish tarmog’iga ega bo’ladi. Masalan, Shveysariyaning “ Kuni Travel htd ” va “ Hotelplan ” ikki yirik turoperatori anchagina yirik turagentlik tarmog’iga ega. Turoperatorning shunga o’xshash startegiyasi 1980 yilda keng yoyildi va “to’g’ri marketing” strategiyasi nomini oldi. Uning mohiyati bevosita iste’molchilar, potensail mijozlar bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqalarni o’rnatishdan iborat. Bu turoperator zimmasiga qo’shimcha qator funksiyalarni yuklaydi:  sotish bo’yicha yo’naltirilishi kerak bo’lgan potensail iste’molchilarni aniqlash;  sotish bo’yicha tadbirlarni ishlab chiish;  firma mijozlari bo’yicha axborot tizimini tashkil etish;  iste’molchilardan tushayotgan ma’lumotlarni qayta ishlashni va unga tezda moslashishni samarali tizimlarini tashkil etish. Mazkur startegiyadan kelib chiqib shunday savol tug’ilishi mumkin: “Nima arzonroq – shaxsiy agentlik tarmog’iga ega bo’lishmi yoki turagentlikni vositachilik xizmatlarini komissionkalaridan foydalanishmi?”. Dastlab birinchi o’rinda xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar uchun tijorat manfaati turadi, ya’ni: sotish bo’yicha tadbirlarga kam harajatlar bilan qanday qilib ko’proq tovar sotish mumkin. 1990 yilni boshida tijorat manfaati birlamchi bo’lmasdan, balki iste’molchilar talabi, iste’molchilarni aniq guruhlariga bevosita munosabat , doimiy mijozlarni harid qilish kabilar maydonga chiqdi. Aynan mana shu firmani kelajakda tijorat barqarorligini kafolati bo’lib hisoblanadi. Shundan turagentlikning hususiy tarmog’ini kengaytirish yoki turagentlar bilan fanchayzing munosabatini kengaytirish tomon bormoqda Turoperator – turagentlik - turist. Yuqorida qad qayd qilinganidek, turagentlik turoperator va turist o’rtasidagi vositachi bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari turagentlik alohida xizmatlarni turistlarga sotish bilan shug’ullanadi

(transport xizmatlari, chiqish hujjatlarini rasmiylashtirish, diskont kartochkalarini rasmiylashtirish, turistik adabiyotlarni sotish, fototasmalarni ishlov berish va h.k.). Ko’pgina turoperatorlar bozorga o’z xizmatlarini agentliklar orqali taqdim etadilar. Ulardan har biri o’zining shaxsiy taqsimot kanalini shakllantirishga intiladilar. Nima uchun turoperator sotish bo’yicha o’z ishini bir qismini vositachilarga berishga tayyor? Bu shuni anglatadiki, u qandaydir darajada tovar qanday sotilishi ustidan nazoratni yo’qotadi. Yuqorida qayd qilingan turistik xizmatlarni o’ziga xosligi (sezilmaslik, ishlab chiqarish va iste’mol jararyonlarni mos kelishi va h.k.) juda muhim hisoblanadi. Shunga qaramasdan ko’pgina turoperatorlar vositachilardan foydalanish ularga ma’lum foyda keltiradi deb hisoblaydilar. Ko’pgina turoperatorlarga bevosita marketingni amalga oshirish uchun moliyaviy resurslar yetishmaydi. Misol uchun Ispaniyani “ Soltour Este ” turoperatori o’z turlarini bir necha yuz moskva va mintaqaviy turagentliklar yordamida sotadi. Hatto shunday yirik turfirmaga ham hech bo’lmaganda bu agentliklarni bir qismini sotib olish uchun mablag’ topish juda qiyindir. To’g’ri marketing yordamida ommaviy taqsimot tizimini iqtisodiyligiga erishish uchun ko’pgina turxizmatlarni ishlab chiqaruvchilarga boshqa firmalar xizmatini sotishda vositachi bo’lishi zarur. Masalan, shaxsiy marshrutlari soni 1-2 ta dan oshmaydigan ko’pgina turoperator firmalar “N arus Viaggi ” ( Italiya ) , “ Pactour ”, “ Frekt r avel ” (Turkiya), Italiya va Turkiyaga turlarni sotish bo’yicha barcha davlat o’z vakilligini ochish tajribasizligi sabablidir. Ularni boshqa turoperatorlarni turxizmatlari bilan birga sotishga to’g’ri kelardi, oxir oqibatda turagentliklar tarmog’ini egasiga aylanib qolishi mumkin. Ularga distribyuterlarni keng tarmog’i orqali ishlash yanada osonroqdir. Lekin hatto turoperator taqsimotni shaxsiy kanallarini tashkil etish imkoniyatiga ega bo’lgan taqdirda ham, ko’pgna hollarda agar o’zining asosiy biznesiga kapital qo’yilmalarni oshirsa u ko’proq foyda olib ishlaydi. Vositachilardan foydalanish asosan turxizmatlarni keng ochiq yo’lini ta’minlashda va ularni maqsadli bozorgacha yetkazishdek kattagina samaradorligi

