Тиббий хизмат кўрсатишни ривожланиши ва иқтисодиёти - Экономика - Рефераты

Тиббий хизмат кўрсатишни ривожланиши ва иқтисодиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

310 KB

Тиббий хизмат кўрсатишни ривожланиши ва иқтисодиёти Режа: 1. Ўзбекистонда тиббиётни замонавий ташкил этиш вазифалари 2. Тиббий хизмат аҳволи 3. Соғлиқни сақлаш тизимини ташкил этишнинг асослари Ижтимоий иқтисодий ривожланиш якунлари ишлаб чиқариш кучларининг қувватига ва ишлаб чиқариш муносабатлари хусусиятларига,

техника билан жиҳозлаш ва ишловчиларнинг касбкор тайёргарлигига боғлиқ бўлиб қолмай, балки кўп жиҳатдан демография жараёнларининг ҳолатига, аҳоли соғлиғига ва соғлиқни сақлаш даражасига боғлиқдир. Бу хизматни республика тиббиёт соҳаси амалга оширади. Республикамиз мустақил деб эълон қилиниши давлатимизда бозор иқтисодиёти тамойилларининг шаклланиб бориши бошқа соҳалар билан шу қаторда тиббиётга ҳам ривожланишнинг экстенсив йўлида интенсив йўлига ўтишни тақазо қилади. Республикамиз Президентининг 1998 йил 10 ноябрдаги «Соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш давлат дастури тўғрисида»ги Фармонда аҳолига кўрсатиладиган кафолатланган бепул, юқори малакали бирламчи тиббий хизматни такомиллаштиришга алоҳида эътибор берилган. Ислоҳотларнинг пировард натижасида қишлоқ жойларда малакали бепул медицина хизматини икки поғонада кўрсатиш кўзда тутилган. Халққа тиббий хизмат кўрсатишни замон талаблари даражасида ташкил этиш кўп томонлама тизимини миллий анъаналар ва жаҳон андозаларини инобатга олган ҳолда ислоҳ қилишга боғлиқ. Давлат дастури бу борада қўйилган муҳим қадам бўлиши шубҳасиздир». Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш Давлат дастури тўғрисидаги» Фармони асосида ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг «Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимида бошқаришни такомиллаштириш тўгрисида»ги қарори асосида жуда катта ташкилий ва амалий ишлар қилинмоқда. Аҳолининг аксари кўпчилиги қишлоқда яшаши эътиборга олиниб 1998-2005 йилларда соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш концепциясида қишлоқ аҳолисига тиббий ёрдам кўрсатишнинг сифат ва самарадорлигини ошириш, санитария-профилактика хизматини яхшилаш жаҳон стандартларига жавоб берадиган замонавий клиникаларни, жумладан, хорижий инвестицияларни жалб этган ҳолда барпо қилиш масалаларига алоҳида эътибор берилган. Ана шу дастур асосда қишлоқда замонавий

клиникаларни, тиббий асбоб-ускуналарни ва аппаратлар билан жиҳозланадиган ҳамда қишлоқ врачлик пунктлари, кундузги ва хонадон шифохоналари барпо этилмоқда. Ана шулар қатори XXI аср бошларида аҳолига тиббий ёрлам кўрсатиш тизимидаги муаммоларни тезроқ ҳал этиш, аҳолининг барча қатламлари бепул тиббий-санитария ёрдами олишнинг давлат томонидан кафолатланган имкониятлардан бахраманд бўлишда тизимни маблағ билан таъминланиши, тиббиёт ходимларини тайёрлаш ва бошқа бир қанча масалаларни ҳал қилиш керак. Қолаверса аҳолининг даволаш муассасаларининг дори-дармонга бўлган эҳтиёжини қондирмай, замонавий тиббий асбоб-анжомлар ва буюмлар билан таъминламай тиббиётда туб ислоҳотларни ўтказиш, халққа кутилган тиббий ёрдамни кўрсатиш ва соғлиқни муҳофазаси ҳақида сўз ҳам бўлиши мумкин эмас . Ички бозорни дори-дармонлар билан тўлдириш, аҳолига дорихоналар тармоқлари орқали сотишни йўлга қўйиш, даволаш муассасаларини тиббий анжомлар ҳамда, тиббиёт техникаси билан таъминлаш юзасидан шошилинч чора-тадбирлар кўрилди. Аввало, тиббий саноати ривожланган АҚШ, Олмония, Англия, Япония, Италия каби давлатларнинг дори-дармон ва тиббиёт техникаси тижорати билан машғул бўлувчи фирмалар ва компанияларнинг Тошкент ва бошқа шаҳарларда ваколатхоналари очилиб, қўшма корхоналар қуриш ҳақида шартномалар имзоланди. Лекин миллий тиббиёт ва фармацевтика саноатимизни барпо этмай туриб тизимнинг талаб ва эҳтиёжларини тўла қондириш, аҳолини дори воситаларига бўлган талабини таъминлаш муаммосини ҳал қилиш мумкин эмаслигини ҳаёт исботлади. Юртбошимизнинг мамлакатимизда «Соғлиқни сақлаш тизимини тубдан ислоҳ қилиш Дастури ва уни ҳаётга татбиқ этиш тўғрисида»ги Фармони ижтимоий иқтисодий ҳаётимизда муҳим воқеа бўлди. Давлат аҳамиятига молик бу ҳужжат жамият турмушининг қачонлардан буён оқсаб келаётган

жиддий бир соҳасини, наинки оёққа қўйиш, балки уни энг замонавий талаблар асосида ривожлантириш, тиббиёт хизматини халқаро андозалар даражасига кўтариш мақсадларига қаратилган. Тиббиёт тизимини ислоҳ қилишга, уни амалга оширишга катта йўл очиб берган Президентимиз Фармони халқимиз, айниқса, тиббиёт заҳматкашлари томонидан зўр мамнуният билан кутиб олинди. Барча учун барбод бўлган принципларни йўқотмосдан, давлат томонидан кафолатланган тиббий хизматни сақлаб қолиб, даволаш- профилактика муассасаларини давлат тасаруффидан чиқариш ва хусусийлаштиришни амалга оширмоқ лозим. Бунинг учун хусусийлаштириладиган ҳар тиббиёт муассасасининг баланс баҳосини аниқлаш мақсадида уларнинг моддий техник базасини инвентаризациядан ўтказиш керак. Бунда ушбу муассасаларни уларда ишлаб турган ходимларга кейинроқ жамоа мулки сифатида сотиб олиш шарти билан узоқ муддатга ижарага беришни амалга оширмоқ даркор. Шу нуқтаи назардан айтиш жоизки мамлакатимизда соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш давлат дастури ва уни хаётга жорий этиш тўғрисидаги юртбошимизнинг ушбу фармони ҳаётимизда муҳим воқеа бўлди десак янглишмаймиз. Албатта, янги дастурни қабул қилишдан кўзланган асосий мақсад давлат клиникалари фаолиятига йўналиш беришдан иборат бўлди. Тиббий хизмат аҳволи Инсонларга муносиб турмуш шароитини яратиб бериш, аҳоли соғлиғини сақлаш масаласи давлатимиз ва жамиятимизнинг доиймий диққат марказида бўлиб келмоқда. Тиббиёт соҳасини ислоҳ қилиш, аҳоли соғлиғини ҳимоялаш масаласини бугунги замон талаблари даражасига кўтариш мақсадида мамлакатимизда доимий миқиёсда махсус дастур амал қилмоқда.

Жумладан, замоновий соғлиқни сақлаш тизимини шакллантириш ва ривожлантириш соғлом авлодни тарбиялаш, тиббий хизмат сифатини кескин ошириш бўйича олиб бораётган ишлар талайгинадир. Айни пайтда бу соҳда қўлга киритилган ютуқлар билан бирга, ҳали бери ечилмаган ўткир муаммо ва нуқсонлар борлигидан ҳам кўз юмиб бўлмайди. Уларни бартарф этиш, бу борада тараққий топган давлатлар даражасига эришиш таъкидлашимиз жоиз. Албатта, аҳолимизнинг соғлиғини сақлаш ва даволашда давлатимиз ва жамиятимиз олдидида турган вазифалар, давлат бюджет ва харажатларини белгилашди етарли даражада маблағ ажратиш, тегишли идора ва ташкилотларнинг маъсулиятини ошириш, бу соҳага алоҳида эътибор бериш ўз йўли билан ҳал этилади. Табиийки, бу харажатларни аниқланаётганда нафақат тиббиёт соҳаси ва унинг эҳтиёжини, балки шу тармоқққа бевосита дахлдор бўлган аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминлаш, атроф муҳитни муҳофаза қилиш, ҳалқимиз хаётига алоқадар бўлган шунга ўхшаш масалаларнинг ечмини ҳам инобатга олишимиз зарур. 13-ж адвал Тиббиёт перосонали сонининг ўзгариш динамикаси (2000-2005 й.й). Йиллар Барча мутахассисликдаги врачлар Олий уқув юртларида мутахассислар тайёрлашни чиқариши Барча мутахассисликдаги врачлар сони, минг киши Бир врачга тўғри келадиган аҳоли сони 2000 3989 81,8 295 2001 3115 81,2 302 200 3 2268 81,5 305 200 5 2139 81,4 309 Манба: Здравоохранение в Узбекистане. Статистик тўплам, 200 5 .

Албатта, аввалги йиллардаги тажрибисига таяниб, бу масала бўйича ҳам алоҳида дастур ишлаб чиқиб, амалга тошириладиган асосий ишларни аниқ белгилаб олиш даркор. 13- жадвалдан кўриш мумкинки. Тиббиёт персоналини йиллар давомида ўзгариш динамикаси пасаймоқда, 2000 йилда мутахассисларни тайёрлаш 3989 кишини ташкил этган бўлса, 2005 йилга келиб бу кўрсаткич 2139 кишини ташкил этган. Бир врачга тўғри келадиган аҳоли сони эса ошиб бормоқда. Бу дастурда малакатимиз соғлиқни сақлаш тизимини янада такомиллаштириш, бунинг учун тегишли ҳуқуқий, моддий ва молиявий базани мустаҳкамлаш, замоновий билим ва тажрибага эга бўлган тиббиёт ходимларини тайёрлаш ва малакасини ошириш, шу билан бирга одамларда ўз саломатлигини асраш бўйича тўғри ва фаол муносабатни шакллантириш каби масалаларга алоҳида аҳамият бериш зарур. Айниқса, оналик ва болаликни муҳофаза этиш, бугунги тинч, осуда ҳаётимиз ривожига катта хизматлари синган нуронийлар, пенсионерларимизнинг соғлом ва мазмунли умр кечиришлари учун зарур шарт шароит яратиб бериш масаласи диққат эътибор мараказида бўлиши даркор. Шу билан бирга, инсоннинг бошига дард тушганда биринчилар қаторида ёрдамга келадиган олижаноб касб эгалари бўлмиш, шифокорларнинг оғир, ўта мураккаб ва маъсулоиятли меҳнатини муносиб қадрлаш, уларни моддий ва маънавий нуқтаи назардан рағбатлантириш вазифаси ҳам ушбу дастурдан ўрнини олиши лозим. Тиббий хизматлар соҳасини ислоҳ қилиш натижасида маълум натижаларга эришилади. Аммо, соғлиқни сақлаш соҳасини ислоҳ қилишдан аввалги вазият қандай бўлганлигини ҳам унитмаслик керак. Иқтисодиёт хўжалик юритишнинг бозор муносабатларига ўтишдан аввал, республиканинг соғлиқни сақлаш тизими қийин аҳволда қолди ва тиббий ёрдам кўрсатишнинг етарлича самарали тизимини туза олмади. Узоқ

