Товарлар ва хизматларни ҳаракатлантириш - Экономика - Рефераты

Товарлар ва хизматларни ҳаракатлантириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

119.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Туристик товарлар ҳақида тушунча 2 . Товарлар ҳ аракатланишининг табиати ва мақсади 3 . Буюртмаларни қайта ишлаш ва саклаш 4 . Товар-моддий захираларни т ў лдириб туриш 5. Туристик хизматлар ва уларни ҳа ракатлантириш.

www.arxiv.uz Туристик товарлар ҳақида тушунча Туристик товарлар деганда - моддий таъминот буюмлари, ёдгорликлар, совғала р ва турист учун зарур бўлган бошқа нарсалар тушунилади. Турист жуда кўп миқдо рдаги буюмларни қабул қилади ва сотиб олади. Товарнинг тоифаси туризмда саёҳа тнинг ҳарактерига ва туризмнинг хилма - хиллигига боғлиқ. Асосийсини шахсий э ҳтиёж талаб этадиган товарлар эгаллайди. Шунингдек, спорт анжомларига б ў лган т алаб ундан кейинда туради. Пул сарфлашнинг кенг тарқалган усули , саёҳатнинг асосий мазмуни бу роҳат - ҳаловат топишдир. Ҳатто ўзига т ўқ одамлар ҳам пулни саёҳат учун тўплайдилар в а уни сано қ ли кунларда дам олишга сарфлайдилар. Турист ў зи учун одатий бўлмаг ан жойларни, шаҳар ва мамлакатларни к ў ришни истайди. Саёҳат ҳар доим туристн инг қандай ҳордиқ чиқарганлиги, қизиқиши, қони қ иши ва таъсуротлари билан ўлча нади. Турист саёҳатдан қони қ иши ва роҳатланиши учун тур товарларига жуда кўп пул сарфлайди. Масалан, ў ртача бир турист сафар давомида 200 дан 5 00 $ гача, биз нес - туристлар эса кўпроқ, Австралия конгрес c ига кирувчи туристлар 1000 дан 1 20 0 $ гача пул сарфлайдилар. Кейинги йилларда Россиялик туристлар энг бой ва фой дали туристлар ҳисобланадилар. Россиялик туристлар бир сафар давомида 3000 $ д ан зиёд пул сарфлайдилар. Туристлар ёдгорлик совғалари ва шахсий талабга қараб, шу юртни ёки жойни ҳарактерловчи, саёҳатни эслатувчи совғаларни ҳарид қиладилар. Масалан, Хаж ва умра зиёратига борганлар Қ уръони Карим, жойнамоз, тасбеҳ, бош кийим, зам - зам сувларини совға сифатида оладилар. Бошқа турдаги саёҳатларда эса қуритилган ил он териси ёки африкаликларнинг ё ғ оч барабанини ҳарид қиладилар. Бу совғалар т уристларни кўргани келган қариндош ва меҳмонларга кўрсатилади ёки совға сифат ида уларга ҳам берилади. Яна шундай нарсалар борки, булар саёҳат даврида сотиб олин ади . Масалан, ка рталар, луғатлар, соҳилда керак бўладиган анжомлар, спорт анжомлари, фото анжо млар, видиокамералар шулар жумласидандир. Туристик масканлар ва марказлар туристлар кўп йиғиладиган жойларда алоҳи да арзон нархларни ва божхона талабларини қўядилар. Товарларнинг нархлари ва б

www.arxiv.uz ожхона хизматидаги имтиёзларлар бошқа давлатларга нисбатан белгиланади. Баъзи мамлакатлар хорижий туристлар сотиб олган товарлари учун енгиллик в а имтиёзлар яратиб беришган. Масалан, чегарадан ўтаётганларида баъзи савдо мар казларидан сотиб олинган товарларнинг маълум қийматдаги пули қайтариб берила ди. Бундай қайтариб бериш миқдори буюм нархининг 20 % ташкил қилиши мумки н. Бу имконият туристларни қизиқтиради ва улар томонидан товар сотиб олиш имк ониятини оширади (кийим - кечак, электроника, фото - техника ва бошқалар ). Аэр опортларда, чегараларда, денгиз круиз сайёҳлик судналарида божхона имтиёзлари бор магазинлар фаолият кўрсатади. Бу магазинлар туристлар учун бошқа магазинл арга нисбатан 50 % гача арзон маълум товарларни таклиф этади. Лекин, сотиб олин аётган товарларнинг сони чегараланган. Булар кўпинча порфюм ерия , спиртли ичим ликлар, тамаки маҳсулотлари, маиший хизмат моллари, электроника, озиқ - овқат м аҳсулотларидир. Божхона тўловларисиз савдонинг имкониятлари жуда кенг. Шоппинг Туристларнинг шахсий фойдаланиши учун олинган товарлар, яъни қайта олди - сотди қилинмайдиган моллар - юмшоқ шоппинг деб аталади. М айда товарлар олд и - сотдилари ҳам туризмга таълу қ ли бўлади . Туристлар одатда зиёрат қилинган жойларда керак бўлмаган буюмларни жараё н вақтида роҳат олиш учун ҳарид қиладилар. Ҳамма туристлар ўз анъаналарига му носиб керакли маҳсулотларни ўз хоҳишига қараб ҳарид қилишади. Бундай саёхатларда турга киритилган ҳаражатлар - авиабилет, меҳмонхона, овқатланишлардангина иборат б ў лади. Шоппинг - юмшоқ шоппинг асосан шахсий истеъмол товарлари ва совғаларини сотиб олишдир. Ёш келин - куёвлар т ў й саёҳати давомида кўп пул сарф қилишади (бу пуллар қ ариндошларнинг тўйга берган совғалари ёки тў ё наларидан иборат). Энг қиммат тур истларни, бизнес туристлар ташкил қилишади. Эркаклар аёлларга нисбатан кўтари нки кайфиятда дам олишади, лекин аёллар товар ҳарид қилишга кўпроқ пул сарфл ашлари барчага маълум.. Тур нархига турист товарларини қўшилиши тушунчаси ҳам бор. Унга қуйидаг и мисолни келтириш мумкин :