bilan izohlanadi. Turagentliklarda turoperatorlarga nisbatan ko’proq tajribga, aloqaga, faoliyat imkoniyatlarga egadir. Ammo, turfirma sotishni qanday tizimidan foydalanishdan qat’iy nazar u taqsimotga sarflanadigan harajatlarni pasaytirishga intiladi. Yangi texnologiya va yangi quvvatli kompyuterlar yordamida ba’zi turfirmalar taqsimot tizimiga sarf- harajatlarni optimallashtirishga erishdilar Kompyuterlardan tashqari, taqsimot ayrim hollarda samarali tartibga solishga, ishlab chiqarish yoki marketingga tortiladi. Taqsimotni samaradorlik darajasini nazorat qilish va o’lchash juda mushkul. ayniqsa bunga ba’zi marketing qarorlari ta’sir ko’rsatadi: mijozlarga xizmat ko’rsatish siyosatida ba’zi uncha katta bo’lmagan o’zgarishlar taqsimotdagi sarf-harajatlarni anchagina oshiradi; ularni rag’batlantirish natijasi hisoblangan sotishni maksimallashtirish taqsimot sohasidagi xizmatchilarni qo’shimcha shtatiga sarflanadigan moddiy harajatlarga olib kelishi mumkin; sotish pul aylanmasini oshirish qarori yana taqsimotdagi harajatlarni oshiruvchi xizmat ko’rsatish bo’yicha harajatlar va aylanma fondlar darajasini iqtisodiy jihatdan foyda olmaslikka olib kelishi mumkin. Bunday xolatda shunday savol tug’iladi: taqsimot ustidan va unga sarflanadigan harajatlarni kamaytirish ustidan samarali nazoartni amalga oshirish uchun turfirmalarni a’lo darajadagi boshqaruv apparatorlari nima qilmoqdalar? Taqsimot boshqaruvining asosiy elementlari: 1. Oliy boshqaruv organi namoyish etadigan taqsimot iqtisodiyoti; 2. Axborotlar oqimini yig’ish, undan foydalanish va uning ustidan o’z vaqtida nazorat qilish 3. Taqsimot bo’yicha personalni umumiy malakasi va jo’shqin xulq atvori shijoati. Ko’pgina turfirmalar rahbariyati taqsimotning a’lo tizimi firmani muvafaqiyatli raqobat qilishda hal qiluvchi ahamiyatga ega deb hisoblaydilar. 1. Taqsimot iqtisodiyoti. Taqsimot iqtisodiyoti kattagina darajada biznesni boshqa soxalaridagi qarorlar siyosati ta’siri ostida bo’lganligi sababli