вақт давомида мавжуд бўлган соғлиқни сақлашни бошқаришнинг марказлашган тизими барча республикалар учун бир хил эди. улар қўидагилар билан харакатерлар эди. -марказдан молиялаштириш; -мавжуд ресурсларни тасарруф қилишда раҳбарлар ваколатларининг қатъий ўрнатиш; -тиббий ёрдамни жадаллаштириш эмас, экстенсив ривожланишни рағбатлантириш. 14-жадвалдан кўриш мумкинки, 2005 йилда врачларни категориялар бўйича тақсимланишида малакавий категорияга эга врачлар аёллар ўртасида 49,9 % ни эркаклар ўртасида 52,9 % ни ташкил этган, бу нисбатда эркаклар аёлларга нисбатан 3% га кўпдир. Жинс бўйича тақсимланишда аёл врачлар эркак врачларга нисбатан 2,8 % га кўпдир. 14-ж адвал 200 5 йилда врачларни категориялар бўйича тақсимланиши Малакавий категориялар Категориялар бўйича тақсимланиши % Жинс бўйича тақсимланиши % аёл эркак аёл эркак Олий 14,9 17,0 48,2 51,8 I 30,1 31,0 50,9 49,1 II 4,9 4,9 51,4 48,6 Категорияга эга эмаслар 50,1 47,1 53,1 46,9 Манба: Здравоохранение в Узбекистане. Статистик тўплам, 200 5. Номувофиқликнинг асосий сабаби, ҳаёт даражасини пасайиши, айрим хизматларнинг тўловлилиги ва транспорт харажатларининг кескин оишб кетиши ҳисобланган. Бошқа бир фактор жойлардаги кўрсатилиши мумкин бўлган тиббий ёрдам, шу жумлдан махсуслаштирилган тиббий ёрдам турларнинг кўпайиши ҳисобланган. Шифокорларга тўловлар койкалар сонига қараб ажратилар ва самарасизликни рағбатлантирувчи хусусиятга эга эди. шифохона койкалари

миқдоридан келиб чиқиб шифохоналарни молиялаштириш шароитида мазкур муассаса койкалар сонини максимал мумкин мсиқдоргача ошириб кўрсатиш ва уларни баъазн тиббий зарурат нуқтати назаридан асосланмаган ҳолда даволашлар миқдорини ошириш ёки уларнинг ўртача давомийлигини узайтириш ҳисобига тўлиқ ушлаб туришга ҳаракат қилинган. Айнан шу нарса ҳозирги вақтгача Ўзбекистонда содир бўлиб келган. Республиканинг фармацевтика бозори ҳам 80-йиллардан бошлаб инқирозга учради. Ривожланишнинг экстенсив усули тизимини ушлаб туриши учун сезилиларли харажатларни талаб қилди, уларнинг танқислигида эса фармокологияга амалда эътибор берилганлиги учун тиббий препарат ва асбоб ускуна ишлаб чиқариш дунё талабларига жаоб бермасди. Бу номувофиқлик дори дармонларнинг импорт қилинишига, қарамликка олиб келди. Совет тиббиёти илм фаннинг бошқа бир муаммоси бутунлай ташқи дунёдан ажратилганлиги ҳисобланади. Ривожланган мамлакатлар тиббий изланишларнинг юқори молиялаштирилиши шароитида биргаликда ишланган бир вақтда собиқ иттифоқ илм-фан ажратилган паст молиялаштириш шароитида баъзан изланишларнинг сиёсий натижалари билан боғлиқ қаршиликларни енган ҳолда ривожлантирилди. 1992 йилдан бошлаб Ўзбекистонда соғлиқни сақлаш тизимини молиялаштириш аҳоли жон бошига тўғри келадиган харажатлардан келиб чиқиб амалга оширилмоқда., бу эса тиббий ёрдам кўрсатиш сифатини яхшишлаш ва шифохона койкаларининг самарасиз фойдаланишига кетган харажатларни камайтириш имконини беради, натижада койкалар фонди 5,5 % га камайди. Юқорида айтилганларнинг ҳаммаси, шунингдек бошқа юқоридагилардан аҳамияти кам бўлмаган факторлар қўшимча молиялаштириш манбаларини аниқлаш зарурлигини келтириб чиқаради ва соҳани ривожлантиришнинг янада жадал рационал йўлларига ўтишнинг янги ечимларини қидириб топишнинг мақсадга мувофиқлигини белгилайди.

Республикада аҳолига тиббий хизмат кўрсатишиннг асосий ҳажмини молиялаштириш фоиздан маблағ олувчи вилоят бюджетлар ҳисобидан амалга оширилади ва ниҳоят бюджетлари бошидан кечираётган қийинчиликлар фискал хусусиятли қийинчиликларнинг умумий натижасининг, ҳамда соҳани тўлиқ давлат молиявий имкониятларига қарам қилиб қўядиган инляцион сакрашлар натижасида ҳосил бўладиган муаммоларнинг натижаси ҳисобланади. 15-ж адвал 200 5 йилда соғлиқни сақлашга сарф қилинган харажатлари Мамлакатлар ЯММда фоиз % ҳисобида Ўзбекистон 2,4 Қирғизистон 6,0 Озарбайжон 2,1 Индонезия 2,7 Япония 7,8 Англия 7,3 Германия 10,6 Канада 9,1 Манба: Япония ҳалқаро ҳамкорлик агентлари ва Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш Вазирлигинининг оралиқ ҳисоботи маълумотлари. 15-жадвалдан кўриш мумкинки давлат бюджетидан соғлиқни сақлаш тизимига сарфланган сармоя салмоғи 2001 йилдаги 9,5 фоиздан 2002 йилда 9,3 га камайди. ЯММ ва давлат бюджетининг харажат қисми камайганлиги туфайли соғлиқни сақлаш тизими унга ажратилаётган ресурсларнинг реал қийматининг камайишидан зарур кўрди. Соғлиқни сақлашга харажатлар салмоғи 2000 йилда ЯММ умумий ҳажмидан 1 % фоизга камайди ва 2005 йилда 2,4 % ни ташкил этди. Шу билан бирга соғлиқни сақлашга қилинган харажатлар кўрсаткичлари ЯММ га нисбатан фоиз ҳисобидан дуне стандартлари 7,9 % кўрсаткичларига нисбатан паст.

Аҳолининг соғлиқни сақлашнинг янада самаралироқ йўналиши касалликларнинг олдини олиш: ҳисобланади. Касалликларни унинг дастлабки босқичларида йўқотиш пайдо бўлиб бўлган касаллик билан курашишга нисбатан камроқ тўғридан-тўғри молиявий ресурсларни талаб қилади, шунингдек соғлом одамларнинг самаралироқ меҳнати орқали билвосита иқтисодий самарага эга. ДПМ мурожаат қилиш кўрсаткичлари бўйича кейинги йилларда ўсиб бораётган (1997 йилда 83364,2 дона; 1998 йилда 84729,9 дона; 1999 йилда 85431,4 дона) аҳолининг умумий касалланиш даражаси 2000 йилга келиб 100 минг аҳолига 84808,2 гача камайди, лекин 2005 йилда профилактика чораларнинг вақтида ўтказилмаганлиги туфайли 1193,6 донага кўпайди. Профилактика ишлари қуйидаги йўналишларда олиб борилиши керак: юқумли касалликлар тарқалишишини олдини олиш учун санитар эпидемиологик хизматлар ишини такомиллаштириш; бой ва камбағал мамлакатлар учун бирдек хусусиятни бўлган оғир касаллик турлари билан кўришишини кучайтириш; аҳолининг ўлиши ва касалланишининг камайтиришга имкон берувчи онкологик касалликлар қарши — кураш миллий дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; миллатни соғломлаштириш мақсадида болалар ва ўсмирлар орасида профилактика ишларини кучайтириш. * 16 -жадвал Ўрта тиббиёт персоналини сонини ўзгариш динамикаси (2000-2005йй) Йиллар Барча мутахассисликдаги врачлар Ўрта-махсус ўқув юртларида мутахассислар тайёрлаб чиқариш, киши Ўрта тиббиёт персоналини сони, киши Бир ўрта тиббиёт персоналига тўғри келадиган аҳоли сони 2000 22626 254,2 95 2001 19830 256,9 95 * WWW . bearingpoint . uz

200 3 22803 259,7 96 200 5 23673 263,1 95 Манба: Здравоохраиение в Узбекистане. Статистик тўплам, 2005. 16-жадвал шуни кўрсатмоқдаки, ўрта тиббиёг персоналини сони 2000- 2005 йиллар давомида ошиб бормоқда. Ўрта — махсус ўқув юртларида мутахассисларни тайёрлаб чиқариш ҳам ўсиш тенденциясига эга. Ҳозирги вақтда республикада п ро фи лак т ика ишларига молиявий ресурслар кераг и да н кам ажратилмо қ да. Бундан ташқари соғлиқни сақлаш ташкилотлари тизимининг ўзи ҳам касалликнинг олдини олишдан кўра уни даволашга кўпроқ қаратилган. Аҳолини диспансерлардан ўтказиш ҳам кўпгина ҳолларда пировард мақсадга йўналтирилган. Дастлабки бўғининг етарлича ишламаслиги поликлиника шифохоналари айрим қисмининг паст малакалилиги, мазкур хизматнинг ихтисослашган муассасалар билан ҳамкорлик қилмаслиги туфайли аҳолининг юрак - қон томир онкологик ва бошқа касалликлардан ўлиги ва ногирон бўлиб қолиш ҳоллари кўпаймоқда. Ўз навбатида, касалланиш ва ўлимнинг ўсишида фақатгина амбулатория — поликлиника бўғини фаолияти айбдор деб қатъий айтиш мумкин эмас. Ушбу ўзгаришга салбий таьсир қилувчи бир қанча факторлар мавжуд. Улар орасида экологик ва ижтимоий — иқтисодий факторлар алоҳида аҳамиятга эга. Республика аҳолининг ўртача 70,9 фоизи шу жумладан қишлоқ жойларда 60 фоиз ва шаҳарларда 84,6 фоиз сифатли ичимлик суви билан таъминланган. Ҳар йили очиқ сув ҳавзаларига 160 млп. мл дан ортиқроқ окава сувлар чиқариб ташланадиган бир пайтда тозалаш қурилмаларининг 40 % ортиқроғи етарлича самарали ишланмаяпти. Натижада ре с публикада ҳар йили ўткир ошқозон ва виру с ли ге п атит касалликлари билан 200 мингдан ортиқроқ киши касалла н мо қ да. 17 -жадвал Тиббиёт персоналини сонининг ўзгариш динамикаси (2000-2005й.й) . Барча мутахассисликдаги врачлар