www.arxiv.uz Туристнинг кунда ишлатиладиган буюмлари мавжуд. 1998 - йилда учта йирик немис туристик компанияси Доминика ҳафталик пляжига пул тўлаш ҳисобига тури стларни 20 хил кийим - кечак ва пляжга кириш учун чипта билан таъминланганлар. Бу ҳол туристларни йўл анжомларидан буткул ҳоли бўлиш имкониятини берган. Б у тўлов ичига: бир кунлик кундалик ички кийим, чўмилиш кийимлари, дезодрантла р, тиш шёткаси (пастаси билан) ва бошқа буюмлар кирган. Бу янгилик туристларга маъқул тушган. Шоппинг турлар Бир давлатдан иккинчи бир давлатга товар олиб ўтиб сотадиган сотувчилар - ч акана сотувчилар бўлиб, улар доимо хорижга саёҳат ёки дам олиш учун эмас, балк и тижорат мақсадида борадилар. Кўп мамлакатларда чакана сотувчиларнинг ҳаёти сумкаларини товарлар билан олиб юришдан иборат. Россияда эса уларни " челнок " л ар деб аташади. Шуни айтиш лозимки, улар мамлакат иқтисоди учун катта фойда к елтиришади, миллионлаб кишиларни иш жойлари билан таъминлашади, давлатга ч акана моллар олиб киришади. Бу тармоқда пул айланиши шу даражада каттаки, ҳат то, давлатлар улардан солиқ олиш учун алоҳида қонун ва қоидалар қабул қилган. Шоппинг турлар билан Хитой, Германия , Россия ва Ўзбекистон ва бошқа давл атлар туристлари ҳам шуғулланади. Шоппинг турлари бошқалар турлар орасида ал оҳида ўрин тутади. Бу жамиятнинг иқтисодий даражасини кўрсатади. Швеция ёки Финляндияда камдан - кам туристлар бу туризм билан шуғулланишади. Умуман ол ганда, бу давлатларда бундай ўлчамдаги шоппинглар йўқ. Россиядан Финляндияга қатнайдиган туристлар 21 % ташкил этиб, кўпчилиги савдо - сотиқ ҳудудига шопп инг туризм мақсадида келишади. Россиялик шоппинг туристлар Финляндияга спир тли ичимликлар, тамаки маҳсулотлари ҳамда супургини олиб ўтишади. Товарлар ҳаракатланишининг табиати ва мақсади Товарларнинг ҳаракатланиши (ТХ)-режалаштириш, истеъмолчиларнинг эҳтиёжларини қондириш ва даромад олиш мақсадида материаллар ва тайёр

www.arxiv.uz маҳсулотларни ҳаётга жорий қилиш ва уларни яратилиш жойидан фойдаланиш жойига бўлган жисмоний ҳаракатланишини назорат қилишдир. Товарлар ҳаракатланиши (ТХ) мажмуининг асосий элементлари (белгилари) қуйидагилардан иборат: 1. Минта қ адан ташкарига ташиш (46%) . 2. Омборда са қ лаш (26%) . 3. Товар-моддий за ҳ ираларни тулдириб бориш ( 10%) . 4. Товарларни қаб у л қилиш ва юклаш 6% . 5. Қадоқлаш 5%. 6. Маъмурий ҳаражатлар 4%. 7. Буюртмаларни қайта ишлаш 3%. ТХ нинг асосий қолдиқлари мана шу элементларнинг чиқиндиларидан ташкил топади. Ҳозирги кунда раҳбариятни ТХ ни ташкил қилишдаги ҳаражатларнинг умумий даражаси безовта қилмокда, ушбу ҳаражатлар савдодан тушган маблағнинг ишлаб чиқарувчи фирма учун 13,6 %, воситачи сотувчилар учун 25,6 % ташкил қилмоқда. ТХ фақатгина қолдиқлар манба бўлибгина қолмай, балки талабни ташкил қилиш қуролидир. ТХ яхшироқ хизматларни ёки имтиёзли нархларни таклиф килган ҳолда қўшимча мижозларни жалб қилиши мумкин. Кўп фирмалар ТХ асосий мақсади қилиб- имкон қадар камроқ ҳаражат билан керакли товарларни керак вақтда керак жойга етказиб бериш деб ҳисоблашади. Лекин ҳамма вақт ҳам бунга эришиб бўлмайди. Мижозлар учун кўнгилдагидек хизмат кўрсатиш катта товар-моддий захираларга ва катта омборларга, транспорт хизматларига эга бўлишни талаб қилади. Бу эса ҳаражатларнинг ўсишига олиб келади. ТХ ҳаражатлари кўпинча бир-бирлари билан ўзаро пропорционал боғлиқ бўладилар. Транспорт хизмати бошқарувчиси товарни имкон қадар самолётда эмас, балки темир йўл орқали ташишга ҳаракат қилади. Бу фирманинг транспорт ҳаражатларини камайтиради. Лекин товарларни етказиб бериш муддатлари ўзайганлиги сабабли мижозлар товарларни ўз рақобатчиларидан сотиб оладилар.