boshqaruvda ehtiyotkorlik taqsimot samaradorligi va uning bahosida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Agentlikni tanlashda qo’yidagi savollarni o’rganish zarur: turoperator tomonidan agentlikka taqdim etilgan xizmatlar xajmi; agentlik yordamida sotishni oshirish imkoniyatlari; turagentlikni qo’llab-quvatlash uchun zarur bo’lgan harajatlar: iste’molchiga nisbatan agentning joylashgan joyi; agentlik amaliyotini turoperator talablariga moslik darajasi; agentlikni sotishni rag’batlantirish bo’yicha tadbirlarda ishtiroki; agentlikni moliyaviy holati; agentlik firmasini boshqarish shakli; agentlikdan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan harajatlar miqdori; agentlik amalga oshirayotgan reklama faoliyatning xajmi va uni sharotlari; turagentlikni raqib faoliyatiga munosabati; turagentlikni schetlarni to’lash doimiyligi; turagentlikni bozor to’g’risidagi taqdim etayotgan ma’lumotlar xajmi; turagentlik ishiga so’ngi iste’molchilar tomonidan shikoyat va e’tirozlarni mavjudligi 2. Axborotlar oqimi ustidan nazorat . Turxizmatlar sezilmasligi sababli ular to’g’risida axborotlarni olish va uzatish operativligi hamda samaradorligi taqsimot samaradorligida ahamiyatli rol o’ynaydi. Axborotlar yetarli darajadami? Boshqarishning bosh elementlariga tegishli bo’lgan asosiy narx ko’rsatkichlari qanchalik to’g’ri va o’z vaqtida olingan? Boshqaruv organlari tadqiqot natijalari ustidan tazorat uchun xaqiqiy ma’lumotlardan foydalanadimi hamda bu rejalashtirish ishlab chiqarish va taqsimot kabi soxalarda o’z siyosatini yaxshilaydimi? Bugungi kunda turistik firmalar ishida personal kompyuterlar foydasi to’g’risida gapirishga xojat yo’q. Ular buxgalteriya hisobini samarali yuritishga, turistik po’tyovkalar harakati, charter reyslarini to’ldirilishi, mehmonxonalardagi mavjud o’rinlar to’g’risida aniq ma’lumotlar olishga, zaruriy blankalar bilan ta’minlashga imkon yaratadi. Turfirmalar tomonidan persanal kompyuter nafaqatgina o’z ichki vazifalari uchun balki, turli telekonferensiyalarga (e’lonlarni elektron gazetasi) va bu tarmoqlarni ko’p millionli abonetlar armiyasiga global kompyuter tarmoqlari orqali axborotlarni uzatish uchun ham foydalaniladi.

3. Persanal malakasi. Sotishni muvafaqiyatli amalga oshirish uchun sotiladigan xizmatni batafsil bilishi, xizmatchilar malakasi juda muhimdir. Bu mijozlarga xizmat ko’rsatishni yaxshilashga sotish xajmini oshirishga hamda harajatlarni kamaytirishga imkoniyat yaratadi. Ko’p hollarda turfirmalarda shunday holat kuzatiladiki, ya’ni sotish bo’yicha menejer taklif qilingan turistik yo’nalish to’g’risida, xizmat ko’rsatish dasturi mehmonxona, transfert, mintaqadagi ob-havo sharoitlari to’g’risida mukammal malumot berish holatida emas. Natijada hafsalasi pir bo’lgan mijoz turni barcha tavsilotlarni yaxshiroq tushuntira oladigan, barcha savollarga to’liq javob beradigan menedjer faoliyat ko’rsatadigan boshqa firmaga o’tib ketadi. Boshqa tomonidan yaxshi menejment tamoyillaridan foydalanadigan persanalni ratsional boshqarish turistlarga sifatli xizmat ko’rstaishga erishish uchun tashkilotni barcha xizmatlarini muvofiqlashtirishni ta’minlashga qodirdir. Bu – ishonch, qaniqarlilik, konstruktiv yondashuv, menejmentni ratsional tarkibi, turfirma faoliyatining eng muhimlarini aniqlash. Mehnat motivatsiyasiga firma xizmatchilarini iyerarik ehtiyojini hisoblash yordamida erishladi. Rahbariyatning vazifasi ularni qoniqtiruvchi sharoitlarni yaratish, shu bilan xodimlarni intensiv va sifatli mehnatini motivlash. O’z navbatida jo’shqin va xushyor persanal rahbariyatga taqsimotni optimallashtirishga va nazoratga yordam berishi va hamkorlik qilishi mumkin. Xulosa qilib, qisqacha samarali taqsimotning to’rtta tamoyilini qayd qilishimiz mumkin: 1. O’z sarf-harajatlarini bilish va nazorat qilish. Xatto kichik progress ham taqsimot tizimini har bir segmenti bo’yicha harajatlarni bilmasdan mumkin emas. Mazkur ma’lumotlarga ega bo’lib, rahbariyat kelajak muammolarini oldindan ko’rishi, to’g’ri ustunliklarni belgilash, potensial jamg’armalarni hisoblab chiqish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish bo’yicha mos ravishdagi chora-tadbirlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo’ladi.