Йиллар Олий ўқув юртларида мутахассислар тайёрлашни чиқариш Барча мутахассисликдаги врачлар сони минг киши Бир врачга тўғри келадиган аҳоли сони 2000 3989 81,8 295 2001 3115 81,2 302 200 3 2268 81,5 305 200 5 2139 81,4 309 Манба: Здравоохра н ение в Узбекистане. Статистик тўплам, 2005 й. 17-жадвалдан кўриш мумкинки, тиббиёт персоналини йиллар давомида ўзгариш динамикаси пасаймоқда. 2000 йилда мутахассисларни тайёрлаш 3989 кишини ташкил этган бўлса, 2008 йилга келиб бу кўрсаткич 2139 кишини ташкил этган. Бир врачга тўғри келадиган аҳоли сони эса ошиб бормоқда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Она ва бола скрининги» Давлат дастурини амалга ошириш мақсадида Тошкент шаҳридан Республика Скрининг маркази, шунингдек, Нукус, Андижон, Қарши, Самарқанд ва Фарғона шаҳарларида «Она ва бола скрининги» марказлари ишга туширилди ва бугунги кунда фаолият кўрсатмоқда. Тиббиёт ходимлари зиммасига соғлом авлодни тарбиялаш маълумотлар юкланган: -репродуктив саломатликни кучайтириш ва такомиллаштириш ҳамда соғлом оила н и шакллантириш; -А ва ТИТИ филиаллари н и фаолия т и н и яхшилаш, уларни замонавий тиббий асбоб-ускуналар била н таъми н лаш; -янги т и зим, ё ш о и ла патро н ажи, ФХ ДЁ бўлимларида та ш кил этилга н , ёшлар н и соғлом оила қ ури шг а тайёрловчи доимий ишловчи курслар, никоҳгача тибб и й кўрикда н ўтказиш ишларини янада ривожла н тириш ва давом эттириш; - « Она ва бола скри н и н ги» Давлат да с тури бўйича бажарилаётган ишларни нафақат давом э тт ириш, балки марказлар ишини бутунлай

ўзгартириш, у н да ф аол и я т кўрса т а ётган ход и м лар ишга бўлга н муносабатини ўзгарт и р и ш; -б и р ёшгача ва бир ёшда н б еш ё шг ача болаларни патро н а ж и ташк и л этиш, уларда ги касалликлар ни а н иқлаш ва с оғломлаштириш, шунингдек, 6 ё шли болаларни тиббий т ў ғрикдан ўтказишда ёндош мутахассиларни қатнашишини таъми н лаш ҳамда ушбу кўрикларни сифатли ўтказиш ва соғломлаштириш; -хомиладор аёлларнинг н азорати н и кучайтириш патро на жи н и таъминлаш, экстратегенитал касалликлар бир хомиладорларни, хомиладорлик даврида н стацио н арларда да в олаш, тез тиббий бўлимларига етказиш, т у ғриғини асоратсиз ўтказиш. Уларни пулсиз, таркибида йод бўлган ва кам қонликка қарши дорилар билан таъминлаш; -қизлар ва ўсмир қизлар касалликка чалинишининг олдини олиш чора- тадбирларини амалга ошириш, қизлар ва ўсмир қизлар репродуктив соғлиғи Республика ўқув-методик марказини ҳамда вилоятларда унинг филиалларини ташкил этиш; -оналик ва болаликни муҳофаза қилиш муассасаларини моддий техник базасини яхшилаш, замонавий асбоб-ускуналар билан жиҳозлаш, уларда ишлаётган мутахассиларни малакасини узлуксиз равишда ошириб бориш; -оналик ва болаликни долзарб масалалари бўйича аҳоли билан учрашувлар, маърузалар, семинарлар, коиференциялар ва форумлар ўтказиш; -хавфсиз эмлаш, болаларда учрайдиган касалликларни интеграллашган усулда олиб бориш, хавфсиз оналик, кўкрак сути билан босқични қўллаб- қувватлаш дастурини янада давом эттириш. Ўзбекистонда суғурта бозорини ривожлантиришнинг асосий йўналишларидан бири ноанъанавий, аммо, тараққий этган давлатларда кенг қўлланиладиган, самараси юксак суғурта турларини жорий этиш кенг тарқалиши учун зарур шартномаларни яратишдан иборат. Мамлакатимизда соғлиқни сақлаш тизимларини ислоҳ қилишнииг мақсадларига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси 1998 йил 17 июндаги

фармойиши билан соғлиқни сақлаш хизмати сифатини яхшилаш ва сифатини ошириш тиббиёт ходимларининг самарали меҳнатларини рағбатлантириш малакали ходимларни етарли қадрлаш чора-тадбирлари белгиланади. 18-жадвал Тиббий воситалар н и молиял а штиришни ма н баларида ў з гариш динамикаси Молиялаштириш манбалари 2002 йилда 2003 йилда 2004 йилда 2005 йилда Давлат бюджетидан 455 569 682 788 Ш.ж. республика бюджетидан 20 71 85 99 Маҳаллий бюджетда н 435 498 597 690 ГАО «Дори-дармон» 1455 1449 1486 1456 Хал қ аро нодавлат ташкилотлар 4616 5087 5440 5643 Жам и 6526 7105 7608 7887 Манба: Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш в азирлиги маълумотлари Ушбу фармойиш асосида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 3 сентябрдаги «Бюджет ташкилотларини молиялаштириш тартибини такомиллаштириш тўғрисида»ги қарори эълон қилинди ва унга мувофиқ юридик шахс мақомига эга бўлган бюджетдан даромад олувчи ташкилотларда фаолиятининг йўналиши бўйича товарлар ишлаб чиқариш, хизматлар кўрсатиш эвазига молиявий таъминот олиш манбаларини кенгайтириш тавсия этилди. Ўзбекистон Республикаси Соғлиқ н и сақлаш вазирлигининг 2000 йил 6 апрелдаги буйруғи билан давла т бюджетидаги даволаш профилактика муассасалар ига давлат бюджети орқали молиялаштирилмайдига н соҳаларда пуллик т ибб и й х изм ат кўрсатилишига рухсат берилади. Ушбу тадбирларнинг барчаси соғлиқ ва уни сақлаш ишлари иқтисодий тушунчалар эканлигини сифатли хизмат учун пул тўлаш лозимлигини, пул тўлангач эса юқори сифатли тиббий хизмат кафолатланиши шарт эканлигини одамлар онгига сингдиришга қаратилгандир.

Тиббий суғурталашпинг жорий этилиши соғлиқни сақлаш соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотнинг босқичларидан бири бўлиб бу ҳақда «Аҳоли соғлиғини сақлаш тўғрисида»ги қонунда 9,16, 24-моддалари Ўзбекистоп Республикаси Президентимизнинг 1998 йилиинг 12 июнидаги фармойишида ва бошқа қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган. Тиббий суғурта касалликлардан ва бахтсиз ходисалар юз беришидан суғурталанишдан тубдан фарқ қилади. Чунки, касалликлардан суғурталанганда касаллик юз бериши туфайли шахсга етказилган мулкий зарар суғурталовчи томонидан суғурталанувчига қоплаб берилиши лозим бўлади. Яъни, унинг объекти бўлиб касаллик ёки бахтсиз ҳодиса туфайли келиб чиққан модлий зарур ўрнини қоплаш саналади. 2006 йил Ўзбекистон республикаси Президентининг 2005 йилнинг 23 декабрдаги фармойиши билан «Шифокорлар ва хомийлар» йили деб белгиланди. 19-ж адвал Ўрта тиббиёт персонали сонини ўзгариш динамикаси (2000-2005 й.й) йилл ар Барча мутахассисликдаги врачлар Ўрта-махсус ўкув юртларида мутахассислар тайёрлаб чиқариш, киши Ўрта тиббиёт персоналини сони, киши Бир ўрта тиббиёт персоналига тўғри келадиган аҳоли сони 2000 22626 254,2 95 2001 19830 256,9 95 200 3 22803 259,7 96 200 5 23673 263,1 95 Манба: Здравоохранение в Узбекистане. Статистик тўплам, 2005. Профилактика ишлари қўйидаги йўналишларда олиб борилиши керак: юқумли касалликларнинг олдини олиш учун сантиар-эпидимологик хизматлар ишини такомиллаштириш; бой ва камбағал мамалакатлар учун бирдек хусусиятли бўлган оғир касаллик турлари билан курашишни кучайтириш; аҳолининг ўлиши ва касалланишининг камайтиришига имкон

берувчи онкологик касалликларга қарши кураш милиий дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; миллатни соғломлаштириш мақсадида болалар ва ўсмирлар орасида профилактика ишларни кучайтириш. 19-жадвал шуни кўрсатмоқдаки, ўрта тиббиёт персоналини сони 2000- 2005йиллар давомида ошиб бормоқда. Ўрта махсус ўқув юртларида мутахассисларни тайёрлаб чиқариш ҳам ўсиш тенденциясига эга. Ҳозирги вақтда республикада профилактика ишларига молиявий ресурслар керагидан кам ажратилмоқда Ўз навбатидан, касалланиш ва ўлимнинг ўсишида фақатгина амбулатория - поликлиника бўғини фаолияти айбдор деб қатъий айтиш мумкин эмас. Ушбу ўзгаришга салбий таъсир қилувчи бир қанча факторлар мавжуд. Улар орасида эколгоик ва ижтимоий иқтисодий вакторлар алоҳида аҳамиятга эга. Республика аҳолисининг ўртача 70,9 фоизи шу жумладан қишлоқ жойларда 60 фоиз ва шаҳарларда 84,6 фоиз сифатли ичимлик суви билан таъминланган. 20-жадвал Ўзбекистон Республикаси ҳудудларида соғлиқни сақлаш муассасалари билан таъминланганлик даражаси ҳудуд Аҳолининг таъминланганлик даражаси 10 минг кишига тўғри келадиган касалхоналардаги жойлар 10 минг кишига тўғри келадиган амбулатория даволаш муассасалари 2002 200 5 Фарқ ( + ,-) 2002 200 5 Фарқ ( + ,-) Кораколпогистон Республикаси 47,8 58,7 + 10,9 153,8 160,2 + 6,4 Андижон 62,6 61,8 -0,8 161,0 168,1 + 7,1 Бухоро 49,4 47,1 -2,3 184,4 183,7 -0,7 Жиззах 50,3 48,8 -1,5 153,3 165,2 + 11,9 Қашқадарё 46,8 55,0 + 8,2 101,2 116,0 + 14,8 Навоий 48,0 53,2 + 5,2 160,5 185,0 + 24,5 Наманган 56,7 66,0 + 9,3 131,1 154,1 + 23,0 Самарқанд 56,1 53,3 -2,8 122,2 129,1 + 6,9

Сурхандарё 42,9 47,5 + 4,6 109,5 107,8 -1,7 Сирдарё 65,0 65,9 + 0,9 252,4 255,9 + 3,5 Тошкент 47,1 46,3 -0,8 195,3 197,8 + 2,5 Фарғона 61,2 60,2 -1,0 155,8 169,4 + 13,6 Хоразм 50,5 54,3 + 3,8 145,4 144,4 -1,0 Тошкент шаҳри 80,9 96,2 + 5,3 220,7 223,7 + 3,0 Ўзбекистон Республикаси 55,7 57,8 + 2,1 158,2 163,1 + 4,9 Манба: Ўзбекистон Республикаси Иктисодиёт Вазирлиги. Ҳар йили очиқ сув ҳавзаларига 160 млн. м 3 дан ортиқ оқава сувлар чиқариб ташланадиган бир пайтда тозалаш қурилмаларининг 40% дан ортиқроғи етарлича самарали ишламаяпти. Натижада Республикада ҳар йили ўткир ошқозон ва вирусли гепатит касалликлари билан 200 мингдан ортиқроқ киши касалланмоқда. 3. Соғлиқни сақлаш тизимини ташкил этишнинг асослари Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 14 январдаги 18-сонли «Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни Сақлаш тизимини такомиллаштириш тўғрисида»ги қарорида соғлиқни сақлашни бошқариш ҳамда такомиллаштиришнинг янги схемаси тасдиқланган. Вазирлик марказий аппаратида назорат инспекцияси ҳамда унинг жойлардаги бўлинмалари яратилди. Назорат инспекцияси зиммасига бир қанча ишлар юклатилган. Вазирликнинг марказий аппаратида даволаш-профилактика муассасалари моддий техник таъминлаш бўйича бош бошқарма тузилди. Республика Соғлиқни сақлаш Вазирлиги ҳамда унинг жойлардаги бошқарув органлари ҳақидаги низом тасдиқланди. Республикада илгаригидек оналар ва болалар саломатлигини сақлаш устивор йўналиш бўлиб қолмоқда. Унинг аҳамияти аёллар йили деб, 2000 йилни Соғлом Авлод йили, 2001 йилни - Бола ва она йили деб эълон қилиниши муносабати билан янада ортди. Соҳани молиялаштиришга ёндошиш ҳам ўзгартирилмоқда. Айрим муассасаларни пулли тиббий ёрдам кўрсатиш орқали ўз-ўзини маблағ билан

таъминлашга ўтказиш, шунингдек нодавлат соғлиқни сақлаш секторини Республика Президентининг кўзда тутилган имтиёзлар асосида ривожлантириш назарда тутилмоқда. Тиббий хизмат кўрсатилаётган аҳоли миқдоридан ва шифохонада даволанган беморлар сонидан келиб чиққан ҳолда даволаш-профилактика муассасаларини молиялаштиришнинг янги механизми амалиётда татбиқ этилмоқда. Бюджетдан маблағларни жалб этган ҳолда маблағ билан таъминланадиган даволаш-профилактика дори-дармонларни ҳарид қилиш, сотиш ва улардан белгиланган мақсадда фойдаланиш жараёни устидан назоратни ташкил этиш ишлари амалга оширилмоқда. Илмий тадқиқот ишларининг самарадорлигини ва сифатини ошириш мақсадида фундаментал ва назарий изланишларга ажратилган маблағларни конкурс асосида тақсимлаш ҳамда илмий-тадқиқот институтларини грант асосида молиялаштириш амалда татбиқ этилмоқда. Соғлом турмуш тарзини шакллантириш ҳамда баркамол ёш авлодни тарбиялаш аҳоли саломатлигини сақлаш ва мустаҳкамлашнинг бош мезони бўлиб қолади. Шунинг учун доимий равишда аҳоли ўртасида жисмоний тарбия ва спорт, соғлом турмуш тарзини тарғибот қилиш, миллий ва анъанавий спорт турларини, ҳамда халқ ўйинларини ривожлантириш керак. Республикадаги барча соғлиқни сақлаш муассасалари ва илмий ҳамда ўқув юртлари ходимлари соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш давлат дастурини ва уни амалга ошириш тўғрисидаги қарорларини кўтаринки руҳ билан қабул қилдилар. Олдимизда турган вазифаларни амалга ошириш учун кадрлар салоҳиятини тўлиқ ишга солиш, резервлардан тўлақонли фойдаланиш керак. Шунингдек қўйилган вазифаларни ҳал қилиш учун барча даволаш ва жамоат ташкилотлари, муассасалари, хўжалик ҳамда халқимиз бу ишда фаол қатнашишга эришмоқ даркор. Республикадаги макроиқтисодий барқарорликниннг пайдо бўлаётганлиги барқарор иқтисодий ўсиш давлат дастурида қўйилган барча режаларни муваффақиятли амалга ошириш учун замин яратмоқда.

Республикада соғлиқни сақлаш тизимини ташкил этишни ислоҳ қилишда тиббий хизматларнинг ижобий ва салбий жиҳатлари қуйидагилар: - бозор шароитида ҳар қандай хизмат ёки товар мазкур ҳолатда тиббий - пуллик; -кўрсатилган тиббий хизмат учун ҳақ тўлаш бевосита ёки билвосита мижознинг - ушбу хизматлар пировард истеъмолчининг зиммасига тушади; - мижоз ўзи хизматлардан фойдаланиши хохловчи муассаса ва мутахассиснинг сифатини тўлиқ даражада бахолаш имконини бермайди. Бундан ташқари тиббий хизматлар истеъмолчиси Ўзбекистоннинг замонавий соғлиқни сақлаш тизимида аниқ бир шахс (пировард истеъмолчи) эмас, балки аниқ эхтиёж қондирилшидан манфаатдор бўлган бир қанча қатнашувчилар орқали ифодаланганлиги тиббий хизматлар бозорининг ўзига хос хусусияти ҳисобланади. Тиббий хизмат қабул қилинган иқтисодий маънода товар сифатида ўз хусусиятларига эга, энг аввало, бу товар сифатида ўз хусусиятларига эга, энг аввало, бу хусусиятларни соғлиқни сақлаш бозори хусусиятининг ўзига хос мазмунини белигилаб беради ва бу соҳани ташкил этишни ислоҳ қилишда ҳисобга олишни тақозо этади. Бизнинг фикримизча соғлиқни сақлаш тизимини ташкил этишнинг лойиҳалари орасидан қуйидаги уч асосий йўналишни: - тармоқни муниципал бошқариш принципларини кучайтириш; -марказлаштирилган давлат бошқаришнинг устуворлиги ва ушбу соҳада маблағ билан таъминлаш бозори механизмларни этишни ажратиш муҳимдир; -соғлиқни сақлашни ташкил этиш ва маблағ билан таъминлашнинг хорижий тажрибасидан кенг фойдаланиш; -тиббий суғуртани ташкил этишда бошқа мамлакатларда жамланган улкан тажрибадан воз кечмаслигимиз керак. -соғлиқни сақлашни тартибга солишнинг принципал жиҳатдан янги усуллари ва шаклларига аҳолининг ижтимоий муҳофаза қилинмаган қатламлари учун тиббий ёрдамнинг сўзсиз кўрсатилиши ва текинлиги,

соғломлаштириш, касалликнинг тизимлилиги ахамияти сақланиб қолади ва хатто кучаяди. Соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш йўллари Аҳоли соғлиғи потенциали миллий бойликнинг муҳим таркибий қисми ва маданиятли жамиятнинг фундаментал хусусиятларидан бири ҳисобланади. Аҳоли соғлиғини мухофаза қилиш хизматини ҳар томонлама ривожлантириш жамият тараққиётининг муҳим шарти ва ижтимоий ривожланиш даражасининг интеграллашган кўрсаткичидир. Ислоҳотларнинг асосий мақсади-мамлакатда жаҳон тажрибасини ҳисобга олган ҳолда соғлиқни сақлашнинг эхтиёжлари учун давлат сарф- харажатларини йўл қўйилиши мумкин бўлган даражада энг кўп қисқартирилган ҳолда республиканинг бутун аҳолисини тиббий хизматлар билан ялпи қамраб олишни таъминловчи самаралироқ тизим яратишдир. Бу соғлиқни сақлаш сингари ўзига хос ва алохида соҳада марказлаштирилган давлат бошқаруви усуллари ва қўллаб-қувватлашни бозорга хос йўналтириш механизмлари билан мақбул қшиб олиб боришни излаш зарурлигини кўрсатади. Республика соғлиқни сақлаш соҳасини ислоҳ қилиш дастурини амалга оширишда халқаро амалиёт ютуқларидан фойдаланишни тақазо этади. Масалан, инглиз тилида сўзлашадиган бешта йирик мамлакат (Австралия, Буюк Британия, Канада, Янги Зелландия ва АҚШ) соғлиқни сақлаш тизими кейинги ўн йиллик мобайнида давлат хизматлари ва врачларнинг фаолиятидан норозилик туфайли жиддий ўзгаришларга учради. Ушбу мамлакатлар кўпчилигининг расмий шаҳарлари консенсусга эришиш ва ўзгаришларни қўллаб-қувватлаш мақсадида коолицияни шакллантириш учун ислоҳотларни моделлаштириш ва стратегия билан шуғулландилар. Соғлиқни сақлашга харажатлар камайтиришига уриниш унинг сифат жиҳатдан яхшиланишига эътиборни кучайиши билан мувофиқлаштирилиши кераклиги тўғрисида нуқтаи назар кучаймоқда.

Иқтисодий нуқтаи назардан соғлиқни сақлаш истиқболини учга ажратиб кўрсатиш мумкин: ижтимоий ёки давлат, пулли ва тиббий суғурта йўллари. Бизнинг фикримизча, энг муҳим бозор муносабатларига ўтиш соғлиқни сақлаш тизимини нафақат кенгайтириш, унинг моддий-техника базасини такроран ишлаб чиқаришнинг ҳам мамлакатда юз бераётган иқтисодий ўзгаришлар шароитида давлатнинг мазкур тизимни молиялаштириш ҳажмини қисқартириш шароитида тиббий суғурталашнинг фаол киритилишнинг муқобиллигини тушунмоқликдир. Соғлиқни сақлашни бозор муносабатлари асосида йўналтириш халқаро тажрибасини қўллаш ушбу соҳанинг бир қанча принсипал жиҳатдан янги характерли белгиларида ўз аксини топади. Улардан асосийлари: -хўжалик юритувчи субъект белигларига эга бўлган тиббиёт муассасасининг янги иқтисодий мақоми; -тиббий хизматлар пулли эканлиги суръатларини кучайтириш; -муассасанинг хўжалик фаолияти жараёнида пайдо бўлувчи иқтисодий муносабатлар тизимида тиббиёт ходимлари ўрни ва ролининг ўзгариши. Ўзбекистонда тиббий хизматни бозор ривожланиши принципларига мослашиш мумкинлигини кўрсатадиган йўллар қуйидаги: -соғлиқни сақлаш соҳаси субъектлари фаолиятининг барча жиҳатларига устун даражада иқтисодий муносабатларнинг ёйилиши ва тегишлича иқтисодиётдан ташқари, маъмурий усулларни кескин қисқартириш; -соғлиқни сақлашни маблағ билан таъминлашнинг принципал жиҳатдан бошқа схемасига ўтиш тиббиёт муасссасаларни эмас балки тиббий ёрдам кўрсатишни маблағ билан таъминлаш, хизматларни таъминлашдан қайта йўналтирилган молиявий хисоб-китоблар принципи, шунингдек соғлиқни сақлашни маблағ билан таъминлашга давлатнинг роли ўзгаришига олиб келади; -соғлиқни сақлашни маблағ билан таъминловчи республика ва маҳаллий бюджетлар билан бир қаторда мажбурий ва ихтиёрий тиббиёт суғурта

маблағлари, тиббий хизматларга мижозлар томонидан хақ тўланиши ҳисобига манбаларнинг кўпайиши; -тадбиркорлик соғлиқни сақлаш соҳасида шаклланиши, шу жумладан чегарали иқтисодий вазият барқарорланиши давомида сўзсиз кенгайиб борадиган давлат даволаш муассасалари доирасида шаклланиш; -рақобат мухити яратилиши, ушбу йўналишда биринчи ва аён кўриниб турган қадам ахалига тиббий ёрдам кўрсатишда давлат буюртмасини рақобатли жойлаштириш принципи жорий этиш йўли билан қўйилиши мумкин. Маблағ билан таъминловчи томонлар-бюджетлар, тиббиёт суғурта жамғармалари - «аҳоли эхтиёжларини қондириш даражаси-харажатлар» параметри бўйича тиббий хизмат кўрсатиши мумкин бўлган хизматларининг қиёсий самарадорлигини малакали бахолаши зарур; - соғлиқни сақлаш соҳасида хусусий кичик тадбиркорлик яратилишини қўллаб-қувватлаш ҳамда уларни танлов асосида давлат буюртмаларини бажаришга жалб қилиш механизми дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш зарур ва бошқалар. Қисқача хулосалар: Ижтимоий иқтисодий ривожланиш якунлари ишлаб чиқариш кучларининг қувватига ва ишлаб чиқариш муносабатлари хусусиятларига, техника билан жиҳозлаш ва ишловчиларнинг касбкор тайёргарлигига боғлиқ бўлиб қолмай, балки кўп жиҳатдан демография жараёнларининг ҳолатига, аҳоли соғлиғига ва соғлиқни сақлаш даражасига боғлиқдир. Бу хизматни республика тиббиёт соҳаси амалга оширади. Республикамиз мустақил деб эълон қилиниши давлатимизда бозор иқтисодиёти тамойилларининг шаклланиб бориши бошқа соҳалар билан шу қаторда тиббиётга ҳам ривожланишнинг экстенсив йўлида интенсив йўлига ўтишни тақазо қилади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш давлат дастури тўғрисидаги»

Фармони асосида ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг «Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимида бошқаришни такомиллаштириш тўгрисида»ги қарори асосида жуда катта ташкилий ва амалий ишлар қилинмоқда. Ана шу дастур асосда қишлоқда замонавий клиникаларни, тиббий асбоб-ускуналарни ва аппаратлар билан жиҳозланадиган ҳамда қишлоқ врачлик пунктлари, кундузги ва хонадон шифохоналари барпо этилмоқда. Республикада ахолига хизмат кўрсатишнинг ривожланган тизими мавжуд бўлиб, у умум даволаш ва тор ихтисосли тиббий хизмат ҳар хил турларидан кенг фойдаланиш имконини беради. Ўзбекистонда бир мингдан ортиқ касалхона, уч мингдан зиёд врачлик пунктлари, амбулатория- поликлиника муассасаси бор, қишлоқ врачлик пунктларининг кенг тармоғи ташкил этилган. Туристика – туризм ва фуқароларга туристик хизмат кўрсатиш ҳақидаги амалий фанлар тизимидир. Бу фанлар туризмнинг икки бўғинини – тармоқ ва туристик хўжалик фаолият юритувчи субъектларни (туристик корхона) ўз ичига олади. Туристика туризм ва фуқароларга туристик хизмат кўрсатиш ҳақидаги фан сифатида қуйидаги уч элементдан таркиб топган: ташкил этиш; бошқариш; иқтисодиëт. Ҳар бир фан ва ўқув курси унда қўлланувчи асосий тушунчаларни аниқлашдан бошланади. Мазкур ўқув курсида бундай тушунчалар қаторида туризм, турист, туристик хизмат, туристик ресурслар, туризм саноати, тур, туризм маҳсулоти каби тушунчаларни қайд этиш мумкин. Бутунжаҳон туризм ташкилотининг (ВТО) таърифлашича, туризм бўш вақтда саëҳат қилишни, фаол дам олиш турларидан бири англатади. Бундан келиб чиқадики: Туризм бўш вақтда саëҳат қилиш турларидан бири ҳисобланади.

Туризм – фаол дам олиш тури бўлиб, маълум бир хатти-ҳаракатларни амалга оширишни талаб қилади. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, дам олишга бошқа турдаги кўнгилочарлик ва рекрациялар ҳам мансуб бўлиб, улар асосан стационар комплексларда (рекреацион ҳудудлар, дискотека, казино, концерт заллари ва ҳоказо) амалга оширилади ҳамда мақсадлари кўнгилочарлик, ўқитиш ва шоп-хизматлар бўлган тур элементларидан бири вазифасини бажаради. Турист – бирон бир мамлакатга (жойга) саломатлигини тиклаш, танишиш, касб ва ишбилармонлик, спорт, диний ва бошқа мақсадларда пул тўланувчи фаолият билан машғул бўлмасдан 25 соатдан 6 ойгача бўлган вақт оралиғида камида бир кеча тунаб дам олиш учун ташриф буюрувчи кишидир. 1991 йилда туризм ва саëҳатлар статистикаси халқаро конференциясида туризмга бошқача тариф берилди: саëҳат қилаëтган ва доимий бўладиган жойларидан ташқарида 12 ойдан ортиқ бўлмаган муддатда исталган мақсад билан, бироқ пул тўланувчи фаолият билан машғул бўлмаган ҳар бир шахс турист ҳисобланади. Юқоридаги тарифлардан кўриниб турибдики, битта атама турлича талқин қилинади ҳамда минтақаларда туризм саноатининг аҳволини баҳолаш ва таҳлил қилишни қийинлаштиради. Қуйидаги белгилар бўйича туристлар бошқа саëҳат қилувчи шахслардан фарқланади: Доимий бўладиган жойларидан ташқарига чиқиш, яъни туристлар тоифасидан ҳар куни қатновчи шахсларни чиқариб ташлаш. Жойларда бўлиш муддати экскурсиячи-туристларни резидент ва муҳожирлардан фарқлаш имконини беради. Сўнгги йилларда махсус адабиётларда қўлланаётган “туристик” сифати билан қўлланувчи тушунчаларни аниқлашдаги (изоҳлашдан) олдин улардан фойдаланишнинг қонун-қоидаларини аниқлаш зарур. Луғатга асосан “туристик” сўзи туристга нисбатан ишлатилиши лозим. Масалан, туристик йўлланма, палатка ва ҳоказо. “Туристик” сифати туризм

учун ҳам хосдир: туристик маълумотлар, поход, журнал ва ҳоказо. Демак, “туристик” атамасидан биргаликда фойдаланиш доим ҳам тўғри бўўлавермайди. Бироқ туризм соҳасидаги ҳуқуқий-норматив ҳужжатларнинг кўпчилигида “туристик” атамаси қўлланади. Горизонтал меҳнат тақсимоти бу меҳнат жараëнини таркибий компонентларга ажратиш. Бундай ажратиш функционал, тармоқ ва малакавий белгилар аcoсида амалга оширилади. Вертикал меҳнат тақсимоти бу ишни муваффақиятли бўлиши учун турли даражадаги ишни мувофиқлаштиришдир. Бириктирилган режа асосида вертикал иш тақсимоти қуйидаги йўналишлар бўйича амалга оширилади: умумий бошқарув; технологик бошқарув; иқтисодий бошқарув; оператив бошқарув; кадрларни бошқариш. Сайëҳликни бошқариш амалиëтда учрайдиган ташкилий структуралар: чизиқли; функционал; чизиқли-функционал; Чизиқли ташкилий структура ҳар бир структуравий бўлинманинг бошида ҳамма ваколат жамланган раҳбар туради ва якка ҳолда бутун бошқарув функцияларини жамлаган ҳолда раҳбарликни амалга оширади. Бундай структуранинг ўз афзалликлари ва камчиликлари мавжуд. Бошқарув функционал ташкилий структураси. Функционал бошқарув бир неча аниқ иш турларини бажаришга ихтисослашган бўлинмалар устидан иш олиб борилиб, чизиқли бошқарув тизимида қарор қабул қилиш учун керак. Ташкилотнинг бир соҳа мугахассислари ихтисослашган структуравий бўлимга бирлаштириладилар, масалан маркетинг бўлими, режалаштириш бўлими, бухгалтерия. Шундай қилиб, ташкилотни бошқаришнинг умумий масаласи ўрта даражадан бошлаб функционал белги бўйича бўлинади. Ташкилотнинг чизиқли-функционал структураси. Бундай бошқарув доирасида умумий бошқарув бўйича ҳар бир ходим фақат бир раҳбарга бўйсинади. Функционал раҳбарларга фақат улар ваколатига тааллуқли бўлган масалаларни ҳал этиш ҳуқуқи берилган. Шу сабабли маълум бир жамоани бошқарилаëтган чизиқ бўйича жойлашган

раҳбар ўз зиммасига бутун ҳокимиятни олади. Ҳар бир меҳнат жамоасида расмий муносабатлардан ташқари норасмий муносабатлар ҳам мавжуд. Барча ташкилотлар учун мос келадиган ташкилий структуранинг битта умумий шакли мавжуд эмас. Сайëҳлик корхоналарининг мақсад ва стратегиясини шакллантириш билан бирга атроф-муҳит, ижрочиларнинг феъл-атворига ҳам аҳамият бериш керак. Сайëҳлик ташкилотининг атроф-муҳити: сотиш бозори; меҳнат бозори; корхонанинг ўзи ва кўрсаткичлари; сайëҳлик ташкилотининг вазифалари ижрочиси. Ташкилий структурани лойиҳалаш тўғрисидаги қарор, мавжуд структура самарасиз бўлганда, қабул қилинади. Ташкилий структурани лойиҳалаш жараёни уч босқичдан иборат: ташкилий структуранинг таҳлили; ташкилий структурани ло й иҳалаш; ташкилий структуранинг самарадорлигини баҳолаш. Ташкилий структурани баҳолашга қуй и даги критери я лар киради: бошқарув тамойиллари; бошқарув аппарати; бошқарув функциялари; х ў жалик фаолияти. Ташкилий структураларни бошқаришни лойиҳалаш моделларини 4 та гуруҳга бирлаштириш мумкин: ў хшашликлар (аналогия) усули; экперт усули; ма қ садларни тартиблаш (структурага келтириш); ташкилий моделлаштириш; Ташкилий структуралар қуйидаги талабларга жавоб бериши керак: оптималлик; оперативлик; ишончлилик; тежамкорлик; вазиятга мослашувчанлик; бошқарув структурасининг мустаҳкамлиги. Ташкилий структуранинг самарадорлигини баҳолаш бинонинг сотилиши мумкинлиги даражаси, бошқарув тизимининг ишончлилиги ва ташкил қилинганлиги, қабул қилинаëтган қарорларнинг тезкорлиги ва оптималлигига кўра амалга оширилади. Туризмнинг тарихи. Туристик фаолиятнинг бошланғич турлари қадимдаëқ пайдо бўлган. Тарихда қадимги римликлар илк саëҳатчилар

ҳисобланади. Уларнинг саëҳатлари империя сарҳадларидан четга чиқмаган бўлса-да, Рим имперяси ҳудуди жуда катта бўлганлиги сабабли туризмнинг ривожланишига сабабчи бўлган. Ўрта асрда давлатнинг инқирозга учраши меҳмонхона ва қовоқхоналарнинг касодга учраши ва аҳолининг қашшоқлашишига олиб келди. Ўрта асрларнинг охирига келиб савдонинг ривожланиши билангина саëҳатлар қайта тиклана бошланди. Уйғониш даври туризмнинг ривожланишига янада катта таъсир кўрсатди. Бу пайтга келиб иқтисодиëт жадал ривожланди, янги ҳунар турлари пайдо бўлди ҳамда мамлакатлар ўртасида савдо ривожланди. Саëҳатнинг асосий мативлари савдо, таълим олиш, зиëрат қилиш ва даволаниш ҳисобланган. Қадимги Грецияда спортга оид саëҳатлар пайдо бўлган, чунки Олимпиада ўйинларига иштирокчи ва томошабинлар бутун дунëдан келар эди. Туристик бизнес тушунчаси ва унинг мамлакат иқтисодиётидаги аҳамияти Туристик бизнес жаҳон хўжалигининг энг тез ривожланаётган тармоқларидан биридир. Халқаро туризм нефть қазиб чиқариш ва автомобилсозликдан сўнг учта энг йирик экспорт тармоқлари қаторига киради. Бошқа манбаларга кўра туризм жаҳон хўжалигининг энг рентабелли соҳаси ҳисобланади. Туризм саноатида бутун жаҳондаги ишчи кучининг 60 % қисми меҳнат қилади. Маълумотларга кўра, 2000 йилда бутун жаҳонда туризм орқали олинувчи даромад 621 миллиард долларни ташкил этган бўлса, 2020 йилга бориб бу кўрсаткич икки триллион долларга етиши кутилмоқда. Бутунжаҳон туризм ташкилоти баҳоларига кўра 2010 йилда туристлар сони 1018 миллион кишига етади. Бутун жаҳонда туризмнинг аҳамияти тобора ўсиб бориб, бу туризмнинг алоҳида мамлакатлар иқтисодиётига кўрсатаётган таъсирининг ўсиши билан боғлиқ. Европа ҳамжамияти мамлакатлари ва саноати ривожланган бошқа мамлакатларда туризмдан олинувчи даромад ялпи ички маҳсулотнинг 5,5 % қисимини ташкил этади. Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики,

2020 йилда Хитой энг кўп ташриф буюрилувчи мамлакатга айланади. Гонконг ва Россияда ҳам юқори суратларда ўсишнинг юзага келиши кутилмоқда. Хитой ва Гонконг улушига жаҳондаги туристлар оқимининг 12,3 % қисми тўғри келади. Энг жиддий ўзгаришлар Россияда бўлиши кутилмоқда: 2020 йилда мамлакатга кириб келувчи туристлар сони мамлакат ташқарисига чиқувчи туристлар сонидан 1,3 баравар ортади. Европа мамлакатлари ичида Чехия юқори кўрсаткичларга эришади. Хорижий туристлар қаторига мазкур мамлакатга 24 соатдан кам бўлмаган муддатга кириб келган ҳар бир саёҳатчилар киритилади. Шуни ҳам қайд этиб ўтиш жоизки, баъзи бир мамлакатларда БМТ статистика комиссияси тавсияномаларидан четга чиқиш ҳам кузатилмоқда. Халқаро туристик йўналишларнинг ўртача 65 % қисми Европа, 20 % қисми Америка ва 12 % қисми қолган минтақалар зиммасига тўғри келади. Асосан туристлар қабул қилиш билан шуғулланувчи мамлакатларда халқаро туризмнинг ривожланиши хорижий инвестициялар оқимини кучайтириш ва янги иш жойлари яратиш иштиëқи билан изоҳланади. Кўпчилик мамлакатлар халқаро туризм воситаси билан тўлов баланси муаммоларини ҳал қилишга ҳаракат қиладилар. Хориждан келувчи туристлар товарлар ва хизматларга ҳақ тўлаш йўли билан туристларни қабул қилувчи мамлакат бюджетига валюта келиб тушишини таъминлайдилар ва шу тариқа унинг тўлов балансини фаоллаштирадилар. Шу сабабли чет элдан туристларнинг келиши “фаол туризм” деб номланади. Туристларнинг четга чиқиши миллий валютанинг четга чиқиб кетишига сабаб бўлади. Мазкур турдаги туристик операциялар бўйича халқаро тўловлар туристларни экспорт қилувчи мамлакатнинг тўлов баланси пассивида қайд этилади ҳамда бундай туризм “пассив туризм” деб аталади. Туризмни “фаол” ва “пассив” турларга бўлиш фақат халқаро туризм учунгина хосдир. Туризм ривожланишининг замонавий босқичларининг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш мақсадида ҳеч бўлмаганда туризм юзага келиши

тарихининг умумий жиҳатларини кўриб чиқиш зарур. Замонавий туризм бир томондан иккинчи жаҳон урушидан сўнг ривожланганлиги сабабли ëш ҳисобланади. Иккинчи томондан эса у чуқур тарихий илдизларга эга, чунки саëҳат қилиш инсоният учун қадим замонлардан хосдир. Туристик фаолиятнинг бошланғич турлари қадимдаëқ пайдо бўлган. Тарихда қадимги Римликлар илк саëҳатчилар ҳисобланади. Уларнинг саëҳатлари империя сарҳадларидан четга чиқмаган бўлса-да, Рим имперяси ҳудуди жуда катта бўлганлиги сабабли туризмнинг ривожланишига сабабчи бўлган. Ўрта асрда давлатнинг инқирозга учраши меҳмонхона ва қовоқхоналарнинг касодга учраши ва аҳолининг қашшоқлашишига олиб келди. Ўрта асрларнинг охирига келиб савдонинг ривожланиши билангина саëҳатлар қайта тиклана бошлади. Уйғониш даври туризмнинг ривожланишига янада катта таъсир кўрсатди. Бу пайтга келиб иқтисодиëт жадал ривожланди, янги ҳунар турлари пайдо бўлди ҳамда мамлакатлар ўртасида савдо ривожланди. Саëҳатнинг асосий мативлари савдо, таълим олиш, зиëрат қилиш ва даволаниш ҳисобланган. Қадимги Грецияда спортга оид саëҳатлар пайдо бўлган, чунки Олимпиада ўйинларига иштирокчи ва томошабинлар бутун дунëдан келар эди. XIX асрнинг бошларида транспорт воситаларининг ривожланиши туризмнинг ривожланишига катта туртки бўлди. Транспорт қатновлари сифати ва ишончлилигининг ўсиши, мунтазам транспорт қатновларининг йўлга қўйилиши ҳамда вақтинча келиб- кетувчиларга хизмат кўрсатишга ихтисослашган биринчи корхоналарнинг пайдо бўлиши аҳолининг ҳаракатчанлигига катта таъсир кўрсатди. Ҳозирги пайтда туризм тобора оммавийлашиб, нафақат жамият аслзодалари учун, балки ишчи синфи ва ëшлар учун ҳам дам олиш шаклига айланди. Ўз инфратузилмасига эга бўлган ҳордиқ саноати шаклланмоқда. Туристик корхоналар фаолияти жадаллашиб, оммавий равишда меҳмонхоналар, дам олиш ва кўнгилочарлик учун муассасалар қурилмоқда.

Туризм жаҳон иқтисодиëтининг энг рентабелли тармоқларидан бирига айланиб бормоқда. Миллий туризмни ривожланишининг иқтисодий таҳлили Республикамиз Президенти И.А.Каримовнинг «Ўзининг ва жаҳондаги бошқа мамлакатларнинг тажрибасидан олинган барча фойдали нарсаларни инкор қилмаган ҳолда республиканинг қатъий позицияси ўз ижтимоий- иқтисодий ва сиёсий ҳуқуқий тараққиёт йўлини танлаб олишдан иборатдир» 1 - деган фикри, миллий туризмни ривожлантиришга ундайди. Ўзбекистонда миллий туризм соҳасини ривожлантиришнинг монетар иқтисодий моделини яратиш йўлидаги илк қадам сифатида туризм соҳасини ривожлантиришнинг марказлашган модели заминида «Ўзбектуризм» Миллий Компанияси ташкил қилинган. Туристик корхона ва ташкилотлар, фирмаларга солиқ солишнинг, туристик фирмалар иқтисодиётини тартибга солиш монитор тизими талабларига жавоб берадиган махсус тизими ишлаб чиқилган. Миллий туризмни ривожлантириш мақсадида юкори сифатли меҳмонхоналар, кемпинглар ва бошқа туристик объектларни қуриш учун туризм соҳасида хорижий капитал ва технологиядан фойдаланишнинг мақсадли комплекс дастури ишлаб чиқилган. Хорижий капитал ёрдамида тарихий меъморлик ёдгорликларининг кўпчилиги таъмирланмоқда. Республикада мавжуд бўлган 550 та диққатга сазовор жойлардан 200 таси рестоврацияга муҳтождир. Республикада миллий туризмнинг ривожлантиришни тартибга солишнинг монитор концепциясининг амалга оширилиши туризм соҳасидаги ўзгаришларни таъминлайдиган молиявий кредит механизмларидан фойдаланиб рўёбга чиқарилиши мумкин. Республика худудида миллий туризмнинг моддий техника базаси ўта нотекис тақсимланган. Тошкент минтақасига туристик базанинг 44%, Самарқанд, Бухоро, Хоразм туристик 1 Каримов И.А. «Мавжуд салоҳият ва имкониятлардан оқилона фойдаланиш тараққиёт омили». – Т .: «Ўзбекистон», 2004. 4-бет.

минтақаларига 37%, Фарғона минтақасига 16%га яқин, қолган вилоятларга 7% тўғри келади. Миллий Компания асосий ишлаб чиқариш фондларининг қиймати 2006 йил 30,2 миллиард сўм бўлиб, бунинг бино ва иншоатларига 51 %, транспорт воситаларига 11% , бошқаларга 14% тўғри келади. Компания асосий фондларининг ёш структураси ўртача 15-20 йилдир. Деярли кўпгина меҳмонхоналар, кемпинглар, капитал таъмирланишига ва реконструкция қилинишини талаб қилади. Компания автотранспорт базасида 100 0 га я қ ин транспорт воситаси бўлиб, булардан автобуслар 53%, юк автомобиллари 24%, енгил автомобиллар 17%, механизмалар 6% ни ташкил қилади. 200 6 йил мобайнида республикада 850 минг турист ва 10 0.0 00 га яқин экскурсиячига хизмат кўрсатилган, булардан 40% хорижий туристлардир. Чет элларга 10 .000га яқин турист жунатилди. 200 6 йилда кўрсатилган туристик экскурсион хизматлар ҳажми 9.559.0 сўм, рентабеллик даражаси 18 ,5% ташкил қилган. Компания тизимида 200 6 йил бошида 8,4 мингдан орти қ ро қ киши меҳнат қилган. Меҳмонхона хўжалигидан фойдаланиш самарадорлиги номер фондининг банд этилиши билан ифодаланди, бу 200 6 йилда 58% ни ташкил қ илди. Компания меҳмонхона фондининг 38% кам рентабилли ва зарар келтирадиган ҳисобланади. Туризмдан тушган умумий тушумдан 200 6 йилда 66% туристларнинг яшашидан, 22% транспорт маршрутларидан ва туристларни ташишдан ва фақат 12% савдо ва бошқа қўшимча хизматлардан олинган. Натижада, миллий - тарихий потенциалдан фойдаланиш даражаси ҳозирги кунда 35% дан ошмайди. Бир хорижий туристдан куриладиган самарадорлик 36% ни ёки бир кунда 12% ни ташкил қилади 2 . 200 5 -200 6 йилларда қ ишло қ аҳолисига туристик экскурсион хизмат кўрсатишни янада ривожлантириш ва такомиллаштириш, қ ишло қ жойларда меҳнаткашларнинг оммавий дам олишларини ташкил этиш, аҳоли дам 2 “Ўбектуризм” МКси маълумоти.2006 й.

олишларини ташкил этишда, муста қ ил тизим ролини ошириш, ўз ўлкаси бўйлаб қўшимча маршрутларни ишлаб чи қ иш, ёшлар туризмига алоҳида эътибор берилади, бу янги ғ ояларни ва туризм тарзини жорий қилишда сезиларли имкониятларга эгадир. 21-жадвал Туристларни жойлаштириш тузилмаси бўйича маълумотлар. № Туристларни жойлаштириш тузилмаси Ў лчов бирлиги ( минг ) 200 5 200 6 1. Туристик экскурсион корхона ва ташкилотлар сони дона 83 145 2. Жами мавжуд ўринлар дона 9424 9853 3. Туркомплекслар сони ўрин 19 21 4. Меҳмонхоналар сони дона 670,1 764,8 5. Турбазалар сони дона 11 17 6. Улардаги ўринлар сони ўрин 20,5 21,3 7. Кемпинглар, мотеллар сони дона 4 10 8. Улардаги жойлар сони дона 574 845 9. Саёҳат ва экскурсия бюролари сони дона 82 128 Манба; «Ўзбектуризм» МК. 200 6 йил якунлари ҳисоботи. Ёшлар туризмнинг иқтисодий потенциали шундан иборатки суткали ўртача сарфларнинг кам бўлиши узоқ муддат бўлиши билан қ опланади. Туристиларни жойлаштириш объектларининг жойлашиш тизими қуйидаги жадвалда кўрсатилган. “Ўзбектуризм” МКси жамлама баланс маҳсулотлари минтақа бўлинмалари ва ташқи иқтисодий бирлашмаларни, 13та комплекс, 28та саёҳат ва экскурсиялар бюроси, 39та минтақа бўлинмалари фирмалари, филиал ва агентликлар, ўқув методик марказ, реклама агентликларини ўз ичига олади. «Ўзбектуризм» миллий компаниясида 2006 йилдаги ҳолатига кўра умумий жойлар сони 9582 та ўринни ташкил қилган 45 та туристик хўжаликлардан 38 таси ишлайди, улардаги ўринлардан 7744 таси судка мобайнида ишлайди. Шу жумладан сиғими 6780 ўрин бўлган 20 меҳмонхона 2298 ўринли, 10 турбаза ва 499 ўринли 3 кемпинг мавжуд. 24 та умумий

овқатланиш нуқталари бўлиб, улардаги ўтириш жойлари 8071 тадир. Шу жумладан 7151 ўтириш жойига бўлган 21 ресторан 300 ўринли кафе, 120 ўринли бар ва буфет мавжуд. Қуйидаги жадвалда туристларни жўнатиш бўйича вилоятлардаги туристик хизматлар мажмуаси кўрсатилган. 22-жадвал Туристларни ж ў натиш бўйича 200 6 йилдаги туристик хизматлар. № Минтақа Чет элга МД Ҳ Ў збекистон Республикаси Суммаси 1. Андижон 11,80 0,50 2,00 4,30 2. Бухоро 10,20 2,40 4,00 6,60 3. Жиззах 0,85 - 0,60 1,43 4. Қ ора қ алпо ғ истон 0,81 4,50 0,40 4,90 5. Қ ашкадарё 9,80 1,10 7,9 9,80з 6. Навоий 9,20 - 0,20 0,50 7. Наманган 7,20 0,59 3,60 5,39 8. Самарқанд 15,20 6,80 6,60 12,00 9. Сирдарё 0,50 1,40 - 8,50 10. Сурхандарё 8,50 0,50 0,40 1,80 11. Тошкент 30,44 3,51 4,48 8,43 12. Фар ғ она 6,60 4,02 1,70 12,32 13. Хоразм 10,20 00,2 4,10 80,50 14. Тошкент шаҳар 20,60 28,74 38,18 2,78 Жами 20,319 28 38,18 27,05 Манба; «Ўзбектуризм» МК 200 6 йил якунлари ҳисоботи. 2006 йил якунлари бўйича энг юқори кўрсаткич асосан 3 та вилоятга тўғри келади. Булар Самарқанд, Бухоро, Хоразм туристик минтақаларига тўғри келади. Шундай булса ҳам Ўзбекистон учун туристик хизматлардан олинадиган бундай даромад жуда камдир. Агар туризм бўйича чиқазилаётган барча қарорлар ва фармойишлар ўз вақтида бажарилиб, имкониятлардан тўлиқ фойдаланилганда эди, даромад кўрсаткичлари бундан ҳам ортиқ бўлган бўлар эди. «Ўзбектуризм» М.Кси бўйича 2006 йил мабойнида валюта тушумлари қуйидагича жадвалда кўрсатилган.

200 6 йилда валюта тушумлари сезиларли даражада ошди, аммо бу ҳ али талаб даражасида эмас. Чунки туризм катта имкониятларга эгадир. Жадвалдан кўриниб турибдики, Бухоро, Самарқанд, туристик минтақалари режани ошириб бажаришган. Тизимда режа 200 6 йилда 125% бажарилган. Туристик хизматларга эркин нархларининг жорий қилиниши кўрсатилаётган хизматлар миқдори ва ходимларни манфаатдор қилиш имконини беради. 2 3 - жадвал «Ўзбектуризм» МК бўйича 2006 йил мабойнидаги валюта тушумлари (минг АКШ долларида) № Вилоятлар Режа Ҳақиқат % 1 Андижон 148.0 40.2 27.2 2 Бухоро 842.0 969.9 115.2 3 Қ ора қ олпо ғ истон 75.0 20.6 27.5 4 Жиззах 70.0 20.3 29.1 5 Наманган 93.0 28.1 33.9 6 Сирдарё 35.0 7.4 21.2 7 Навоий 29.0 5.9 20.5 8 Самарқанд 880.0 118.0 135.7 9 Сурхондарё 68.0 4.5 12.1 10 Тошкент вилояти 289.0 90.7 48 .0 11 Фар ғ она 150.0 101.1 67.4 12 Хоразм 475.0 651.7 137.2 13 Тошкент шахри 732.0 827.1 113 .0 Манба «Ўзбектуризм» МКнинг 200 6 йил якунлари ҳисоботи. Туризмни ривожлантиришнинг монетар концепциясини амалга оширишнинг биринчи босқичида хорижий туризмни Республикамизга жалб қилишнинг иқтисодий механизмини яратиш муҳим масала ҳисобланади. Бу туризм ва экскурсиялар бўйича кушма корхоналарни ташкил қилишни, хорижий кредит ва туризм бўйича технологиялардан фойдаланишни талаб қилади. Республикамизда туризмни йўлга куйиш учун туризмнинг монетар модели ривожланган давлатлар тажрибасидан фойдаланиш керак. Республикамизда туризмни ривожлантириш иқтисодий самара беради, чунки у таш қ арига ресурс чи қ армай (пахта, газ, жун, нефт) валюта олиш имконини беради. Таҳлил шундан далолат берадики, кўпгина ривожланган

мамлакатларда туризмдан келадиган даромад бошқа товарларни сотишга караганда анча кўпро қ валюта тушумларини келтиради. Масалан: Туркия йилига 4-5 млрд долларлик товар экспорт қ илса, туризмдан 10 млрд доллардан орти қ даромад олади. Англия, Италия, Франция, Испанияларда ҳам худди шундай кўрсаткич мавжуд. Ҳисоб-китобларга кўра республикамизда туризмни бозор иқтисодиётига мувофиқ ривожлантиришдан 2010 йилга келиб тушадиган тушум йилига 4,5 млрд сўмга етиши кутилмоқда. Марказий Осиё давлатларида туризмни ривожлантиришнинг ҳақиқий истиқболлари борлигини мутахассислар таъкидлашмоқда. 24-жадвал 200 6 йилда туристларга кўрсатилган туристик хизматлар (минг сўмда) № Вилоятлар Хиз.хаж Фойда (млн. сўм) Тур. Сон (минг киши) Х.тур. Экс- я (%) 1 Андижон 28000 26 . 000 .0 37.0 75.0 8.9 2 Бухоро 60500 18 . 500 .0 68.4 270.0 37.0 3 Жиззах 9800 1 . 053 .0 33.0 90.0 1.7 4 Қ ора қ олпо ғ истон 1100 40 .0 1.8 11.0 -- 5 Кашкадарё 25400 2 . 100 .0 32.0 57.0 31.0 6 Навоий 1050 1 .0 90 .0 1.2 4.2 0.2 7 Наманган 12500 1 .0 90 . 0 20.9 36.0 9.3 8 Сирдарё 1900 1 .0 10 .0 0.80 3.7 1.7 9 Самарқанд 136000 23 . 000 .0 41.0 139.0 40.0 10 Сурхандарё 5600 550 .0 1.8 8.4 23.0 11 Тошкент вил. 21000 2 . 750 .0 18.5 115.2 21.9 12 Фар ғ она 26000 3 . 400.0 20.5 73.2 26.0 13 Хоразм 30500 35 . 000 .0 21.5 63.6 34.0

14 Тошкент ш. 6500.0 11 . 000 .0 91.2 110.0 Манба «Ўзбектуризм» М.Книнг 200 6 йил якунлари ҳисоботи. Республикамизда жойлашган Самарқанд, Бухоро, Термиз, Хива ва Шахрисабз каби тарихий шаҳарларимиз бутун дунёга машхур бўлиб, дунё халқлари бу шаҳарларимизни куриб зиёрат қилишни орзу қиладилар. Республикамиздаги туристик объектлар, айниқса Самарқанд, Бухоро, Хивани реклама қилиш, туризмни ривожлантиришнинг истикболли йўналишларидан биридир. Бу ишни «Ўзбектуризм» МКнинг маркетинг ва реклама бўлимисиз туристларни жалб қилиш қ ийин булади. Агар 200 6 йилда туристларга кўрсатилган хизматлар ҳажмини изохлайдиган бўлсак, республикамизда миллий туризм иқтисодиётини бундан ҳам ю қ ори даражага кўтариш имкониятлари кўплигини кўрамиз. Иқтисодиëтда туризм ва сервис хизматининг имкониятлари Туризмнинг жаҳон иқтисодиëтидаги ўсиш даражаси 2003 йилда бироз (1,5 % гача) пасайди ҳамда узоқ муддатли даража тенденциясидан паст, лекин 2004 -2005 йиллардаги кўрсаткичлардан юқори даражада бўлди. Бироқ ўртача глобал ўсишдаги кичик ўзгаришлар туризми ривожланган мамлакатларнинг, шунингдек, ҳарбий ярим шарнинг ривожланаëтган мамлакатларнинг ўсиши тўхтаб қолганлигини беркитади холос. Бу эса уларнинг ўсишини Африка мамлакатларининг ўсиши билан тенглаштиради. Осиëда энди ривожланаëтган туризм иқтисодиëти эса тез суръатлар билан ўсиб бормоқда. 2003 йил ва 2004 йилнинг бошидаги ютуқлар шуни кўрсатадики, глобал ўсишнинг истиқболи порлоқ бўлиб, ўзайтирилган ëки умумлаштирилган секинлаштиришнинг эҳтимоли жуда кам бўлади. Саноати ривожланган мамлакаталарда инфляция кўрсаткичлари 2,5 % гача пасайган ҳолда қолиб, молия тузилмаларига қисқа муддатли қўйилмалар учун фоиз ставкаларини сезиларли равишда камайтириш имконини беради. Бундан ташқари, ривожланаëтган мамлакатлар ҳамда иқтисодий ўтиш даврида бўлган мамлакатларда ҳам инфляция пасайди. Узоқ муддатли қўйилмалар