www.arxiv.uz Ҳаражатларни камайтириш учун юклаш бўлими арзонроқ контейнерлардан фойдаланади, бу эса товарнинг ўринишига ва истеъмолчиларнинг норозилигига сабаб бўлади. ТХ тизимини ташкил қилишнинг асоси бу мижозларнинг талабларини ва рақобатчиларнинг таклифларини ўрганишдир. Истеъмочиларни қуйидагилар қизиқтиради: • товарни ўз вақтида етказиб бериш: • таъминотчининг фавкулотда эҳтиёжларини қондира олиши; • таъминотчининг нўқсони бор товарларни қайтариб олиш ва уни бошқасига алмаштириб беришга тайёр эканлиги; • таъминотчи томонидан мижозлар учун товар-моддий за ҳ ираларни ушлаб туриши. Ҳ ар бир фирма ТХ тизимининг мақсадларини белгилаб олиши зарур. Баъзи бир ҳ олларда фирмалар хизмат кўрсатиш тизимининг ҳ ар бир элементи учун ало ҳ ида стандартлар ишлаб чиқадилар. Электр-маиший жи ҳ озлар ишлаб чиқарувчилардан бири сервиснинг қуйидаги стандартларини ў рнатди: • 7 кун мобайнида товар етказиб бериш учун тушган буюртмаларнинг 95 % ни бажариш; • буюртмаларни бажаришни 99 % гача етказиш; • 3 соат мобайнида буюртмаларни бажариш жараёни ҳақида маълумот бериш; • йўлда б ўз илувчи товарларни ми қ дорини бир % дан орт т ирмаслик. ТХ мақсадларини ишлаб чиқканидан с ў нг фирма, ТХ тизимини ишлаб чиқишга киришади. Бунинг учун асосий масалалар бўйича қарорлар қаб у л қилинади: 1. Буюртмачи билан қандай ишлаш лозим (буюртмаларни қайта ишлаш) 2. Товар-моддий за х ираларни қ аерда са қ лаш мумкин 3. Қ андай за х ира доимо қў л остида бўлиши лозим 4. Товарни қандай юклаш лозим. Буюртмани қайта ишлаш ва са қ лаш

www.arxiv.uz ТХ мижоздан тушган буюртмадан бошланади. Буюртмалар бўлими ҳ исоб- китоб қ о ғ озини тайёрлаб, фирманинг турли бўлинмаларига тар қ атади. Тайёр ма ҳ сулотлар бўлмаса улар, тайёрлаб бериш мажбуриятига ёзилади. Иш аъло даражада ташкил қилинган фирмаларда вакиллар ҳ ар куни кеч қ урун буюртмаларни тақдим қиладилар ёки телефон орқали маълум қиладилар. Буюртмалар бўлими ушбу буюртмаларни тезлик билан қайта ишлайдилар. Омбор юкларни ортади. Ҳ исоб-китоб қ о ғ озлари расмийлаштирилиб, ж ў натилади. Ушбу жараённи тезлаштириш учун компьютердан фойдаланилади. Ҳ ар қандай фирма товарларни сотилгунга қадар омборларда са қ лашга мажбур бўлади. Са қ лашни ташкил қилиш, ишлаб чиқариш ва сотиш жараёни бир - бири билан мо с тушмаслиги сабабли зарурдир. Са қ лаш ша ҳ обчалари қ анча кўп бўлса товарни истеъмолчига етказиб бериш шунча осон бўлади. Фирма ўз омборларига эга бўлиши ёки жамоатчилик омборларини ижарага олиши мумкин. Бунда маълум миқдордаги мабла ғ лар банд бўлиб туради, шу билан бирга товарнинг са қ лаш жойини ўзгартириш зарур а ти ту ғ илганда фирма буни тезлик билан ташкил қилиш имконига эга бўлмайди. Бошқа томондан эса улар товарни кўздан кечириш, қ адо қ лаш ва юклаш бўйича қўшимча хизматларни кўрсатадилар. Фирма са қ лаш муддати ўз о қ бўлган омборлар ёки транзит омборларидан фойдаланади. Биринчисида товар ўрта ва ўз о қ муддатда са қ ланади. Кейингиси эса товарни турли вақтда, турли корхоналардан қаб у л қилади ва уларни иложи борича тезро қ керакли манзилга етказади. Ҳ озирги кунга келиб автоматлаштирилган омборлар оммалашмо қ да. Улар юклашнинг замонавий ускуналари, ЭВМ лар билан жи ҳ озланган. Бу эса ушбу омборларда ишлаб чиқариш шикастланишларни камайтиради, ишчиларга ойлик т ў лаш учун ҳар ажатларнинг камайишига, товарларни талон-тарож қилиш ва б ўз илиш ҳ олларини камайишига ёрдам беради. Товар-моддий за ҳ ираларни (ТМЗ) т ў лдириб бориш