2. Taqsimotni muhimligini tushunish. Taqsimotning tushib ketishi ko’pgina kompaniyalarni notinchligiga olib keluvchi foyda olish imkoniyati kabi ko’rib chiqiladi. Ko’p hollarda bu turistik biznesga jalb qilingan aniq harajatlar to’g’risida boshqaruvni oddiygina ogohlantirlmasligi oqibatida kelib chiqadi. Taqsimotni foydaligini va muqobil taqsimot shakllari hamda strategiyasini turli ta’sirlarini nafaqatgina oliy rahbariyat balki funksional bo’linmalar rahbarlari ham sezishi zarur. Rahbariyat bitta sohadagi qarorlar umumiy harajatlar va ishlab chiqarishga ta’sir etishni tushunib yetmagunga qadar, umumiy kam harajatli raqobatbardoshli tizimni olish uchun u bir harajatlarni boshqasiga almashtira olmaydi. 3. Maxsus usullarni ishlab chiqish. Ko’pgina turfirmalar kompyuter texnikasi muammolaridan tushkunlikka tushmoqdalar, lekin ularga taqsimot vazifasini aniq tushunib yetishga to’g’ri kelmayapdi. Yangi texnologiyalarga tashabusni batafsil bilimlari bilan birga qo’shish g’ayrati, shijoati, jonbozligi, tashabbuskorligi zarur. Agar texnika turfirmani maxsus o’ziga xos talablariga javob bersangina u foyda keltirishi mumkin. 4. Taqsimotdagi ko’nikmalar va imkoniyatlarni oshirish. Taqsimotni boshqarishda zarur bo’lgan bilim va qobiliyat tashkiliy va vazifaviy aloqalarni almashtirish yo’li bilan olishi mumkin emas. Ham oliy menejment doirasida ham firmani qolgan xodimlari doirasida yuqori darajadagi malaka va tajriba talab etiladi. 13.3.Turmahsulotni hisoblash jarayoni Ushbu xolatda soddalashtirilgan, ammo barcha jarayonlarni tushuntirishga imkon beruvchi texnologiya taklif etiladi. O’z tarkibiga Toshkent, Buxoro va Samarqand shaharlarini oluvchi “Buyuk ipak yo’lidagi qadimgi shaharlar” nomli turmahsulotni ko’rib chiqamiz. Mazkur yo’nalishni Fransiya turistlariga tavsiya etiladi. Sayohat muddati – 7 kun va 6 kecha. Hisob-kitobni bir nafar turist uchun amalga oshiramiz. Asosiy turmahsulot (turprodukt) tarkibiga qo’yidagilarni kiritamiz.

Birinchi, transport xizmatlari (TSer) – Parijdan Toshkentgacha uchib kelish va orqaga. Biletning narxi ikki tamonga uchishiga 980 dollarni tashkil etadi. Ikkinchidan, transfert xizmatlari (SerTr) – bu turistni aeroportdan mehmonxonagacha eltish va orqaga hamda turistni mamlakat bo’ylab tansprortda olib yurish harajatlaridir. Aytaylik, bir kunlik mazkur harajatlar – 30 dollarni tashkil qilsin. Uchinchidan, mehmonxonalarda yashash (Acc) – Toshkentda (2 sutka), Buxoroda (2 sutka) va Samarqandda (2 sutka), o’rtacha bitta ikki o’rinli nomer sutkasiga – 30 dollar. Mazkur harajat tarkibiga ertalabki nonushta harajatlari ham kiritilgan. To’rtinchidan, yuqorida qayd qilingan uchta shahar restoranlarida ovqatlanish (tushlik va kechki ovqat – 20 dollar). Beshinchidan, uchta shaharda tarjimon – ekskursiya yetakchilarning (SerG) xizmatlari – sutkasiga 5 dollar miqdorida. Oltinchisi, diqqatga sazovor joylarga tashrif buyurish (TurS) – muzeylar, Ko’kaldosh madrasasi, Ulug’bek observatoriyasi, Registon maydoni, Shohi-Zinda ansambli, Labi-xovuz majmui va boshqa tarixiy, arxitektura, madaniyat ob’ektlari (jami – 50 dollar). Yettinchisi, turni tashkil etgan turfirma harajatlari va foydasi (IaP), turetakchining kutib olishi-kuzatishi – 100 dollar. Sakkizinchisi, boshqa davlatda turistni tashrif buyurgan barcha kunlari uchun ixtisoslashgan kompaniyaga sug’urta to’lovi (badali) (SK) – sutkasiga 2 dollar miqdorida. Shunday qilib, turmahsulot summasi: OTur = TSer ($980) + SerTr ($30x7 kun) + Acc ($30x 6 kun) + FR ($20x7 kun) + SerG ($5x7 kun) + TurS ($50) + IaP ($100) + SK ($2x7) = 1709 dollar.