бўйича инфляция фоиз ставкалари 2003 йилда пасайди, бу эса баъзи мамлакатларда 2004 йилги фоиз ставкаларининг ўсишини қоплади. Фоиз ставкалари 2004 йилнинг бошларида ўсган бўлсада, сўнгги йиллардаги ўртача кўрсаткичлардан паст бўлди. Асосий валюта турларини алмаштириш ставкалари фундаментал кўрсаткичларга мос келувчи даражага яқинлашди. Бундан ташқари, фонд бозорлари сезиларли равишда ўсган бўлиб, бу кўпчилик мамлакатларда даромаднинг юқорилиги ва фоиз ставкаларининг пастлигини кўрсатади. Шунингдек, ижобий ўзгаришлар ҳам кузатилди. 2003 йилда бутунжаҳон савдоси кенгайиб, маҳсулот ишлаб чиқариш эса икки бараварга ортди. Бу эса савдонинг сўнгги йилларда эркинлашганини, валюталарнинг конвертациялашув тенденциялари ва глобаллаштиришнинг динамик кучларини кўрсатади. Бундан ташқари, капитал оқимлари Мексика инқирозининг таъсири ўз кучини кўрсатган ривожланаëтган мамлакатларга йўналтирмоқда. Юзага келиши мумкин бўлган долзарб молиявий номувофиқликлар ва структура камчиликлари бозорнинг нормал фаолият юритишига тўсқинлик қилади ҳамда кўпгина мамлакатларнинг ривожланишига ҳалақит беради. Сўнгги йилларда ғарбий Европа мамлакатларида ишсизликнинг ўсиши, эътиборни мустаҳкам ва ривож топадиган иқтисодий ўсишнинг аҳамиятидан ташқари, бозор ислоҳотларини янада изчил ва жадалроқ ўтказиш заруратига ҳам қаратади. Сиëсатни шакллантиришга мативлар бевосита таъсир кўрсатади ва уларнинг аҳамияти каттадир. Мативлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади. Туризм мативи. Сафар мақсади (мативи, инсонни сафарга ундайди) бу унинг саëҳатининг сабабидир, агар сабаб бўлмаса сафар ҳам бўлмас эди. Авваломбор саëҳат мақсади, сайëҳлаp оқими ва йўналишларни бошқаpиш ҳақидаги ахборот асосида, моделлар ëрдамида бозорларни соҳалаpга бўлиш ва мақсад бозорларини аниқлаш учун керак. Шуни ҳисобга олиш керакки, саëҳат қилаëтган гуpуҳ, яъни бирга сафар қилаëтган сайëҳларнинг ягона мақсади зиëрат қилишдир. Шу сабали менежмент қай йўл билан саëҳат мативлари тизимига туширилиши мумкин деган саволга жавоб олиши керак.

Жисмоний мативация. Жисмоний мативация деганда дам олиш, даволаниш ва спорт билан шу ғ y лланиш тушунилади. Агар асосий мақсад жисмоний кучни тиклаш б ў лса биринчи навбатда дам олиш туради ва ҳ.к. Психологик м а т и вация. Саёҳатнинг асосий психологик мативацияси бу кундалик бир хилликни тарк этиш ва янги нарсаларни к ў риш, му ҳ итни ўзгартириб дам олиш. Таассуротларни ўзгартириш ҳам психологик мативацияга киради. Бу икки психологик ва жисмоний мативация замонавий сайёҳла p да қандай қизиқиш уй ғо тса менежментда ҳам шундай қизиқиш уй ғ отади. Шахслараро мативация. Аҳамияти бўйича жисмоний ва психологик мативациядан кейин шахсларар о мативация туради. К ў пчилик саёҳат даврида ўзи учун ижтимоий алоқала p ни излайди. Улар бошқа сайёҳла p билан муносабатда бўлишни ёки маҳаллий аҳоли билан танишишни истайдилар. Маданий мативация. Бу гу p уҳда биринчи ўринда бошқа мамлакатлар да турли урф -одатлар, ан ъ аналар ва тиллар билан танишиш туради. Кейинги ўринда эса санъатга қизиқиш, спорт анжуманларида ишт и р о к этиш ва шу каби норасмий диний саба б лар бўлади . Обрў ва статус мативацияси. Бу мативациядаги са й ё ҳл аp ўз шахсини баркамол қилиш учун саёҳатга чиқадилаp. Яна одамларнинг тан олишларига эришиш ва буни са қ лаб қ олиш учун ҳам амалга оширилади. Шахс баркамоллиги к ў пинча малака ошириш ёки қ айта тайёргарликдан ў тиш билан боғлиқ. Иш муносабатлари мативацияси. Бу маънода мативация ходимни фаол ишлашга чорлайдиган p а ғ батланти p ишла p т ў пламидан иб о рат, яъни ташкилий ишларни ҳал қ илгандан кейин менежер ишни муваффа қ иятли бўлишини таъминлаши керак. Шу йўлда қуйдагила p қў лланилади: а) p а ғ батланти p иш, яъни таш қ и омиллар (моддий ва маънавий) ёрдамида ходимни фаол ишлашга чорлаш; б) шахсий мативлар, яъни ходимнинг ишга бўлган ўз истагини пайдо қилиш.

Бу ерда асосий масала меҳнатдан манфаатдор бўлиш, меҳнат фаолиятига бўлган эҳтиëж ва уни қондиpиш. Бу шундан далолат берадики кишининг ҳаркатлаpини мaтивлар бошқаpади. Киши берилиб, кўтаринки pуҳда, ташаббус билан ишлаши мумкин ëки бошқа ҳолатлаp ҳам бўлиши мумкин. Доим инсоннинг хатти-ҳаракатлаpининг мативини тушунишга ҳаракат қилиш керак. Мативация бу ўзини ва бошқалаpни шахсий ва ташкилот мақсадлаpига эришиш учун чорлаш. Мативацияга анъанавий бўлган ëндашув, бу ходимнинг самарали ишлаш учун лозим бўлган ресурсга ижобий қаpаш. Аммо саноат инқилобидан кейин бизнинг жамият борган сари мураккаблашиб кетмоқда. Техник прогресс инсонларнинг меҳнатга ва кундалик ҳаётга бўлган муносабатини кескин равишда ўзгартирди. Натижада менежер ҳар куни ходимлар фаолиятига маълум ишларни бажариш учун мативлар бериши керак. Ишни яхши бажаришдан қониқиш ва иш натижаси билан мағрурланиш ҳиссини ходимларда юзага келтиради. Бу натижа ҳам (меҳнатни мативлаштириш нуқтаи назаридан) пул каби муҳимди p . Менежерларни ҳар доим қандай мативация шароитида ходимлар бошқала p нинг топши p и қ ла p ини бажаради. Бу қизиқиш ходимларнинг шахсий эркинликлари кенгайиб уни қисман шерик чилик ка айланиши билан ортиб б о р а ди. Ходим қ анчалик эркин б ў лса шунчалик у ўз мақсадла p и ва ташкилот мақсадла p и билан бирга раҳбарлик қилиши муҳимдир. Қисқача хулоса: Ўзбекистон Республикаси ҳамдўстлик мамлакатлари орасида халқаро туризмни ривожлантириш борасида катта имкониятларга эга бўлган, юқори даражадаги рақобатга бардош бера оладиган ва бу соҳани мамлакат иқтисодиётида ҳал қилувчи тармоқлардан бирига айлантириш учун етарлича шарт-шароитларнинг мавжудлиги билан ажралиб туради. Аммо мавжуд имкониятлардан ва самарали фойдаланишда қийинчиликлар бўлиб, халқаро туризм йўналишида республикага ташриф буюрувчиларнинг талаб эҳтиёжларини қондириш талаб даражасида эмас.

Бунинг асосий тўсиқларидан бири, ҳали бу соҳада маркетинг жараёнларининг ривожланиши ва у билан боғлиқ бўлган муаммолар чуқур ўрганилмаган ва шу туфайли халқаро туризм бозори яхши йўлга қўйилмаганлигидадир. Бозор муносабатларини ривожланиши шароитида халқаро туризм иқтисодиётининг жуда катта соҳаларидан бири ҳисобланиб, у давлатлар ўртасидаги сиёсий, иқтисодий ва маданий алоқаларга сезиларли даражада таъсир кўрсата бошлади. Бу соҳа ривожланишида давлат сиёсати, реклама, умумиқтисодий шароитлар, валюта курси, рақобатчилар сони, дам олиш жойларининг аҳамияти ва хавфсизлиги каби масалалар жуда ҳам муҳимдир. Халқаро туризм бозорининг ривожланиши карвон йўлларни қайта тиклаш масалалари билан ҳам бевосита боғлиқдир. Чунки Ўзбекистон авваллари ва ҳозир ҳам бу қадимий йўлларнинг марказида турибди, уларни иштирок этиши жуда зарур бўлиб, бу худуддан транзит (йўловчи) усулида фойдаланувчилардан ҳам катта моддий манфаат кўриш мумкин. Айниқса, бу жараён йўл тизимининг қай даражада ривожланганлиги билан боғлиқдир.

Тавсия этилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т: Ўзбекистон, 1992. - 46 6. 2. Узбекистон Республикасининг "Туризм тўғрисида"ги қонуни. //Халқ сўзи газетаси, 1999 йил 14 сентябрь. 3. Узбекистон Республикаси Президентининг 1992 йил 27 июлдаги «Узбектуризм» Миллий компаниясини ташкил этиш тўғрисида"ги Фармони. //Халқ сўзи газетаси, 1992 й. 28 июль. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2005 йилгача бўлган даврда Ўзбекистонда туризмни ривожлантиришга оид давлат дастури тўғрисида»ги Фармони //Халқ сўзи газетаси, 1999 йил 16 апрель. 5. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Туризм фаолиятини лицензиялаш тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида"ги Қарори. //Халқ сўзи газетаси, 2005 йил 12 ноябрь. 6. Александрова А.Ю. Международный туризм. - М: ГРИФ, 2004. -470 с.

Похожие

Тиббий хизмат кўрсатишни ривожланиши ва иқтисодиёти

Аҳолига маиший хизмат кўрсатишни ривожлантириш

Аҳолига маиший хизмат кўрсатишни ривожлантириш

Жаҳон иқтисодиёти ва унинг ривожланиши

Меҳмонхона номер фондига хизмат кўрсатишни ташкил этиш