www.arxiv.uz ТМЗ миқдорини белгилаш истеъмолчиларни қониқтиришга таъсир кўрсатади. Бозорда фаолият кўрсатувчи ходим фирма истеъмолчиларнинг эҳтиёжларини тезлик билан қондириш учун етарли бўлган захираларга эга бўлишини хохлайди. Аммо катта захирларни сақлаш фирма учун фойдасиздир. Мижозларга хизмат кўрсатиш сервиси яхшиланган сари, заҳирларни қўллаб- қувватлаш учун ҳаражатлар ортиб бормоқда. Раҳбарият товар заҳираларини тўлдириб боришни оқлаш даражасида даромад олиниши ёки олинмаслигини олдиндан билиши лозим. Шундагина товарларнинг қўшимча партияларига буюртма бериш зарурати пайдо бўлиб, уларнинг миқдорларини белгилаш мумкин бўлади. Товарлар ташувчининг қарорига қараб, товарларнинг нархлари, уларни етказиб бериш муддатлари, товарларни етказиб берилгандаги аҳволи белгиланади. Товарларни ташишда фирма транспортнинг бешта туридан бирини танлайди: темир йўл, сув, автомобиль, трубалар орқали ва ҳ аво йўллари. Маълум бир товарни етказиб бериш воситасини танлашда олтита омил эътиборга олиниши лозим: 1. Тезкорлиги 2. Бир сутка мобайнида неча маротаба жунатилиши 3. Кафолатланганлиги 4. Ташиш қ обилияти (турли юкларни ташай олиши) 5. Етказиб бера олиш қобилияти (хизмат кўрсатилувчи географик нуқталарнинг сони) 6. Нархи Агарда жўнатувчи учун тезкорлик зарур бўлса, у ҳолда ҳаво ёки автомобиль йўллари танланади. Агарда кам ҳаражат қилиш зарур бўлса у ҳолда сув ёки трубалар орқали ташишдан бири танланади. Ҳар қандай аралаш ташиш усули жўнатувчи учун фойдали бўлади. Баъзи бир фирмалар маркетинг бўйича президент ўринбосарига бўйсунувчи ТХ бўйича президент ўринбосари лавозимини киритадилар. Туристик хизматлар ва уларни ҳа ракатлантириш

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикасининг "Туризм тўғрисида"ги Қонунидаги айрим моддаларда туристик хизматлар билан боғлиқ тушунчаларнинг таърифи берилган. Жумладан, Қонуннинг 3 - моддасида туристик хизматлар тушунчаси ҳақида : "туристик хизматлар - туристик фаолият субъектларининг жойлаштириш, овқатлантириш, транспорт, ахборот - реклама хизматлари кўрсатиш борасидаги, шунингдек, туристларнинг эҳтиёжларини қондиришга қаратилган бошқа хизматлар", - деб таърифланади. Қонуннинг 11 - моддаси: "туристик саёҳат ва туристик хизматлар мажмуи", - деб номланиб, унда қуйидаги фикрлар баён қилинади - "туристик саёҳат якка тартибда ёки туристлар гуруҳи таркибида амалга оширилади. Туристик хизматлар мажмуи транспорт (ташиш - М.М.) хизмати кўрсатишни, яшаш, овқатлантириш, экскурсия хизмати кўрсатиш, маданий, спорт дастурларини ташкил этиш ва бошқа хизматларни ўз ичига олади", - дейилади. Қонуннинг 10 - моддаси: "Туристик хизматларни сертификатлаштириш", - деб номланиб, унда қуйидаги жумлаларни ўқиймиз: "Туристик хизматлар мажбурий сертификатлаштирилиши лозим. Туристик хизматларни сертификатлаштириш ва сертификат бериш қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади. Туристик фаолият субъектининг туристик хизматларни мажбурий сертификатлаштиришдан бош тортиши, туристик хизматларни сертификатлаштиришнинг натижаси салбий бўлиши, шунингдек, сертификатнинг амал қилишини бекор қилиш туристик фаолиятни амалга ошириш учун берилган лицензиянинг амал қилишини тўхтатиб қўйишига ёки лицензиядан маҳрум қилишга сабаб бўлади". Қонуннинг 12 - моддаси: "Туристик хизматлар кўрсатиш шартномаси", - деб номланиб, қуйидаги фикрлар баён этилади: "Туристик хизматлар шартнома асосида кўрсатилади. Шартномада кўрсатилган хизматларнинг кўлами ва сифати, тарафларнинг ҳуқуқлари ҳамда мажбуриятларини, ҳақ тўлаш ва ҳисоб - китоблар тартибини, шартноманинг амал қилиш муддатини ва уни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун жавобгарликни, шунингдек, тарафларнинг келишувига кўра бошқа шартларни белгилайди". Қонуннинг 13 - моддаси: "Туристик йўлланма (ваучер)", - деб

www.arxiv.uz номланиб, унда: "Туристик йўлланма (ваучер) - туристнинг ёки туристлар гуруҳининг тур таркибига кирувчи туристик хизматларга бўлган ҳуқуқини белгиловчи ва бундай хизматлар кўрсатилганлигини тасдиқловчи ҳужжат", - дейилади. Турист туристик маҳсулотлар (туристик хизматлар, иш ва товарлар) истеъмолчисидир. Б у ҳақикат - бу уч қоидадан бирини ёддан чиқарган ёки эьтибор га олмаган туристик марказ тури з мдан к ў зланган фойдани ололмайди. Аксинча, ш у қоидаларга амал қилган туристик марказ қийинчиликсиз ривожланади, яхши фой да кўради ва ўз сармоясини туризмни ривожлантиришга сарфлайди. Бунга мисол - Анталия туризми. Бу жой 80 - йиллар охирида ҳам қ умли соҳил эди, кейинги 10 йи лликда Европа миқёсида энг кучли курортлардан бирига айланди. Бу курортда бир мавсум давомида 1млн. россияликлар дам олади, бу кўрсаткич умумий туристларн инг 10 % ни ташкил этади. У ерда машинасозлик заводлари йўқ, ҳамма нарса турис тга хизмат қилиш учун мўлжанланган. Курортни ривожлантириш учун хориждан к атта сармоялар киритилмоқда. Россиялик туристлар учун виза бекор қилинган, бож хона ишлари енгиллаштирилган. Фақат, ташриф буюринг, дам олинг ва сотиб олин г - шиорига амал қилинади. Анталия соҳилларида аҳолини иш билан таьминлаш юқ ори даражада, ҳатто хориждан ҳам ишчи кучи талаб этилади. Бу тез ривожланаётга н Туркия учун жуда катта кўрсаткичдир. Туристик маҳсулотлар - туристик хизматлар ( бронлаштириш , ташиш , жойлаштириш , овқатлантириш , ўйинлар ), туристик ишлар ( фото хизмати , суғўрта , ахборот , молия , банк хизмати ), туристик товарлар ( эсдалик совғалар , хилма - хил тур товарлари , истеъмол товарлари - парфюмерия , тамаки , спиртли ичимликлар , маиший техника , кийим - кечак ) дан иборатдир . Туристик хизматлар - турист ва экскурсант эҳтиёжларини қондириш ва таъмин лашга қаратилган, хизмат соҳасидаги бир мақсадга йўналтирилган ҳаракатлар тўп лами бўлиб, улар туризм мақсадларига, ҳарактерига ва туристик хизматнинг қанда й йўналтирилганлигига жавоб бериши ҳамда умуминсоний тамойилларга қарши бў лмаслиги керак. Давлат стандарти таърифига кўра, туристик хизматлар - туристлар нинг эҳтиёжларини қондириш фаолияти билан шуғулланувчи туризм ташкилотлар