Shuni hisobga olish zarurki, bu dastlabki narxlardir, biroq, turfirma doimo harajatlarni qisqartirishi va aviakompaniyalardan, avtotransport tashkilotlaridan mehmonxonalaridan, diqqatga sazovor korxonalardan chegirmalar olishi mumkin. Qo’shimcha xizmatlar mijozning istak-hohishi bo’yicha kiritilishi mumkin. Masalan, turistlar uchun bo’sh vaqt ajratiladi (harid uchun, mustaqil sayohat uchun va h.k.). Bunda Xumsan tog’larida otda sayr qilish (Bo’stonliq rayoni), qimizdan tatib ko’rish, Buxoroda hammomga yoki shaxsiy turar joylarga tashrif buyurish, Samarqandda – to’yda yoki tantanali marosimlarda ishtirok etish. Firma bunday madaniy xizmatlarni taqdim etuvchi tashkilot va muassasalar bilan olidindan shartnomaga ega bo’lishi kerak. Tabiiyki bunday qo’shimcha xizmatlar) turmahsulot narxini qimatlashtiradi . Turmahsulot o’z tarkibiga marshrutni batafsil ifodalashni kiritadi. U quyidagicha bayon qilinishi mumkin: Birinchi kun. Parijdan Toshkentga uchib kelish (6.05 s.).Mehmonxonaga transfert (8.00). Joylashish va dam olish (to 9.30 gacha). Shahar bo’ylab sayohat (10.00-13.30). Restoranda tushlik (13.30-14.30). Ekskursiya yetakchisi hamkorligida madrasalar va madaniy markazlarga tashrif (13.30-17.30). Teatrlashtirilgan namoyishda ishtirok etish (18.00-19.30). Kechki ovqat (20.00 da). Uyqu yotish/bo’sh vaqt. Ikkinchi kun. Nonushta (7.30-8.00). Tarixiy joylarga sayohat (8.00-13.30). Tushlik (13.30-14.30). Bo’sh vaqt (14.30-20.00). Kechki ovqat (20.00-21.00). Uyquga yotish/bo’sh vaqt. Uchinchi kun. Nonushta (7.30-8.00). Samarqandga jo’nash (8.00-13.00). Joylashish va dam olish (13.00-14.00). Tushlik (14.00-15.00). Shahar bo’ylab sayr qilish, Registondagi teatrlashtirilgan shouda ishtirok etish (15.00-20.00). Kechki ovqat (20.00). Uyquga yotish/bo’sh vaqt. To’rtinchi kun. Nonushta (7.30-8.00). Tarixiy obidalarga sayohat (8.00- 13.30). Tushlik (13.30-14.30). Bo’sh vaqt (14.30-20.00). Kechki ovqat (20.00- 21.00). Uyquga yotish/bo’sh vaqt.

