Tijorat banklari resurslari va ularni tashkil qilishning umumiy jihatlari - Экономика - Рефераты

Tijorat banklari resurslari va ularni tashkil qilishning umumiy jihatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

286 KB

Tijorat banklari resurslari va ularni tashkil qilishning umumiy jihatlari Reja: 1. Tijorat banklari moliyaviy resurslari haqida tushuncha. 2. Tijorat banklari moliyaviy resurslarining tarkibi. 3. Moliyaviy resurslarni boshqarishni tashkil qilishning tamoyillari va xususiyatlari.

Tijorat banklari moliyaviy resurslari haqida tushuncha Bank faoliyatini tashkil qilishning ilk bosqichi bu bank resusrlarining tashkil qilishni ko‘zda tutadi, ya’ni tijorat banklari mustaqil bank sifatida faoliyat boshlashi uchun zarur bo‘lgan jihatlardan biri bu tijorat bankining minimal miqdori uning faoliyatiga asos soluvchi resurs – bank kapitaliga ega bo‘lishdir. Shu bois banklar faoliyatini olib borish, avvalambor, ularda etarli bank resurslarining mavjud bo‘lishini taqozo etadi. Bank resurslarining mukammal tashkil qilinishi va ishlatilishi bank faoliyatining samarali olib borishiga zamin yaratadi. Bu resurslar tijorat banklarining tijorat va xo‘jalik faoliyatini ta’minlash uchun ishlatiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklari faoliyatini tashkil qilishda banklarning resurslarini shakllantirish va ularni oqilona ishlatish katta ahamiyatga ega. Tijorat banklarining resurs bazasini shakllantirish nafaqat yangi mijozlarni, balki resurslarni jalb etish manbalari tuzilmasini doimiy ravishda o‘zgartirib turishni ham o‘z ichiga olib, tijorat banki aktivlari va passivlaridan oqilona foydalanishning tarkibiy qismi hisoblandi. Passivlardan samarali foydalanish to‘g‘ri depozit siyosatini þritishni talab qiladi. Tijorat banklari resurslarining tarkibini tadqiqot qilishdan oldin bank resurslarining iqtisodiy mohiyatini ko‘rib chiqish lozim deb o‘ylaymiz. Umuman resurs so‘zining mohiyatini olib qaraydigan bo‘lsak resurs fransuzcha «ressourse» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, pul mablag‘lari, yordamchi mablag‘, imkoniyat, zaxira, mablag‘ va imkoniyatlar manbai, daromadlar manbai 1 degan ma’noni anglatishi ta’kidlangan. Resurslar turli xilda, masalan, tabiat resuslari, iqtisodiy resurslar, odam resurslari va boshqalar bo‘lishi mumkin. Shundan iqtisodiy resusrlar jamiyat rivojlanishining har bir bosqichida taqsimlandigan iqtisodiy imkoniyatlarining (potensialning) asosiy elementlaridan hisoblanadi. Undan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning aniq maqsadlariga erishishda foydalaniladi. Iqtisodiy resurslar asosiy qismi, bu moliyaviy resurslar bo‘lib, bu resurslar iqtisodiyotning rivojlanishining ta’minlash uchun foydalaniladigan pul-kredit va byudjet 1 Sovet Entsiklopediya lug’ati. M. Sovet Entsiklopediya 1986 g.

mablag‘larini tashkil qiladi. Moliyaviy resurslarning asosiy manbai bo‘lib, vaqtinchalik bo‘sh turgan pul mablag‘lari, soliqlar, jismoniy shaxslarning pul mablaG‘lari chek-depozit emissisyasi hisoblanadi. Biz Shu moliyaviy resurslarning ajralmas qismi bo‘lgan bank resurslarigi kengroq to‘xtalmoqchimiz. Bank resurslari to‘g‘risida i.f.n. B.Boboev tomonidan ilmiy tadqiqot olib borilgan bo‘lsada, biz bizning fikrimizcha, bank resurslari va ularning mohiyati hamda ishlatilishi bilan bog‘liq savollar mazkur mualifning ishida o‘zining to‘liq ifodasini topmagan. Respublikada pul bozorini shakllantirish va unda pul resurslari bilan operatsiyalar o‘tkazishda bank strategiyasini ishlab chiqish uchun bank resurslari tuShunchasini va o‘tkaziladigan operatsiyalarning mohiyatini to‘liq aniqlash lozim. Xorijiy iqtisodiy adabiyotlarni o‘rganib chiqishimiz Shuni ko‘rsatadiki, chet el adabiyotlarida «bank resurslari» tuShunchasiga kam e’tibor berilganligini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, E.Rid, R. Kotter, E.Pill va R.Smitlarning 2 tahriri ostida chop qilingan «Kommercheskie banki» kitobida bank balansini guruhlashtirgan holda ko‘rish, unda pul mablag‘larining manbalariga e’tibor berishi va pul mablag‘larini ko‘rib chiqishda, avvalambor, banklarning passiv operatsiyalarining tahlil qilish zarurligi uqtirilgan. YAna bir gruh olimlardan D. Polfreman va F. Fordlar 4 bank faoliyatini tahlil qilishda bank resurslarini ko‘rib chiqmasdan ularni bank passivlari deb ko‘rib chiqishgan va ular bankning aksionerlari mablag‘lari va jamg‘armachilarning mablag‘laridan tashkil topgan degan fikrni bildirishgan. Ko‘rinib turibdiki, xorijlik mualliflar bank resurslarini aniq ifodalab ularning shakllanishi va ulardan foydalanish imkoniyatlarini ko‘rishdan ko‘ra umuman tijorat banklarining passiv operatsiyalari va passivlariga kengroq e’tibor berishgan. Bu holatni bir jihatdan ijobiy baholash mumkin, ya’ni, xorijiy banklar faoliyatida avvalam bor ularning majburiyatlari va ularning bajarilishi, bizning fikrimizcha, old vazifa qilib belgilab olishgan. Bu qarashning ikkinchi jihati Shundaki, tijorat banklari Shu resurslarni o‘z majburiyatlarini bajarishi uchun mukammal joylashtirishni afzal ko‘radi va 2 E.Rid, R. Kotter, E.Pill va R.Smit Kommercheskie banki perevod s angl. M.: Kosmopolis 1991g. str.-16 4 Polfreman D. Ford F. Osnovi bankovskogo dela. Perevod s angl. Moskva: infra 1996 g. str.-102.