www.arxiv.uz ининг фаолияти маҳсулидир. Умуман хизматлар - бу кўзга кўринмас товарнинг ўзига хос туридир. Хизмат бе восита истеъмол жараёнида юзага келади ва алоҳида ҳолда бўлмайди. Бу хизматни нг товар билан асосий фарқидир. Бундан ташқари, товар истеъмолчига олиб келиб берилади, туристик хизматда эса истеъмолчи бевосита хизматнинг пайдо бўладига н ерига олиб борилади. Шунинг учун ҳам туристик хизматларни ишлаб чиқариш ва сотиш моддий товарларни сотишга алоқадор бўлган қонунлар асосида эмас, балки бошқа қонунлар мажмуи билан бошқарилади. Туризм хизматида экспорт тушунчаси ва қ онун - қ оидаси бош қ ачаро қ дир. Баъзи манбаларда к ў рсатилишича - анъанавий вариантга кўра, туристлар гуруҳи бошлиғининг хорижий давлатлардаги хизматлари ва хорижий давлатда ишлаш учун юборилган автобус ҳ айдовчисининг хизматлари туристик хизматларнинг экспортига таълу қ лидир. Мисол учун, Грўзиянинг "Туризм тўғрисида"ги Қонунига кўра мамлакат ичидаги хизматлар туризм импорти, ташқарисидаги хизматлар эса туризм экспортига таълуқлидир. Россия ва Ўзбекистон ҳудудидаги маҳаллий туристик корхоналар томонидан хорижий туристларга кўрсатилган хизматлар экспортга алоқадордир ва бунинг учун фирмалар баъзи имтиёзлардан фойдаланадилар. Т уристик хизмат таркибига - хизматларни буюртма қилиш, ташиш, жойлашти риш ва бошқа барча расмийлаштириш ишлари, ташиб беришнинг барча турлари, тр ансфер, овқатлантириш, экскурсия ва аттракционлар, тиббий кўрик ва суғўрта, тар жимон хизматлари, учрашувлар ва бошқалар билан таъминлаш киради . Хизматлар таркибига яна - гуруҳ бошли ғ и хизмати билан гид - таржимоннинг хизмати ҳам кир итилиши мумкин . Ҳар бир тўрнинг хизматлар доираси турлича бўлиб, дастур билан белгиланади ва ҳар бир хизматнинг ўз ичига кирувчи яна бошқа жуда кўп элементлари бўлади. Агар туризмни кўриб чиқадиган бўлсак, умумий тамойилларга кўра, ҳар бир туристик пакетда энг камида иккита хизмат тури бўлади, булар: ташиш ва жойлаштириш хизматлар пакетидир . Буларни асосий туристик хизматлар (иккита)дейилади. Мутахассисларнинг фикрига қ араганда қў шимча туристик

www.arxiv.uz хизматлар ҳ ам б ў либ, уларнинг сони 400 дан орти қ ҳ исобланади. Ю қ орида айтиб ў тилган иккита (асосий) хизмат туридан таш қ ари қ олган барча хизматлар қў шимча туристик хизматлардир. Ҳ атто, ов қ атлантириш ва экскурсия хизматлари ҳ ам. Туристнинг хоҳишига кўра ташкилотчи томонидан хизматлар кенгайтирилиши мумкин, ёки бу нарса ташкилотчилар томонидан туристнинг танловига кўра белгиланади. Иккинчиси маъқулроқ, чунки, умумий нархлар рақобатнинг тамойиллар ва қадриятларга кўра минимал даражага тушмоқда. Бу эса авваламбор хизматлар пакетининг ҳам минималлашишига олиб келмоқда. Шу аснода ҳар қандай миллатдаги турист бўлса ҳам нархларга эътибор беришини ҳисобга олиш зарур. Асосий руҳий омилни белгилаймиз: турист тўрни сотиб олиш ва танлаш даврида ҳар қандай йўл билан бўлса ҳам ҳаражатни камайтиришга интилади. Леки н, бу билан уни очк ў з дея олмаймиз, ваҳоланки, шундайлари ҳам тез - тез учраб тур ади. Пулни сарфлаш - дам олишда катта ҳўзур бахш этади. Турист дам олиш вақти да пулни ўзига ишлатишни яхши кўради ва шунинг учун экскурсия шаклидаги ёки кўнгилочар ҳаракат шаклидаги қўшимча ҳаридлар - эркин пул ҳаржлашдир. Бунда й ҳолатда қуйидаги ибора қўлланилади: турист саёҳат давомида оддий ҳаётга нисба тан анча кўпроқ пул ишлатади. У бу пулларни йил буйи йиққан бўлиши мумкин, ле кин ҳеч бўлмаса 1 - 2 ҳафтача тежамкорликдан дам олиш учун пулни ў йламай сарф лайди. Халқаро статистикага кўра туристлар борган жойларда ҳафтасига 600 АҚШ долларигача пул сарфлайди, олмонлар хасислар категориясига киришади, чунки ул ар ҳаммадан кўра кам пул сарфлашадилар, руслар бўлса ҳатто шоппинг - турист (т ижоратчи)ларни ҳисобга олмаганда, бошқа мамлакат ва миллатларнинг туристлари га нисбатан 2 - 3 баробар кўпроқ пул сарфлашади. Ташиш (олиб бориш) хизмати Ташиш хизмати бир нечта бўлимдан иборат. Биринчи бўлими - Трансфер - тур истни асосий йиғилиш жойига олиб келиш (аэропорт, вокзал…) ва уни белгиланган жойга ташиш (олиб бориш. масалан, курорт, отел...). Иккинчи бўлими жуда ўзоқ ма софага, хорижий элга, ёки бошқа тур марказга ташиш (олиб бориш). Бунинг самара си техниканинг ривожланишига боғлиқ. ХIХ асрда темир йўлнинг қурилиши тури

www.arxiv.uz зм учун жуда қулай саёҳат қилиш имкониятини яратди. Унинг қулайлиги нисбатан нархларининг арзонлигидадир. Ҳозирги ривожланган давлатларда (Япония, Франц ия, Италия, Германия… ) тезюрар поездлар (360 км. с) авиация билан рақобатлаш моқда. Биринчи юз йилликда туризм темир йўлдан фойдаланишга асосланди ва кам роқ дарё ва денгиз транспортидан фойдаланилди. Биз биламизки Томас Кук Амери ка ва Европа қитъалари бўйлаб туризмни ташкил қилди. Туризмнинг ривожланиши га ташиш (олиб бориш) хизмати асосий тўсиқ бўлиб қолди. ХХ аср ўрталарига кел иб ҳаво йўллари ривожланди. Замонавий авиалайнерларга (12 минг. км) 300 гача йў ловчилар олина бошланди. Бир кеча кундўз давомида замонавий авиалайнерда ер шарининг ҳоҳлаган ерига, ҳоҳлаган тур марказларига бориш имконияти яратилди. Ўзоқ шимолий россияликлар уч - тўрт соатда иссиқ ўлкаларда, Ўрта ер денгизида б ўладилар. Товушдан тез учар самолётлар имконияти эса жуда кенг. Лекин, уларнин г хизмати нархи жуда баланд. Хизмат сифатига қараб ташиш (олиб бориш) хизмати синфларга ҳам бўлинади. Йирик 14 та синф хизматларига: ҳаво йўлларида 5 та синф хизмати (биринчи бизне сс синфи, экологик, туристик ва бошқалар); темир йўлларида 4 та синф хизмати, ав тобусларда 5 синф хизматлари киради. Отелларни ва ресторанларни классификаци яга бўлиниши ҳаммага маълум. Авиалайнердаги бизнес синфи турист ёки экологик синфдан фарқ қилади. Хизмат синфига қараб нархлар ҳам фарқланади, тур нархлар и ҳам худди шундай. Жойлаштириш хизмати (аниқро ғ и, меҳмонхона индустрияси) ҳақида мазкур ўқ ув қўлланмамизнинг 7 - мавзусида фикр билдирганимиз боис, бу ерда алоҳида тўхт алиб ўтишни жоиз, деб билмадик. Овқатлантириш хизмати Зарурияти юзасидан жойлаштиришдан кейин овқатлантириш туради. Тур давомида ва қ тида ов қ атланмаслик туфайли туристлар кайфияти жойида б ў лмайди. Эрталабги нонушта ҳар доим жойлаштириш ҳисобига киради. Иккинчи овқатлани ш ме ҳ монхона зиммасига ёки алоҳида турист хоҳишига боғлиқ бўлади. Баъзилар: ” турист ухлаш ва овқатланиш учун шундай ўзоқ жойларга борадими? ”, - деб савол беришади. Дам олиш ва озиқланиш - ажратиб бўлмайдиган талаб, унинг сифати ту

www.arxiv.uz ристнинг таъсуротларини ва тур хизматининг нархини белгилайди. Қадимги Римли кларнинг " Нон ва томоша бўлса " , - деган на қ ли ҳозиргача ўз кучини йўқотгани йўқ. Одамзот шундай яратилган, эрталаб туриб овқатланади ва кейин маданий ҳордиқ ч иқаради. Овқатлантириш хизмати дам олиш ва роҳатланишдан юқори туради. Алба тта, овқатланиш бу роҳатланишдир. Мижоз талабига к ў ра (миллий) таом билан таъ минланади. Австралияга борган европалик ҳеч қачон қўн ғ из ва чувалчанглар билан озиқланмайди, лекин маҳаллий халқ кенгру гўштидан бифштекс ёки тимсох думид ан жуда мазали таомни истеъмол қиладилар. Туристлар ҳам бу таомларни қизиқиш билан татиб кўрадилар. Туризм ташкилотчилари овқатлантиришни чуқур ўрганиб ч иқишлари ва туристнинг кўнглини тўлдиришлари зарур. Францўзлар қизил виноси з тушликни қониқарсиз қабул қилишади. Шарқликлар еса ё ғ ли ва аччиқ овқатни ҳ у ш кўришади. Америкаликлар карамни билишмайди ва ундан тайёрланган таомни е майдилар. Европаликлар суп - пюрега кўникишган, улар руссларнинг суюқ овқатин и истемол қила олишмайди. Улар учун бу “биринчи ва иккинчи таом бир идишда”, - дегани. Туристларни овқатлантириш учун ҳар - хил миллатлар таомлари ёзилган маҳсус тавсияно малар бор. Овқатлантириш хилма - хил бўлиши ва турист учун кут илмаган совға бўлиши керак. Экскурсия хизмати Туристик хизматлар таркибига экскурсиялар, походлар ҳам киради. Ўзбекистон Республикасининг " Туризм тўғрисида " ги Қонунида: " экскурсия фаолияти - туристик фаолиятнинг тарихий ёдгорликлар, диққатга сазовор жойлар ва бошқа объектлар билан таништириш мақсадида олдиндан тўзилган йўналишлар бўйича экскурсия етакчиси (гид) ҳамрохлигидаги 24 соатдан ошмайдиган экскурсияларни ташкил этишга доир қисми " , - дейилган. Гид ҳақида эса: "гид (экскурсия етакчиси) - тур қатнашчиларига туристик хизматлар кўрсатиш шартномаси доирасида экскурсия - ахборот, ташкилий йўсиндаги хизматлар ва малакали ёрдам кўрсатувчи жисмоний шахс ", - дейилади. Экскурсия (excursion) - туристга ва экскурсант (бир кунлик зиёратчи)га таклиф қилиниши мумкин. Экскурсия туристик хизмат бўлиб, туристнинг эстетик, руҳий, бохабарлик ва бош ғ а қизиқувчанлик эҳтиёжларини қондиришга хизмат қилади.

www.arxiv.uz Экскурсия мобойнида қатнашувчилар оламни англаш,табиат м ў жизаларини, та рихий обидаларини к ў риш, шаҳар ва паркларда бўлиш имкониятига эга бўладилар. Экскурсияшунослик - бу алоҳида, жиддий фан ҳисобланади. Биринчи Россия экскурсия олиб борувчиси Пётр I ҳисобланади. У хорижлик меҳмонларни Санкт - Петербург бўйлаб олиб юриб, қурилишларни кўрсатар ва ўзининг мувоффақиятлар и билан мақтанишни ёқтирар эди. Экскурсиянинг ўзига хос шартлари ҳам бор: тематика (мавзу ), режалаштирилган йўналиш (маршрут), маълум муддатга олдиндан тайёрланган матн ва табиийки, иштирокчилар нинг, яъни экскурсантларнинг бўлиши. Экскурсиянинг функционал а ҳ амияти - дам олиш, маданий савиянинг ошиши ва муло қ от ҳ исобланади . Аттракционлар, ўйинлар, кўнгилочар маш ғ улотлар ва ўйин бизнеси ҳам туристи к хизматлар қаторидан жой олади. Янада аниқро ғ и буларни қўшимча туристик хиз матлар, - дейилади. Кўнгил очишнинг услуб лари ва хиллари чегарасиз даражада кўп, негаки улар ташкилотчиларнинг фантазияларига боғлиқ. Кўнгил очиш маш ғ улотларининг 110 г а яқин энг машҳур ва кўзга кўринган турлари мавжуд. Техника ривожланиши ва ўй ингоҳларнинг ташкилотчилари фантазияси билан янгидан - янги дам олиш имкони ятлари кўпаймоқда . Ҳ ар кимнинг таъби ҳар - хил, баъзи бир туристлар Париждаги тарихий экспона тларини кўриш учун Лувр м у зейини ҳоҳласа, кўпчилиги Евро Дисней - Уолд Дисне йнинг кашфиётларини томоша қилишни ёқтиради. Жуда кўп марказлар, хиёбонлар атракционлар билан тўла. Булар - ар ғ имчоқлар, қийшиқ ойналарнинг кулгу хонала ри, учиш жойлари. Мисол учун, Дисней боғининг тематик давоми бўлган космик у чишларни бошқариш пулти шаклида жиҳозланган болаларнинг электрон ўйинлари учун бутун бир зални ажратилган "Д исней Магик ", Америкада эса отларда юриш, ҳ ар - хил фантастик, механиқ ва электрон кўринишдаги томошалардир. Ҳозирги кун да юқори даражага эришган “Дисней Магик” круиз лайнерини келтириш мумкин. Атракционлар тизимида болаларнинг автомат ўйинлари катта ўрин тутади, каттала р учун эса янада жиддийроқ ўйин саноатининг янги категориясига оид кўнгил очи

www.arxiv.uz ш маш ғ улотлари маъқулдир. Улар биллиард, карта, рулетка ва бошқалардир. Ўйин бизнеси кўнгил очиш тизимида алоҳида ўрин тутади. Лас - Вегас дунёда ўйинлар бизнесининг пойтахти ҳисобланади. Чўл ўртасидаги кичкина шаҳарча ер юзини ўзининг ўйингохлари билан лол қолдирган. Айнан, Лас -Вегасда дунёнинг э нг катта 13 та меҳмонхонаси қурилган. Ўйин заллари бир вақтнинг ўзида 1000 та ст олни ўз ба ғ рига олади, минглаб туристлар бу ерда ўз омадларини синаб кўришга ке лишади. Концертлар, томошалар ва спорт тадбирлари Туризм марказларида мавсум давомида таниқли артистлар иштирокида концертлар, ҳар - хил томошалар, театр артистлари, таниқли қўшиқчилар билан учрашувлар уюштирилади, халқ ўйинлари, фестиваллари ва карнавалларига катта эътибор берилади. Булар ҳам туристик хизмат қаторидан жой олади. Масалан, шарқий Финландиядаги Савонлин қадимий қўрғонида ҳар йили опера фестивали икки ой давом этади. Бу опера фестивалига минглаб туристлар ташриф буюришади (бир мавсумда 50 - 60 минг киши). Франциянинг Ницца ша ҳ рида августь ойида эса жаз мусиқаси фестивали уч кун мобойнида учта катта залда бўлиб, унда 100 дан ортиқ мусиқий гуруҳлар, 300 та таниқли мусиқачилар иштирок этишади. Бразилиядаги карнаваллар ҳам бунга мисол. Кўпчилик туристларни спорт мусобақалари ва биринчиликлари, автомобил пой галари, теннис, олимпиада, футбол мусоба қ алари ва бошқа ўйинлар қизиқтиради. Б ундай ҳолатларда концерт, театр ва спорт томошаларининг чипталари турпакет хиз матлари таркибига киради. Бундай тадбирларни ҳ ам қ ў шимча туристик хизматлар таркибига киритиб ў рганамиз. Иш туристик хизмат тури сифатида Иш хизмати доирасига ҳамма турдаги хизматлар ҳамда туризм хизматига алоқа си бўлмаган ишлар ҳам киради. Бу ишлар: банклар, кредит карточкалар билан боғлиқ бўлган иш, алоқа хизмати, автомобил ёнлаш, ёқилғи қуйиш хизмати, техник ёрдам хизмати, соғликни сақлашг а доир хизмат, болаларга тарбиячи ва бошқа хизматлардир. Шунингдек, маиший х измат кўрсатиш фаолиятининг барча турлари ҳам туристик хизматлардир. Масала

www.arxiv.uz н, фотоплёнкани ёритиш, расмни чиқариш, фотоаппарат ва видиокамерани таъмир лаш, сартарошхона хизмати, кийимлар ва буюмларни ижарага бериш, оёқ кийимла рни таъмирлашлар ҳам шу хизмат таркибига киради. Туризмдан ажратиб бўлмайди ган соҳа бу туристларни кўзатиб бориш (тинчлигини таъминлаш). Қўриқчилар меҳ монхонада, мўзейларда ва кўчаларда ҳам туристлар билан бирга юрадилар. Мисрда туристлар карвон бўлиб, беш - олти автобусда чўл бўйлаб юрганда қуролланган ми лиция билан кўзатиб борилади. Грецияда маҳаллий милиция таркибига - тур милиц ияси ҳам киради ва ҳар бир телефон китобчаларида уларнинг рақамлари мавжуд. Туристик саёҳат якуни (уйга қайтиш) Яхши дам олиш ўз йўлига, лекин яхши кайфият билан уйга қайтиш ҳам муҳим. HOMEWАRD - муҳим туристик хизмат бўлиб, туристни уйга қайтишини таъминла йди. Туризм бошқарувчи ёки тур олиб борувчи туризм йўналишига ва қайтиш мудд атига, туризм режасига, ушланиб қолиш муаммосига, қайтиб келиш муддатини ўзг арганига, туристик гуруҳни к у тиб олувчи транспортни ташкил қилишга ва бошқа т ашкилий ишларга жавоб беради. У туристнинг қариндошлари ёки дўстлари кутиб о лиши учун қайтиб келиш муддатини, самолётда, поездда ёки автобусда эканлигини етказиши лозим. Агар имкони бўлса, қайтаётган туристни кутиб олишни ва бошқа шаҳарлик бўлса уни жой билан таъминлаш учун меҳмонхонадан брон олиши лозим бўлади.

www.arxiv.uz Хулоса Ҳ ар қ анда й фирма товарларни сотилгунга қадар омборларда са қ лашга мажбур бўлади . Са қ лашни ташкил қилиш , ишлаб чиқариш ва сотиш жараёни бир - бири билан мо с тушмаслиги сабабли зарурдир . Са қл аш шахобчалари қ анча кўп бўлса товарни истеъмолчига етказиб бериш шунча осон бўлади . Фирма ўз омборларига эга бўлиши ёки жамоатчилик омборларини ижарага олиши мумкин . Бунда маълум ми қ дордаги мабла ғ лар банд бўлиб туради , шу билан бирга товарнинг саклаш жойини ўзгартириш зарур а ти ту ғ илганда фирма буни тезлик билан ташкил қилиш имконига эга бўлмайди .

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар р ў йхати : 1.Комилова Ф.К Хал қ аро туризм бозори - Т.: ТДИУ, 2006 й 2. Александрова А.Ю. Международный туризм. Учебник.-М.: Аспект Пресс – 2004, 470с. 3 .Биржаков М.Б. Введение в туризм. Учебник- изд.6-е перераб. И доп. – СПб.: Изд.дом Герда, 2004.-448с. 4 .Гвозденко А.А. Логистика в туризме: Учеб ное .пособ ие . – М.:ФиС, 2004,272 с. 5 .Гуляев В.Г. Туризм: экономика и социальное развитие. –М.:ФиС, 2003-304 с. 6 .Дехтярь Г.М. Лицензирование и сертификация в туризме: Уч ебное .пособ ие .-М. ФиС – 2004, 256с. 7 .Дурович А.П. Маркетинг в туризме: Уч ное .пособ ие . 4-е изд.стереотип.-Мн.: Новое знание-2004, 496 с. 8 .Дурович А.П. Реклама в туризме. Уч ебное .пос обие . –М. Новое знание, 2003, 254стр. 9 .Запесоцкий А.С. Стратегический маркетинг в туризме: Теория и практика.- Спб.: СпбГУП – 2003, 252 с. 10. .Здоров А.Б. Экономика туризма. Учебник. –М.: ФиС, 2004 272 с..

Похожие

Товарлар ва хизматларни харакатлантириш

Маҳсулот ва хизматларни танлаш ва дизайн.

Товарлар халқаро савдоси

Маркетингда товарлар сиёсати

Товар захиралари ва товарлар келишини режалаштириш