Beshinchi kun. Nonushta (7.30-8.00). Buxoroga jo’nash. (8.00-12.00) Joylashish va dam olish (12.00-13.00). Tushlik (13.00-14.00). Shahar bo’ylab sayohat, Labi-hovuzdagi teatrlashtirilgan shouda ishtirok etish (15.00-20.00). Kechki ovqat (20.00-21.00). Uyquga yotish/bo’sh vaqt. Oltinchi kun. Nonushta (7.30-8.00). Tarixiy obidalarga sayr qilish (8.00- 13.30). Tushlik (13.30-14.30). Bo’sh vaqt (14.30-20.00). Kechki ovqat (20.00- 21.00). Uyquga yotish/bo’sh vaqt. Yettinchi kun. Nonushta (7.30-8.00). Toshkentga jo’nash (8.00-18.00). Yo’lda tushlik (13.00-14.00). Shahar bo’ylab sayr qilish (18.00-21.00). Aeroportga transfert (21.00). Parijga uchib ketish (24.00). Yuqoridagilardan shu narsa ma’lum bo’lmoqdaki, yo’nalish batafsil va mukammal bo’lishi, shaharning harakatlanish sxema – kartalari uning tarkibida mavjud bo’lishi talab etiladi. Unda barcha diqqatga sazovor joylar, mehmonxonalarni joylashuvi, restoranlar, aloqa telefonlari va boshqa zarur bo’lgan foydali ma’lumotlar bo’lishi zarur. Masalan, turistlar o’z sayohatlari davomida astronomiya fanining rivojiga buyuk hissasini qo’shgan alloma – Mirzo Ulug’bekning observatoriyasiga tashrif buyuradi. Shu sababli, Ulug’bekning tarixiy hayoti va ilmiy faoliyatiga batafsil to’xtalish, ma’lumot berish zarur. Bundan tashqari sayohatchilar yo’lidagi qadimgi kishilarni to’xtagan joylarini ham qayd etish mumkin. Bularning barchasini jarangli va mazmunli nomlar bilan yetkazish kerak. Yuqorida qayd etilganidek, turmahsulot turistlarga paket (“pekidj”) larda sotiladi. Turoperator turagentlarga komission chegirmalar taqdim etadi yoki turagent o’z xizmatlari – reklama, mijozlarni topish, hujjatlarni rasmiylashtirish va boshqalar uchun ustama haq qo’yadi. Shu bilan birga, paketdagi taqdim etilayotgan turni narxini hisoblashni bilish lozim. Turmahsulotning narxini normativ kalkulyatsiya metodi bilan hisoblash mumkin. Unga turistlarga xizmat ko’rsatish bilan ham, turistlar guruhini kuzatish bilan bog’liq bo’lgan barcha sarf-harajatlar kiradi. Turmahsulot narxining formulasi qo’yidagicha hisoblanadi:

Ptur = SU + Stax + Pr T − ZT ± Kd Ntour + NgrBu yerda, Ptur – milliy valyutada bitta turistning turpaket narxi (yoki dollar ekvivalentida); SU – turoperatorning turpaketi ichiga kiradigan xizmatlar tannarxi; Stax – alohida xizmat turlari bo’yicha bilvosita soliqlar summasi (NDS); PrT – turoperatorni milliy valyutadagi foydasi (yoki dollar ekvivaletidagi); ZT – turpaket tarkibiga kiruvchi alohida xizmat turlari uchun turistga turoperator taqdim etayotgan chegirma; Kd – turpaketni sotuvchi turagentni komission mukofotlash (ko’p hollarda bu turpaket narxiga qo’shimcha yoki turoperatorni turagentning foydasiga narxdan chegirma); Ntour – guruhdagi turistlar soni; Ngr – guruhga yo’lboshchi sifatida hamkorlik qiluvchilarning soni. 13.4.Sotish bo’yicha hamkorlarni tanlash. Yangi shakllanayotgan sotish tarmog’i va yirik bo’lmagan turistik firmalar uchun bozorda birinchi qadamlar chakana va mayda ulgurji firmalar bilan hamkorlikni o’rnatishdan boshlanishi lozim. Bunda turoperator tomonidan taklif etiladigan turmahsulotga mos kelishi kerak bo’lgan sotish tarmog’ini ixtisoslashuvini hisobga olish zarur. Xorijiy bozorlarga chiqadigan firmalar marketing strategiyasida sotishlar bo’yicha xorijiy hamkorlarning hududiy joylashuvini albatta hisobga olish zarur, chunki bu sotish tarmog’i samaradorligining ahamiyati davlat (mintaqa) hududida sotish tarmog’ining keng tarqalishiga bog’liqdir va bunda shahardagi punktlar soni qishloqdagi punktlar soniga nisbatan ancha yuqori bo’lishi lozim. Hamkorlarni tanlashda uch omilni hisobga olish lozim: potensial hamkorlarning huquq qobiliyati, kredit qobiliyati va faoliyat qobiliyati.