qattiq kredit siyosatini olib boradi. Tijorat banklarining faolyati mijozlari oldida olgan majburiyatlarini bajarishga qaratilgan bo‘ladi. Biz paragrafning boshqa resurs tushnchasiga ta’rif berganda «resurs» bu nafaqat mablag‘, balkiy u zahira va imkoniyat ham deb o‘tgan edik. Shundan kelib chiqib «bank resurslari» nafaqat qarz majburiyatlari yoki egalik huquqini olish uchun mablag‘ jalb qilish, balki bank uchun daromad keltiradigan zahira va imkoniyat hamdir. Bankning passivlari va uning resurslari tuShunchasi bir xil tuShuncha emas. Bank resurslari bank passivining bir qismini tashkil qilish manbai va uning hajmi bir necha omillarga bog‘liq. Bular: - banklarning o‘z mablag‘lari hisobidan amlaga oshiriladigan faoliyati; - pul-kredit muomalasini boshqarish sohasidagi Markaziy bankning siyosati; - bank jalb qilingan mablag‘lari majburiy zahira miqdori va boshqalar. Iqtisodiy adabiyotlar va bank mablag‘larining shakillanishi bo‘yicha olib borilagan tadqiqotlarda «bank resurslari», «kredit resurslari», «depozit resurslari», «bank passivlari», kabi tuShunchalarni uchratishimiz mumkin va bu tushnchalarga mualliflar tomonidan turlicha kelitirilgan ta’riflarning shohidi bo‘lamiz. Rossiyalik olim O.I.Lavrushining fikricha, tijorat banklarining resurslari yoki «banklarning resurslari» bankning ixtiyorida bo‘lga o‘z jalb qilingan resurslarining yig‘indisi bo‘lib, uning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda ishlatiladi. 3 Shunday fikrni boshqa mualliflarning ishlarida ham uchratish mumkin. Tijorat banklarining resurslari o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lar hisobidan tashkil qilinishini ta’kidlash bizning fikrimizcha ularning manbalariga ko‘proq e’tiborni qaratadi. Bank resurslarining zarurligi bank faoliyatini tashkil qilishi va olib borish natijasida shakllanadi. Banklar tashkil qilinishining ilk bosqichlarida banklardan avvalambor o‘z kapitalining mavjud bo‘lishi talab qilinadi va banklar faoliyatini qanchalik olib borish uchun esa mablag‘lar jalb qilinishni talab qilinadi. Shu boisdan tijorat banklari resurslari mohiyatini ta’riflashda nafaqat ularning qaysi manbalar hisobidan tashkil qilinganligi 3 Bankovskoe delo. Pod redatsey I.O. Lavrushina M.Fin. i statistika. 1998 g. str.68

e’tiborga olishdan tashqari u mablag‘lar bankning maqsadli faoliyati uchun zarur va muhimligini, ularning samaradorligiga erishishni ham ko‘zda tutishi lozim. Shundan kelib chiqqan holda bank resurslari bu bank siyosati doirasida bank faoliyatini amalga oshirsh uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan, bankning o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mabalag‘lar, bankning daromad olishga asos bo‘luvchi zahira va imkoniyatlarning yig‘indisidir degan ta’rifni keltirmoqchimiz. Bu ta’rif orqali biz, birinchi navbatda, bank siyosatini amalga oshirishda qo‘yilgan vaziflaridan kelib chiqqan holda bank resurslarni turli manbalardan tashkil qilinishi ta’kidlashimiz mumkin. Tijorat banklari, boshqa xo‘jalik sub’ektlari kabi o‘zining xo‘jalik va tijorat faoliyatini ta’minlash uchun ma’lum miqdorda pul mablag‘lariga, ya’ni resurslariga ega bo‘lishlari lozim. Iqtisodiyot rivojlanishining zamonaviy talablarida bank resurslarini tashkil etish muammosi bank faoliyatini bir maromda olib borish uchun birinchi darajali hisoblanadi. Buni Shunday izohlash mumkin, ya’ni iqtisodiyotning bozor modeliga o‘tishi bilan bank ishida davlat monopoliyasi tugatiladi, ikki bosqichli bank tizimini shakllanishida bank resurslari xarakteri ijobiy tomonga o‘zgaradi. Undan tashqari, uning aktiv operatsiyalari ob’ekti orqali aniqlanadigan bank faoliyatining ko‘lami, ular joylashtiradigan resurslar hajmi, miqdori, jalb qilingan mablag‘lar summasiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday holat resurslarni jalb qo‘ilish bo‘yicha banklar o‘rtasida raqobatni keltirib chiqaradi. Qolaversa, bank resurslari pul shaklida bo‘lsada tijorat banki faoliyatini keng olib borib bankka ma’lum bir daromad keltira olish qudratiga ega bo‘lgan zahira va imkoniyatdir. Tijorat banklari o‘zining kredit siyosatini tuzganda yoki o‘zoq davrga o‘z faoliyatining strategi yo‘nalishlarini to‘zganda Shu zaxira va imkoniyatlarining ko‘lamini keng ko‘rib chiqishi va o‘zining faoliyat yo‘nalishlari daromad manbalari sifatida nazarda tutishi lozim. CHet el adabiyotlarida 4 mablag‘larni jalb qilish operatsiyalarini nafaqat tijorat banklari, balkiy moliyaviy kompaniyalar, jamg‘arma kassalari, turli xil fondlar 4 Sinki Dj. F. Upravlenie finansami kommercheskix bankov. Perevod s angl. M.: Catallaxy . 1994 g. str . 22-23

bajaradi degan fikrni uchratish mumkin. Albatta bozor munosabatlarining rivojlanishi banklar faoliyati raqobatbardosh moliyaviy institutlar va fondlarning shakllanishiga olib keladi. Lekin fondlarning faoliyati va maqsadi bilan tijorat banklarining faoliyati va maqsadi bir xil emas. Turli fondlar va muassasalar faoliyatidan ko‘ra banklarda depozitlar sug‘urtalangan kafolatlangandir. Turli boshqa moliyaviy muassasalardan ko‘ra tijorat banklari bu mablag‘larni saqlash va riskdan himoya qilishda mablag‘ egasiga o‘z kafolatini berishi mumkin va mijozning o‘z mablag‘ini yuqotishi bilan bog‘liq riski banklarda boshqa fondlar yoki kassalarga nisbatan ancha pastdir yoki deyarli yo‘q deyish mumkin. Bankning asosiy vazifalaridan biri bo‘sh pul mablag‘larini mumkin qadar ko‘proq jalb qilish va ularni boshqa foyda keltiruvchi optimal aktivlarga joylashtirishdan iborat. Bank resurslari banklar tomonidan amalga oshiriladigan passiv operatsiyalari orqali tashkil topadi va bank balansining passiv qismida yuritiladi. Bank resurslarini ikki katta guruhga bo‘lish mumkin. Bular: banklarning o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lardir. Jalb qilingan resurslarni ba’zi hollarda ikkiga bo‘lib qaraladi. Bu jalb qilingan depozitlar, boshqa majburiyatlar va sotib olingan resurslardir. Bu resurslar bankning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda ishlatiladi, ya’ni bank resurslari daromad olish maqsadida turli xil sohalarga joylashtiriladi. Bankning passiv va aktiv operatsiyalari o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lganligi sababli passivlarning tarkibi va xarakteri ko‘p jihatdan banklarning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda o‘z ifodasini topadi. Shu bilan birga resurslar xarakteriga banklarning kreditlash siyosatining o‘zgarishi ham ta’sir qiladi. Bank resurslarining asosiy qismini bank mijozlarining mablag‘lari tashkil qiladi. Bank boshqa kapitallarini jalb qilish uchun bank o‘z kapitalining etarlilik darajasi miqdorini ko‘rsatish lozim. Tijorat banki o‘z mijozlarining bo‘sh turgan mablag‘larini qarzga olish bilan bir vaqtning o‘zida, bu mablag‘larni o‘z vaqtida qaytarilishini ta’minlash

majburiyatini ham oladi, Shuning uchun bank barqaror likvidlikka ega bo‘lishi kerak. Ishonchlilik va likvidlilik tamoyillari tijorat banki mavjudligining zarur shartlaridan bo‘lib, ular aholining bo‘sh turgan pul mablag‘larining bankka sari oqimini ta’minlaydi. Undan tashqari bankning ahvoli moliyaviy jihatdan kam samarali bo‘lgan holatda mijozlar o‘z mablag‘larini qaytarib olishlariga ishonch hosil qilishlariga zamin yaratadi. Resurslar yordamida banklarning tashkiliy faoliyati amalga oshiriladi, kreditlar berish salohiyati, to‘lovlar amalga oshirish, banklarning daromadlari vujudga keltiriladi. Bank resurslarining aylanishini quyidagicha ifodalash mumkin. 2 kredit Bank resurslarining shakllanishi va aylanishi uzluksiz jarayonni tashkil qiladi va bu esa o‘z navbatida banklar faoliyatini doimiyligiga asos hisoblanadi. Tijorat banklari moliyaviy resurslarining tarkibi Alohida tijorat banklari uchun bank resurslari tarkibiy tuzilishi turli xillik bilan farqlanadi. Bu uning o‘ziga xos xususiyatlari biln tushintiriladi. Ikkita tijorat bankining tarkibiy tuzilishi quyidagi ma’lumotlar bilan xarakterlanadi. Bank resurslari tarkibi (%) Ko‘rsatkichlar Bank №1 Bank №2 I. o‘z mablag‘lari-jami Shu jumladan 17,4 7,2 1 Ustav fondi 3,9 1,3

.1 1 .2 Boshqa fondlar 9,4 3,2 1 .3 Joriy yildagi taqsimlanmagan foyda 4,1 2,7 II. Jalb qilingan mablag‘lar-jami, jumladan: 82,6 92,8 2 .1 Muddatli depozitlar 76,9 70,1 2 .2 Muddatsiz depozitlar 4,3 4,3 2 .3 Aholi qo‘yilmalari 0,3 0,4 2 .4 Sertifikatlar, veksellar 1,1 - 2 .5 Banklararo kreditlar - 18,0 Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, alohida tijorat banklarining resurslari strukturasi sezilarli farq qiladi. Bu, avvalambor, tijorat banklarining o‘z mablag‘lariga taalluqli bo‘lib, tahlil qilinayotgan banklarda ularning miqdori turlichadir. Birinchi bankning o‘z mablaG‘lari ikkichi banknikidan ikki marta ortiq. Birinchi bankda ustav fondi 3,9 % - ni, o‘z mablag‘lari summasining 22,3 % ni tashkil etgan. Ikkinchi bankda ustav fondi 1,3 % ni, ya’ni o‘z mablag‘lari summasining 18 % ni tashkil etgan. Jalb qilingan resurslar birinchi bankda 82,6 % ni, ikkinchi bankda 92,8 %ni tashkil etgan. Bunda ikkinchi bank banklararo kreditdan foydalangan va u 18,0 % ni tashkil etgan. Birinchi bank esa aksariyat hollarda mijozlarning resurslari bilan ishlagan. Bozor munosabatlari sharoitida tijorat banklarining resurslarini tashkil qilish jarayoniga katta ahamiyat beriladi. Shu sabab o‘tish iqtisodiyotini boshidan kechirayotgan deyarli barcha mamlakatlarda tijorat banklari resurslarini shakllantirish tizimida tubdan o‘zgarishlar bo‘ldi. Bu o‘zgarishlarning bo‘lishiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatdi. Bular:

 banklararo kredit bozorida Markaziy bankning faol ishtirok etishining ta’minlanishi va bu o‘z navbatida kredit riskini kamaytirganligi;  Iqtisodiyotda to‘lovsizlik muammosining mavjudligi va kreditning qaytarilmasligi oqibatida tijorat banklarining zarar ko‘rish imkoniyatining oshishi;  aholi qo‘lidagi omonatlarning o‘sishi;  korporativ qimmatli qog‘ozlar bozorining etarli darajada rivojlanmaganligi va boshqalardir. Banklarda mavjud bo‘lgan mablag‘lardan foydalanish imkoniyatiga qarab bank resurslari o‘z resurslariga va qarz (sotib olingan) resurslarga bo‘linadi. Bu holda banklar resurslariga bank kapitalidan tashqari ma’lum vaqt davomida bank ixtiyorida bo‘lgan jalb qilingan depozitlarni, boshqa banklarning depozitidan va vakillik hisob raqamidan qoldiqlarni, forvard valyuta kursi va kliring bo‘yicha qoldiqlarni va boshqa depozitlar va qoldiqlarni ham kiritish mumkin. Undan tashqari bankning ixtiyorida mavjud bo‘lgan resurslar uning amalga oshirilishi mo‘ljallanayotgan aktiv operatsiyalar uchun etarli bo‘lmasa, zarur miqdordagi mablag‘larni markaziy bankdan, nobyudjet fondlardan, pul bozoridan sotib olishi yoki qarzga olishi mumkin. Shunday qilib o‘z mablag‘lari va jalb qilingan yoki sotib olingan mablag‘lari yig‘indisi tijorat banklarining resurs bazasini tashkil qiladi. Xalqaro bank amaliyotida banklarning resurs bazasini shakllantiruvchi asosiy manbalarga o‘z kapitalidan tashqari quyidagilar kiradi:  YUridik va jismoniy shaxslarning depozit hisob varaqlaridan qoldiqlari;  Bank tomonidan yuridik shaxslar uchun muomalaga chiqarilgan veksellar va depozit sertifikatlar;  Olingan banklararo kreditlar; Bank vakil tomonidan ochilgan “loro” (Vostro) depozit va valyuta hisob varaqasidagi mablag‘lar va boshqa manbalar; Tijorat banklarining resurs bazasini resurslarning turlari bo‘yicha gurhlarga ajratish mumkin.

Tijorat banklarining o‘z mablag‘larini oladigan bo‘lsak, ular o‘zining ishonchlilik darajasi bo’yicha farqlanadi. O‘z mablag‘lari elementlari orasida (umuman rezerv bazasida) eng ishnochligi bu kredit tashkilotining ustav kapitalidir. Ustav kapitalini shakllantirilishi (paychilik yoki aksiyadorlik shaklida) tijorat bankini shakllanishini asosiy nuqtasi hisoblanib, uning miqdori - bank tomonidan olingan majburiyatlarni bajarilishini ta’minlaydi. Bu bankning o‘z mablag‘larining eng konservativ usulidir. Ustav kapitalining miqdori, uni shakllantirish tartibi va unga uzgartirishlar kiritish bankning Nizomida belgilangan bo‘ladi. Ustav kapitalini oshirish yangi paylarni yoki aksiyalarni muomalaga chiqarish yoxud sof foydani kapitalizatsiya qilish orqali amalga oshirilishi mumkin. Ustav kapitalidagi o‘zgarishlar aksiyadorlarning umumiy yiG‘ilishining qarori bilan tasdiqlanishi va Markaziy bank ro‘yxatidan o‘qtishi kerak. Ushbu jarayonning murakkabligi tufayli banklar o‘zlarining ustav kapitallarini oshirishga intilmaydilar. Bankning boshka jamg‘armalari orasidagi muhimlaridan biri bu zahira kapitali bo‘lib, u tijorat banklarining foydasidan ma’lum bir foizini ajratish orqali tashkil qilinib, u majburiyatlarni qaytarishga va maxsus zahiralar tashkil qilinmaydigan bank operatsiyalari bilan bog‘liq xatarlarni qoplashga sarflanadi. Amaliyot Shuni ko‘rsatadiki, zahra jamg‘armasining miqdori o‘tgan yillarda hisobdan chiqarilgan kreditlar bo‘yicha keladigan zararlar bilan mos kelmaydi. Mablag‘larni ajratish mexanizmi ham yaxshi shakllanmagan, ya’ni zahira kapitali miqdori ma’lum bir summaga etgandan so‘ng 5% dan kam bo‘lmagan miqdorda mablag‘lar ajratish. Zahira kapitali odatda kredit xatari ochiq namoyon bo‘lgana bank kengashining karori bilan sarflanishi mumkin. Bankning barcha boshqa jamg‘armalari ham bankning sof foydasidan ajratiladi va kredit resurslari sifatida bank kapitali tarkibiga kiritiladi. Turli debitorlar bilan hisoblashishlar bo’yicha tuzilgan jamg‘armalar ham qonunchilikka asosan tijorat bankining o‘z mablag‘lari qatoridan joy olgan. Shu bilan birga xalqaro hisob standartlariga asosan kredit tashkilotlari ushbu mablag‘larni o‘z mablag‘lari qatoriga kiritmaydi, balki ularni o‘zaro mos debitorlik

qarz majburiyatlaridan ayirishadi. Bu esa zahiralarning iqtisodiy mohiyatini, ya’ni ular o‘zida aktiv daromad keltiradigan operatsiyalarni aks ettiradi. Shu sababdan ham ular xatarli mablag‘lar hisoblanadi va ishonch kamligi tufayli bankning o‘z mablag‘lari tarkibiga kiritilmaydi. Ishonchlilik darajasi bo‘yicha bankning o‘z mablag‘lari va ularga tenglashtirilgan mablag‘laridan keyingi o‘rinda turuvchi jalb qilingan va qarz mablag‘lari bir qator ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’siriga bog‘liqdir: - Fuqarolarning omonatlari va yuridik shaxslarning depozitlari foiz stavkalari miqdori; Omonat va depozitlarni qabul qilish, hisob-kitob va boshqa hisob raqamlarini ochish va ularni yuritish shartlari. Passivlarni ishonchlilik darajasini pasayib ketishi prinsipi jalb qilingan va qarz mablaG‘lari tarkibini aniqlash asosiga quyilgan. Tijorat banklarining jalb qilingan malbag‘lari qarz mablag‘laridan Shunisi bilan farq qiladiki, birinchisida mablag‘larni taqdim qilish mijoz va bank omonatchilarining tashabbusi bilan amalga oshirilsa, keyingi holda - bank tashabbusi bilan amalga oshiriladi. Jalb qilingan mablag‘lar qatorida alohida resurs sifatida kredit tashkilotlarining mablag‘larini ajratish lozim. CHunki banklar - ishlab chiqarish va savdo tashkilotlari yoki xususiy shaxslardan farqli ularoq ular bir-birlari bilan operatsiyalarni amalga oshirishda banklararo bozorda qatnashishlari mumkin, Shu sababdan ham ular birbirlarini likvidliklariga va moliyaviy holatiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Xuddi Shu tamoyil asosida qarz mablag‘larining alohida bir guruhga markaziy bank va boshqa banklar oldidagi majburiyatlar ham kiritiladi. Bundan tashqari, tashqi ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sir ko‘rsatadigan Yuqori darajadagi riskli resurslar qatoriga norezident banklar, korxona va jismoniy shaxslarning mablag‘lari kiradi. Bank tizimi hukumat tomonidan kattiq nazorat qilinadi. Bundan tashqari hamma bank har kunga balans tuzadi, bu esa nazoratning yana bir vositasidir.

Nobank sektoridan jalb qilingan mablag‘lar qatorida ishonchlilik darajasiga ko‘ra depozitlar (asosan muddatli depozitlar) muhim o‘rin tutadi. G.S. Panovaning traktovkasiga asosan: depozitlar - «mijozning bankka ma’lum bir talablari borligini tasdiqlovchi hisoblar yoki bitimlar va shartnomalarga asosan mijozlarning banklarga omonat shaklida qo‘ygan pul mablag‘laridir». 5 Muddatli depozitlar oldindan bitimda yoki shartnomada kelishilgan muddatga jalb qilinadi. Umuman olganda, A.A. Kazimagomedovning aytishicha, hozirda doimiy qoldiqni saqlagan holda depozit hisob raqamlaridan pul mablaG‘larini muddatdan echib olish imkonini beruvchi hisob raqamlar ham mavjud. Bank amaliyotida jismoniy shaxslarning depozitlari omonatlar deb yuritiladi. Ishonchli manbaga ega bo‘lgan depozitlar miqdorini oshirib yuborish potensiali risk markazini tashkil qilishi mumkin. Shu sababdan ham ko‘pgina mamlakatlarda markaziy banklar pul-kredit munosabatlarini tartibga solishda depozitlar bo‘yicha minimal (maksimal) foiz stavkalarini belgilash instrumentidan foydalanidilar. Shu bilan birga, mijozlarning hisob va joriy hisob raqamlaridagi qoldiqlariga ham alohida e’tibor qaratish lozim, chunki bu mablag‘lar deyarli tekin hisoblanadi va Shu sababdan bu mablag‘lar bankning kredit resurslari qatoridan joy olishi mumkin. Bu mablag‘lardan ustalik bilan foydalanilsa, ularni o‘z mablag‘lariga ham tenglashtirish mumkin. Tijorat banklarining barcha resurs bazasidagi elementlarni turli belgilar bo‘yicha guruhlarga ajratish mumkin. Tahlil maqsadida va klassifikatsiyaning asosini boshqarishda (1.1- jadvalda keltirilgan), quyidagi belgilar keltirilgan: A. Manbai bo‘yicha; V. Mablag‘larni kimga tegishliligi bo‘yicha; S. Muddatiga ko‘ra; D. Qiymatiga ko‘ra; E. Ishonchlilik darajasiga ko‘ra; J. Ko‘payish manbaiga ko‘ra va boshqalar. 5 Panova G.S. Kreditnaya politika kommercheskogo banka M. 1996 str.-68

Tijorat bankining resurs bazasi, umuman bank faoliyati kabi mamlakatning Markaziy banki tomonidan nazorat qilinadi. Ammo bu erda teskari bog‘liqlik ham bor. Masalan bank xizmatlari bozoridagi ob’ektiv holat qonunchilikda Markaziy bankning me’yoriy hujjatlarini o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. Tijorat bankining resurs bazasini tashkil qilinishi, tahlili va boshqarilishi umumiy ob’ektiv iqtisodiy qonunlar va bank tizimini tizimli tekshiruviga asoslanadi. Qo‘yida tijorat banklarining resurslari tug‘risida yanada chuqurroq tuShunchaga ega bo‘lish uchun uning tasnifini keltiramiz. Bu tasnif iqisodiy adabiyotlarda keltirilgan qisqacha tavsifdan farqli ularoq bank resurslarining manbasi, turlari kimga tegishli ekanligi, muddati, qiymati ishonchlilik va risk darajasi, ko‘rsatish imkoniyatlarini qzida mujasamlashtirilgan holda ishlab chiqilgan. Tijorat banklari resurslarining tasniflanishi Klassifika tsiy a belgisi Resurslar turlari Izoh 1 2 3 Manbai O‘z mablaglari Nizom, qqshimcha kapital, zaxiralar, foyda va zararlar hisob rakamidagi qoldiq Jalb kilingan va qarz mablag‘lari Mijozlarining hamda vakil-banklarining joriy, depozit, jamg‘arma va boshqa hisob raqamlaridagi mablag‘lar; yuridik shaxslar tomonidan olingan kreditlar Mablag‘lar ni ng kimga tegishliligi bo‘yicha Bankka tegishli O‘z mablag‘lari: jamg‘armalar, taksimlanmagan foyda, taksimotdan keyinga joriy davrning foydasi, uz mablag‘larini ko‘payishiga ta’sir kiluvchi xarajatlarni hisobga olmagan holda Bankka tegishli bo‘lmagan Qarz banklararo kredit, banklararo moliyaviy mablag‘lari yordam, muddatli qimmatli qog‘ozlar Jalb depozitlar, maxsus jamg‘armalar, hisob qilingan raqamlardagi vaqtincha bo‘sh mablag‘lar, mablag‘lar

bankning kreditorlik qarzlari, debitorlar bilan hisoblashishlar o‘z mablag‘lariga tenglashtirilgan mablag‘larlar. Muddatiga ko‘ra Uzoq muddatli O‘z mablag‘lari, o‘z mablag‘lariga tenglashtirilgan-mablag‘lar (talab qilib olinguncha hisob raqamlaridagi minimal qoldiqlar), uzoq muddatli depozitlar, moliyaviy yordam. Qisqa muddatli Qisqa muddatli depozitlar, korxona va tashkilotlarning talab qilib olinguncha hisob raqamlaridagi minimal qoldiqdan Qiymati To‘lovli O‘z mablaglari, depozitlar, bosh qa yuridik shaxslarining Nisbatan to‘lovsiz Talab kilib olinguncha xisob rakamlari, korxonalarning xisob va joriy xisob rakamlari Ishonchlili k darajasiga ko‘ra Ishonchli O’z mablaglari, uzok muddatli depozitlar, moliyaviy yordam Ishonchsiz Qisqa muddatli depozitlar, talab qilib olinguncha depozitlar, korxona va tashkilotlarning hisob va joriy hisob raqamlari Ko‘payish manbai O‘z Ichki Taksimlanmagan foyda Mablag‘lar i Tashqi Qimmatli qog‘ozlarni chiqarish (aksiya, obligatsiya, veksellar), Shu jumladan, konvertirlanadigan, bank aktivlarini sotish, ko‘chmas mulkni ijaraga berish Jalb Qimmatli qog‘ozlarni konvertatsiya qilish qilingan tashqi va qarz YUridik shaxslarni hisob rakamlarini ochish, fuqarolarning omonatlari, yuridik shaxslarning depozitlar, banklararo kreditlar. Yuqorida tavsiya qilingan tasnif, bizning fikrimizcha, banklar faoliyati uchun zarur bo‘lib tijorat banklari o‘zida mavjub bo‘lga resurslarni qaysi manbadan, qanday qiymatda, qancha muddatga jalb qilinganligi to‘g‘risida yaqqol tasavvurga

ega bo‘ladi. Undan tashqari bu tasnif asosida tijorat banklari mablag‘lar qaysi sub’ektga tegishli ekanligi va bu sub’ektning moliyaviy ahvoli, unga Shu mablag‘lar qaysi muddatga zarurligi yoki boshqacha qilib aytganda ularning likvidlilik, ishonchlilik darajasi, Shu mablag‘lar bo‘yicha mavjud risklar va ularning darajasining aniqlashga va Shu omillar asosida chora tadbirlarni amalga oshirib banklarning resurs bazasini barqaror ushlab to‘rishga yordam beradi. Tijorat banklari, boshqa xo‘jalik sub’ektlari kabi o‘zining xo‘jalik va tijorat faoliyatini ta’minlash uchun ma’lum miqdorda pul mablag‘lariga, ya’ni resurslariga ega bo‘lishlari lozim. Iqtisodiyot rivojlanishining zamonaviy talablarida bank resurslarini tashkil etish muammosi bank faoliyatini bir maromda olib borish uchun birinchi darajali hisoblanadi. Buni Shunday izohlash mumkin, ya’ni iqtisodiyotning bozor modeliga o‘tishi bilan bank ishida davlat monopoliyasi tugatiladi, ikki bosqichli bank tizimini shakllanishida bank resurslari xarakteri ijobiy tomonga o‘zgaradi. Undan tashqari, uning aktiv operatsiyalari ob’ekti orqali aniqlanadigan bank faoliyatining ko‘lami, ular joylashtiradigan resurslar hajmi, miqdori, jalb qilingan mablag‘lar summasiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday holat resurslarni jalb qilish bo‘yicha banklar o‘rtasida raqobatni keltirib chiqaradi. Bankning asosiy vazifalaridan biri bo‘sh pul mablag‘larini mumkin qadar ko‘proq jalb qilish va ularni boshqa foyda keltiruvchi optimal aktivlarga joylashtirishdan iborat. Bank resurslari banklar tomonidan amalga oshiriladigan passiv operatsiyalari orqali tashkil topadi va bank balansining passiv qismida yuritiladi. Bank resurslarini ikki katta guruhga bo‘lish mumkin. Bular: banklarning o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lardir. Jalb qilingan resurslarni ba’zi hollarda ikkiga bo‘lib qaraladi. – bu jalb qilingan depozitlar, boshqa majburiyatlar va sotib olingan resurslardir. Bu resurslar bankning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda ishlatiladi, ya’ni bank resurslari daromad olish maqsadida turli xil sohalarga joylashtiriladi. Bankning passiv va aktiv operatsiyalari o‘zaro chambar-chas bog‘lik bo‘lganligi sababli passivlarning tarkibi va xarakteri ko‘p jihatdan

banklarning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda o‘z ifodasini topadi. Shu bilan birga resurslar xarakteriga banklarning kreditlash siyosatining o‘zgarishi ham ta’sir qiladi. Moliyaviy resurslarni boshqarishni tashkil qilishning tamoyillari va xususiyatlari. Bank resurlarining asosiy qismini bank mijozlarining mablag‘lari tashkil kiladi. Bank boshqa kapitallarini jalb qilish uchun bank qz kapitalining etarli darajasi miqdorini ko‘rsatish lozim. Tijorat banki o‘z mijozlarining bo‘sh turgan mablag‘larini qarzga olish bilan bir vaqtning o‘zida bu mablag‘larni o‘z vaqtida qaytarilishini ta’minlash majburiyatini ham oladi, Shuning uchun bank barqaror likvidlikka ega bo‘lishi kerak. Ishonchlilik va likvidlilik tamoyillari tijorat banki mavjudligining zarur shartlaridan bo‘lib ular axolining bush turgan pul mablag‘larining bankka sari oqimini ta’minlaydi. Undan tashqari bankning ahvoli moliyaviy jihatdan kam samarali bo‘lgan holatda mijozlar o‘z mablag‘larini qaytarib olishlariga ishonch hosil qilishlariga zamin yaratadi. Resurslar yordamida banklarning tashkiliy faoliyati amalga oshiriladi, kreditlar berish saloxiyati to’lovlar amalga oshiriladi, banklarning daromadlari vujudga keltiriladi. Bank resurslarining aylanishini quyidagicha ifodalash mumkin. Biz tijorat banki bo‘limining ko‘rsatkichlarini ifodalovchi quyidagi jadval ma’lumotlaridan bankning resurs bazasini tashkil qiluvchi elementlar va ularning tarkibini aniqroq ko‘rishimiz mumkin. Tijorat bankining resurs bazasi va undan foydalanish to‘g‘risida ma’lumot. Ko‘rsatkichlar Ming so‘m Bankning resurs bazasi. Bankning o‘z mablag‘lari

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 1 0. 1 1. Bank kapitali – jami (30000 + 29830 x/v*) Shu jumladan: Aksiyadorlik kapital (30300+29830 x.v) Qo‘shimcha kapital (30600 x.v) Rezerv kapital (30900 x.v) Taqsimlanmagan foyda (31200 x.v) Vositalar qiymatini baholashda yuzaga keluvchi ortiqchalik (31500 ) Jalb qilingan depozitlar – jami Shu jumladan; talab qilingunga qadar (20200 X.V) Jamg‘arma (20400 x.v) Muddatli (20500 x.v) Mijozlarning boshqa depozitlari (22600 x.v) Boshqa banklarning depozitlari va vakilliklik schyotidagi qoldiq (21000) CHiqarilgan qimmatli qoG‘ozlar (23600 x.v) Forvard – valyuta kursi (22800 x.v) Boshqa majburiyatlar (29800 x.v – 29830 x.v) Kliring transaksiyalari (23200 – 23204, 23208, 23210, 23212, 23218, 23220) Boshqa passivlar (22200+23220 x.v) Bankning jami o‘z ixtiyorida bo‘lgan resurs bazasi (1+2+3+4+5+6+7+8+9) qatorlar Sotib olingan resurslar – jami: (21600+21800+22000 x.v) sh.j. Markaziy bankdan (21602, 21802, 22002 x.v) Moliya vazirligidan (21610, 22010 x.v) Banklararo pul bozoridan (21606, 21806 x.v) Nobyudjet fondlardan (21605, 21805, 22005 x.v) Xukumat xisob varaqlari (23400 x.v) 226209 82739 0 40254 103216 0 170989 109794 10957 17159 1614 0 0 0 1259 0 30206 397198 285674 187333 57911 0 33. 1 12. 0 0 6.0 15. 1 0 25. 1 16. 1 1.6 2.5 0.3 0.2 4.4 58. 2

0 41. 8 27. 4 8.5

12 . 13 . Bankning jami resurs bazasi (10+11+12) qatorlar. * - x/v – xisob varagi 40430 682872 5.9 100 Jadval ma’lumotlari Shuni ko‘rsatdiki, tijorat banki resurs bazasining 33.1 % bankning o‘z mablag‘lari, ya’ni bank kapital va taksimlanmagan foydasiga to‘g‘ri keladi. Bank ixtiyorida bo‘lgan resurslarning 25.1 % jalb qilingan depozitlarga to‘g‘ri keladi. Shunday qilib bank bank ixtiyorida bo‘lgan o‘zi yiqqan resurslar jami – 58.2 5 ni tashkil qiladi. Bank tomonidan sotib olingan resurslar esa 41.8 % ni tashkil qiladi. Undan 27.4 % markaziy bankdan olingan kredit resurlarini, 8.5 % moliya vazirligidan olingan resurslarni, 5.9 % Xukumat hisob varag‘ida bo‘lgan resurslarni tashkil qiladi. Bank tomonidan tashkil qilingan resurs baza turli xil kreditlar va investitsiyalarni va boshqa aktiv operatsiyalarni amalga oshirish uchun yo‘naltirilishi mumkin. Buni quyidagi jadval materiallaridan ko‘rishimiz mumkin.

Bank resurslarining ishlatilishi Bank resurslarning yunalishi: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. G‘aznadagi mablag‘lar va qimmatbaho metallar (10100 + 900 x.v) Markaziy bankdagi majburiy rezerv zaxiralar (10309 x.v) Boshqa banklardagi vakillik xisob varaqalaridagi mablag‘lar depozitlar ( 10500) Sotib olingan qimmatli qog’ozlar ( 10700, 11300 x.v) Faktoring operatsiyalar (11100 x.v) Banklararo kreditlar (12100+13300 x.v) Xukumatga ajratilgan kreditlar (12300 x.v) Sof kredit kuyilmalar (12500, 12600, 12700, 12900, 13100, 700, 13800, 13900, 14000, 14300, 14900, 15100, 15300, 500, 15700 x.v) Sof investitsiyalar (15900 x.v) Bank mulki (16500, 17700, 19921, 19923 x.v) Forvardlar va valyutaviy xolat (16900, 17100 x.v) Tranzit hisob varaqlari (17300 x.v) Hukumat hisob varaqlari (17500 x.v) Boshqa aktivlar (19900 +16100+16300-19921, 19923 x.v) Jami qo‘yilmalar (1+2+3+4+5+6+7+8+9+10+11+12+13+14) Ortiqcha bo‘sh resurslar ( I-bulim 13 k – II-bulim 15 k) Vakillik hisob varag‘idagi qoldiqlar (10301 x.v) Moliya vazirligidagi fonddagi mablag‘lar ( 23204, 23208, 210, 23212, 23218, 23220 x.v) Vakillik hisob varag‘idagi ortiqcha (bo‘sh) mablag‘lar (17kk) Vakillik hisob varaq nolikvidliligi (18k-17k) 88491 0 0 0 0 0 0 42915 0 43876 0 0 0 12130 0 68281 8 60112 12.9 62.9 6.4 17.8 54.0

18. 19. 20. 59354 758 0 Jadval ma’lumotlari Shuni ko‘rsatib turibdiki tijorat banki resurslarining bir qismi bankning gaznadagi mablag‘lari va boshqa operatsiyalarni amalga oshirishga yunaltirilsa, mablag‘larning asosiy qismi kreditlar berish uchun sarflanadi, ya’ni resurslar hisobidan berilgan sof kreditlar salmog‘i mablag‘lar sarfida 62.9 % ni tashkil qiladi. Mablag‘ning 17.8 % boshqa aktivlarga yo‘naltirilgan. Hamda undan tashqari 54.0 ming so‘m miqdorida ortiqcha resurslar mavjud. Vakillik hisob varaqasidagi bo‘sh mablag‘lar 758 ming so‘mni tashkil qiladi. Bankning o‘z mablag‘lari uning faoliyatining asosini tashkil qiladi, chunki ular jalb qilayotgan depozitlar, ya’ni real kredit resurslari hajmini pirovard natijada aktiv amaliyotlar hajmini belgilab beradi. Bankning o‘z mablag‘lari tijorat banklarining faoliyatini boshqaruvchi va ular ustidan nazoratni amalga oshiruvchi Markaziy bank uchun muhim ma’lumot manbai hisoblanadi. Bankning o‘z mablag‘lariga ustav fond (kapital) rezerv fondi va bank foydasi hisobiga tashkil topadigan bank fondlari hamda yil davomida taqsimlanmagan foyda kiradi. Amaliyotda bank passivlarining 20 foizi banklarning o‘z mablag‘lariga to‘g‘ri keladi. bankning o‘z mablaYOlari ichida asosiy o‘rinni ustav kapitali egallaydi. Bankning ustav kapitali – bu bank ishini tashkil qilishning asosiy tayanch nuqtasi hisoblanadi. Markaziy bankning me’yoriy talablariga muvofiq bank kapitali asosiy (birinchi darajali kapital) va qo‘shimcha (ikkinchi darajali) kapitaldan iborat. birinchi darajali kapital hisob-kitob qilingan kapital yig‘indisining 50 foizidan kam bo‘lmasligi lozim. Tartibga solish funksiyasini asosan birinchi darajali kapital bajaradi, chunki u doimiyroq hisoblanadi.

Bank kapitali uning faoliyat yuritish chegaralarini belgilab beradi, investorlar hamda aksiyadorlar va qolaversa bankning o‘zi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan moliyaviy barqarorlik darajasini ko‘rsatib beradi. Bankning tashkil topish shakliga qarab ustav kapitalining shakllantirilishi turlicha bo‘ladi. Agar bank aksionerlik jamiyati ko‘rinishida shakllanayotgan bo‘lsa, ustav fondi aksiyalarining nominal qiymati ko‘rinishida tashkil topadi. bunda aksiyalar ochiq obuna qilish yo‘li bilan yoki ta’sischilarning ustav fondidagi ulushlariga qarab tarqatilishi mumkin. Agar bank mas’uliyati cheklangan jamiyat ko‘rinishida tuzilgan bo‘lsa, ustav fondi ulushlarga bo‘lingan holda bo‘ladi. Ularning hajmi ta’sis hujjatlari bilan aniqlanadi. bunda bank ishtirokchilari o‘zlarining ulushlari me’yori chegarasida majburiyatlarni o‘z zimmalariga oladilar. Bankning tashkiliy – huquqiy shakliga qaramay, uning ustav fondi huquqiy va jismoniy shahslarning to‘lovlari orqali shakllanadi va ta’sischilarning majburiyatlarini bajarish uchun hizmat qiladi. Ustav fondi faqat bank ishtirokchilarining hususiy mablag‘lari hisobiga tashkil topishi mumkin. Jalb qilingan kredit, garovga olingan, boshqa yo‘llar bilan jalb qilingan mablag‘lar hisobidan ustav fondini shakllantirishga yo‘l qo‘yilmaydi. bankning ustav fondi faqat pul mablag‘lari va moddiy aktivlar hisobiga tashkil topishi mumkin. Respublika byudjeti mablag‘lari, davlat nobyudjet fondlari mablag‘lari va O‘zbekiston Respublikasi davlat boshqaruv va mahalliy hokimiyat organlari ihtiyoridagi bo‘sh pul mablag‘lari va boshqa ob’ektlar banklarning ustav kapitali shakllanishida qatnashmaydi. Qonunda ko‘rsatilgan holatlarda bank ustav kapitalini shakllantirish uchun byudjet mablag‘laridan foydalanish mumkin. Agar aksiyadorlar ustav kapitalini shakllantirishda qarz mablag‘idan foydalansa, ustav fondiga qo‘shilgan mablag‘ aksiyadorga qaytarib beriladi va aksiyalar kelgusida sotish uchun bankka qaytariladi. Tashkil etilayotgan bank kapitalining eng kam miqdori Markaziy bank tomonidan belgilanadi. Markaziy bank faoliyat shartlari, biznes-rejada ko‘rsatilgan operatsiyalar turi va hajmiga qarab bank ustav kapitali miqdoriga qo‘shimcha

talablar qo‘yish mumkin. Ustav fondining minimal miqdori bankning barqaror faoliyatini ta’minlash uchun o‘rnatiladi. O‘zbekiston Respublikasida tijorat bankining ustav fondining minimal miqdori to‘g‘risidagi ma’lumotlar oldingi paragraflarimizda keltirilgan edi. Tashkil etilayotgan bank kapitalining etarlilik darajasini belgilashda quyidagi asosiy talablarga rioya qilinadi. - Markaziy bank belgilagan ustav kapitalining eng kam miqdori yuzasidan talablarga muvofiqligi; - Ko‘zda tutilayotgan o‘sishni qo‘llab - quvvatlash darajasi; - Ko‘zda tutilayotgan daromadlar va asosiy foizlar darajasi; - Muassislarning zarur hollarda qo‘shimcha kapitallar kirita olish qobiliyati va boshqalar. Faoliyat ko‘rsatayotgan banklar ustav kapitaliga talablar iqtisodiy ahvol va bankning moliyaviy holatidan kelib chiqib markaziy bank tomonidan belgilanadi. Bank ustav kapitali miqdorining o‘zgarishi va o‘zgarishni ro‘yhatga olish tartibi Markaziy bank tomonidan tartibga solinadi. Banklarni ustav kapitalining minimal miqdorini belgilanishi banklarni har hil risklardan saqlash maqsadida belgilanadi. CHunki bank ustav fondi qancha katta bo‘lsa, uning resurslari ham ko‘p bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi hududida o‘z shu’ba bankini ochish yoki bu erdagi bank ustav kapitalida ishtirok qilish istagini bildirgan norezident bank ustav kapitali 30 mln. AQSH dollari ekvivalentiga teng summadan kam bo‘lmasligi kerak. 6 6 – O’zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo’yicha qonunchilik hujjatlari to’plami T. O’zbekiston 2000 y. 245 bet.

Адабиётлар : 1. Финансы Подредакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон.

Похожие

Tijorat banklari resurslari va ularni tashkil qilishning umumiy tarkibi

Tijorat banklari resurslari bilan bog’liq risklar va ularni boshqarish

Tijorat banklari resurslari bilan bog’liq risklar va ularni boshqarish usullari

Tijorat banklari risklari va ularni boshqarish usullari

Tijorat banklari resurslari va ulardan samarali foydalanish yo’llari