Huquq qobiliyati – firmada turistik xizmatlarni sotish bilan shug’ullanish uchun huquqiy asoslarning mavjudligidir. Huquqiy status milliy qonunchilik bilan aniqlanadi va turli davlatlarda turli huquqiy shakllarda tasdiqlanadi (masalan, litsenziya, patent, registratsiya). Bunday statusga ega bo’lmagan huquqiy shaxs turistik firma sifatida ko’rib chiqilishi mumkin emas. Shu sababli ham bunday firmalar shartnoma majburiyatlarini buzgan hollarida sud organlari da’vo arizasini ko’rib chiqish uchun qabul qilmasliklari mumkin. Shuning uchun ham turistik firmaning huquqiy statusini aniqlash u bilan ish munosabatlarini yo’lga qo’yishning birinchi sharti bo’lishi lozim. Firmaning huquqiy holati to’g’risida litsenziya yoki patent nusxasi, savdo riyestridan ko’chirma, ma’lumotnoma yoki rasmiy organlar guvohnomasi dalillik berishi mumkin. Firma huquq qobiliyati uning milliy yoki regional turistik uyushma yoki tashkilotlarga a’zoligi ham bilvosita guvohlik berishi mumkin. Ma’lumki, bunday tashkilotlar a’zoligiga faqat turistik statusga ega firmalar kira oladilar. Bu milliy uyushmalar o’z nizomlariga muvofiq ma’lum moddiy va ma’naviy javobgarlikka ega bo’lganliklari bois ular o’z a’zolarining qonunlarga amal qilishlarini kuzatib boradilar. Turistik firmaning huquq qobiliyati masalasi ko’rib chiqilar ekan, uning transport kompaniyalari bilan agentlik bitimi mavjudligini e’tiborga olish kerak. Turistik firmaning transport (aviatsiya, temir yo’l, suv va avtotransport) kompaniyasi agenti etib tayinlanishi, uning huquq qobiliyatining juda aniq kriteriyasi bo’lib xizmat qilishi mumkin, chunki transport kompaniyasi mazkur turistik agentlikning o’z blankalariga chipta yozib berishiga ishonadi. Chiptalar jiddiy moliyaviy hisobot hujjati hisoblangani bois, turistik firmaga bunday ishonch turistik agent ish sifatlarining chuqur tekshiruviga asoslanadi. Kredit qobiliyati - bu tushuncha orqali firmaning tuzilgan bitimlar bo’yicha hisob-kitoblarni o’z vaqtida ta’minlash uchun yetarli pul vositalariga egaligini bildiradi. Turistik firmaning yuridik statusi o’z kuchini saqlab qoladigan davrda o’zgarmaydigan huquq qobiliyatidan farqli ravishda kredit qobiliyati o’z

ahamiyatini doimo o’zgartirishi mumkin. Bizning turistik firmalar amaliyotida shunday holatlar ham uchrab turadi: xorijiy turistik firmalaraing bankdagi hisob raqamida qaysidir kuni bir necha millionlab AQSH dollari bo’lishi mumkin, 1 -2 kun o’tgandan keyin esa bu hisob raqamlari bo’shab qoladi. Ko’pincha firmalar o’z kredit qobiliyati dalili sifatida bank referansi deb ataladigan, ya’ni firmaning mavjud hisob raqami, uning taxminiy hajmi va harakati to’g’risidagi bankdan olinadigan ma’lumotnomani taqdim qilishga moyildirlar. Biroq bu kabi ma’lumotnomalar nafaqat kredit qobiliyatini aniqlash uchun asos bo’la oladi, balki tuzilgan bitimlar bo’yicha to’liq va o’z vaqtida hisob-kitoblar qila olishiga ham kafolat bo’la olmaydi. Turistik firmaning kredit qobiliyatini bank kafolati tasdiqlashi mumkin. Biroq banklar mustaqil ravishda, firmaning bunga alohida roziligisiz bunday kafolatni berish huquqiga ega emas, chunki bunday hollarda bank firma faoliyatining barcha moddiy majburiyatlarini o’z zimmasiga olgan bo’ladi. Bank kafolat berishida firmaning joriy hisob raqamidan tegishli summani olib qoladi va kafolat depoziti sifatida ushlab turadi. Bu esa firma uchun ahamiyatli pul mablag’larining muomaladan olib qo’yilishini bildiradi va firma bu yo’lni uncha ham xushlamay qabul qilishi mumkin. Shuning uchun firma tomonidan bank kafolatini taqdim qilish yuzasidan muzokaralarda bu shartni tegishli tarzda tushuntirish lozim. Firma bilan hisob-kitoblar bo’yicha manfaatlarni ta’minlashning nisbatan real yo’li undan avans to’lovlarini olish hisoblanadi. Erishilgan bitimga qarab avans to’lovlari depozit yoki naq ko’rinishida bo’lishi mumkin. Depozit umumiy bitim narxining kelishilgan qismi bo’lib, sotishlar bo’yicha hamkor shu qism pulni butunlay hisob-kitob qilish kafolati sifatida kelishilgan muddatga, mazkur bitim boshlangunga qadar turistik firma hisobiga o’tkazib beradi. To’liq hisob-kitob qilib bo’linganda depozit bitim narxining umumiy to’lovi hisobiga kiritiladi. Bitim buzilgan hollarda depozit amaldagi me’yorlar asosida qaytariladi.

Xorijiy turistik firmalar bilan hamkorlik amaliyotida depozitning ikki xil shakli amal qiladi. Birinchisi - turistik xizmatlar to’lovi hisobiga kiritiladigan, yil davomida turistlarga beriladigan depozitdir. Bunday depozit yil boshida kiritiladi. Uning hajmi shartnoma tuzadigan tomonlar kelishuviga qarab aniqlanadi. Yil oxirida u oxirgi operatsiyalar to’lovi sifati hisoblanishi yoki keyingi yil uchun yangi depozit sifatida o’tkazilishi mumkin. Ikkinchi depozit shakli har bir ma’lum turistik xizmatlar sotuvi bo’yicha hisob-kitoblarda, ko’pincha turistik guruhlarni qabul qilishda qo’llaniladi; bu holda depozit har bir keladigan guruh uchun belgilangan muddatlarda va belgilangan hajmlarda kiritiladi. Hamkorlar bilan depozit shaklida hisob-kitob qilishda turoperator doimiy ravishda turagentning joriy qarzlari kiritilgan depozit summasidan oshib ketmasligini kuzatib borishi zarur. Faoliyat qobiliyati . Bu tushuncha ostida turistik firmaning tuzilgan bitimdan kelib chiqadigan majburiyat va huquqlarini bajara olish qobiliyati tushuniladi. Turistik firma faoliyat qobiliyati qandaydir doimiy ko’rsatkichlar bilan cheklanib qolmaydi. Firmaning ko’p qirrali faoliyati, uning mulki, bozordagi holati, ish aloqalari orqali tasniflanadi. Firmaning bu sifatlarini baholashda bizning diqqat markazimizda yaxshi joyda joylashgan va jihozlangan savdo binolari mavjudligi, reklama hajmi va sifati, transport va mehmonxona kompaniyalari bilan aloqalari, milliy, regional turistik tashkilotlarga a’zoligi, personal malakasi va soni, kontragent tarmog’i va firmada kompyuter tizimlari mavjudligi bo’lishi lozim. Bu hali firma faoliyat qobiliyatini bildiradigan ko’rsatkichlar ro’yxatining hammasi emas. Shuni qayd etish lozimki, bularning hammasi kompleks tarzda va tez sur’atlarda ko’rib chiqilishi lozim. Natijada esa o’rganilayotgan firmaning ish sifatlari haqida obektiv tasavurga ega bo’lishimiz mumkin. Turoperator turagentni diqqat bilan tanlashi kerak, uning ishonchliligiga ishonch hosil qilganidan keyingina u bilan agentlik bitimini tuzish mumkin. Agentlarni turmahsulot xususiyatlaridan va oldiga qo’yilgan realizatsiya masalalaridan kelib chiqib tanlaydilar.

Turagentlarni tanlashda e’tiborga olinadigan omillar: - turlarning predmet yo’nalishi; - huquq va majburiyatlar hajmi; - korxonalar guruhining ma’lum hududi mavjudligi; - potensial turistlar guruhlarining ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa kriteriylari; - sotish usullari va texnologiyasining turlichaligi; - o’zaro hisob-kitoblar ko’rinishi; - ish tajribasi va turizm sohasidagi mavqei (imidji); - mazkur faoliyat ko’rinishi uchun litsenziyaning mavjudligi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Turistik mahsulotlarni reklama qilish

Turistik mahsulotlarni sotilishida qiziqtirish va targ’ib qilish ishlari

Valyuta siyosati va uning asosiy shakllari

Mahsulot ishlab chiqarish va sotishning auditi

Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari