Taksimot

Taksimot

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

110.5 KB

T aksimot Reja: 1. Elektron ma’lumot ayirboshlash (EMA) 2. Taqsimot kanallari nima? 3. Vositachilar nima uchun kerak? 4. Taqsimot kanallarini tashkil qilish 5. Marketing kanallariga tegishli masalalar 6. Taqsimot ko‘lami: bozorni qamrab olish 7. Nazorat va huquqiy masalalar 8. Marketing kanallari: hamkorlik va nizolar 9. Vertikal integratsiyalashgan marketing tizimlari

Mavzu maqsadlari Mazkur bo‘limni o‘rganish asnosida talabalar quyidagi ishlarni mustaqil bajara olish qobiliyatiga ega bo‘lishlari kerak:  Taqsimot kanallari ta’rifini bilish;  Vositachilarning marketing taqsimot kanallaridagi rolini tushuntirib bera olish;  Marketing taqsimot kanallari funksiyalarini tavsiflab berish;  Taqsimot kanallarini tashkil etish darajalarini taxlil eta olish;  Taqsimot ko‘lami qanday bo‘lishi kerakligi borasida to‘g‘ri qaror qabul qila olish;  Marketing taqsimot kanallarida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nixo va hamkorlik turlarini bilish. Elektron ma’lumot ayirboshlash (EMA) G‘arbdagi ko‘p muvaffaqiyatli firmalar iste’molchilar istaydigan mahsulotlarni o‘z vaqtida yetkazish uchun EMAdan foydalanadilar. EMA - bu ikki kompyuter o‘rtasida ma’lumot ayirboshlash funksiyasidir. Axborotlar transmissiyasi standart kompyuter tillarida amalga oshiriladi. Masalan, mahsulot ta’minotini boshqarishni tashkil etish uchun aloqa amalga oshirilganda, chakana savdo tashkilotidagi kompyuter zahiralar tugab borayotganligi haqida ulgurji savdo firmasi kompyuteriga xabar yuboradi. EMA ikki usulda ishlashi mumkin: a) bir nechta firma o‘zaro to‘g‘ridan - to‘g‘ri aloqa qilishi mumkin; b) ko‘p sonli firmalar vositachi orqali biznes o‘rnatishlari mumkin. Ishlab chiqaruvchi Ta’minotchi Ishlab chiqaruvchi T Ta’minotchi Ishlab chiqaruvchi Ta’minotchi “Benetton” singari mashhur dizaynerlik kiyim-kechaklarini sotuvchi firma ham EMAdan effektiv va keng ko‘lamda foydalanadi. Agar iste’molchilar ma’lum turdagi mahsulotni ko‘p sotib ola boshlasalar, magazinlardagi kassa apparatlaridan regiondagi filial kompyuteriga ma’lumot borib turadi, bu kompyuter esa bu ma’lumotlarni to‘plab asosiy ofisdagi kompyuterga yuboradi. Asosiy ofis kompyuteri esa sotib olingan mahsulotlar miqdorini hisoblab, yana qancha mahsulot zarur ekanligi haqidagi ma’lumotni vositachi korxona kompyuteriga buyurtma beradi. Vositachi firma kompyuterlari esa hamma mijozlardan ma’lumot to‘plab ta’minotchilarga

buyurtmani yetkazadi. Ta’minotchilar esa mahsulotni o‘z vaqtida “Benetton”ga yetkazib beradi. Shunday qilib, firma iste’molchilarga uzluksiz xizmat ko‘rsatish vazifasini samarali ravishda bajaradi. Taqsimot kanallari nima? Agar istalgan supermarketga kirsangiz, turli xil bir-biriga o‘xshamagan mahsulotlar ko‘zingizni quvontiradi. Ularning ko‘pchiligi esa juda uzoq joylardan transportirovka qilingan bo‘lishi mumkin. Masalan, “Soni” televizori uning Tokiodagi zavodidan keltirilgan bo‘lishi mumkin. Ba’zi hollarda esa mahsulot va xizmatlarni yetkazishda uzilishlar bo‘lib qoladi va bu esa iste’molchilarning noroziligiga olib keladi. Bunga o‘xshash muammolarni hal etish uchun esa samarali taqsimot kanallaridan foydalanish kerak. Taqsimot - mahsulot va xizmatlarni pirovard iste’molchilarga yetkazib berish jarayonidir. Marketing taqsimot kanali esa - mahsulot yoki xizmatning ishlab chiqaruvchidan oxirgi iste’molchiga yoki biznes foydalanuvchisiga ko‘chishi jarayonida qatnashadigan tashkilotlar va shaxslar to‘plami. Ishlab chiqaruvchilar, vositachilar va xaridorlar taqsimot kanali a’zosidirlar. Vositachilar - ishlab chiqaruvchi va iste’molchini bog‘lovchi tashkilot va shaxslar. Vositachilar chakana savdo yoki ulgurji savdo tashkilotlari bo‘lishi mumkin. Ulgurji savdo korxonalari oxirgi iste’molchilarga sotmasdan, chakana savdo yoki boshqa ulgurji savdo firmalariga va biznes foydalanuvchilarga mahsulot sotadilar. Chakana savdo tashkilotlari oxirgi iste’molchilargagina mahsulot sotadilar. Ulgurji savdogarlar ikkiga bo‘linadilar: Savdogar - mahsulotga egalikni qo‘lga kiritadi va o‘z mahsuloti sifatida sotadi Savdo agenti - mahsulotga egalik qilmaydi, ammo mahsulotning ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga oqimini osonlashtiradi Vositachilar nima uchun kerak? Ko‘p hollarda quyidagicha fikrni eshitib qolamiz: “Vositachilarni yo‘qotish kerak, ular narxni oshirishdan boshqa hech nima bilan shug‘ullanmaydi”. Vaholanki, vositachilar хизмати қанчалик бебаҳо эканлигини ҳамма ҳам англамайди. Буни тушуниш учун таҳлилни 9.1- жадвалдан бошлаймиз.

9.1-jadval. Kompakt diskning xarajatlar strukturasi Ishlab chiqaruvchi xarajatlari Ishlab chiqarish АКШ доллари ($) 0.56 Upakovka 1.54 Soliq 0.26 Royalti Qo‘shiq ijrochisiga 0.96 Shoirga 0.36 Xarajatlar Administrativ 1.46 Reklama va sotuv 1.58 Transport 0.42 Jami ishlab chiqarish xarajatlari 7.14 Foyda 1.06 Narx 8.20 Ulgurji savdo firmasi xarajatlari Reklama, sotuv va administratsiya 0.47 Transport 0.41 Jami ulgurji xarajatlar 9.08 Ulgurji firma foydasi 0.86 Ulgurji narx 9.94 Chakana savdo firmasi xarajatlari Reklama, sotuv va administratsiya 1.25 Ulgurji firma foydasi 2.35 Chakana narx 13.54 Iste’molchi kompakt disk uchun to‘lagan mablag‘ning 39%i vositachilar hisobiga ketadi. Kompakt disk ishlab chiqaruvchilar o‘zlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’molchilarga sotishlari mumkin, ammo bunda juda ko‘p noqulayliklar yuzaga chiqadi. Iste’molchilar har bir ishlab chiqaruvchiga qarashli omborlar va magazinlarni izlashlari zarur bo‘lib qoladi, kompaniyalar ham sotish uchun qo‘shimcha xodimlar yollashga majbur bo‘ladilar. Bunda mahsulot sotish samarasi past bo‘ladi, $ 5.34

shuningdek zarur investitsiyalarni ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo‘naltirilmasdan savdo sohasiga qo‘yish zaruriyati tug‘iladi. Sotish uchun ham ko‘p vaqt hamda ko‘proq mablag‘ sarflanadi. Qisqasi, vositachilar taqsimotning samaradorligini oshiradilar. 9.1-chizma. Vositachilikning ahamiyati 9.1-chizmada aks ettirilganidek vositachilar zarur bitimlar sonini qisqartiradilar va bu bilan ortiqcha qog‘ozbozlik, noqulaylik, vaqt va xizmat safarlari singari xarajatlarning qisqarishiga sababchi bo‘ladilar. Vositachilardan voz kechish ba’zi vaqtlarda foydali bo‘lishi ham mumkin, ammo ko‘p hollarda ishlab chiqaruvchilar vositachilarsiz ishlash noqulay va xarajatli ekanligini e’tirof etadilar. Marketing kanallari funksiyalari Marketing kanali, ya’ni vositachilar bajaradigan funksiyalar xilma-xildir: Ma’lumot. Marketing tadqiqotlari va kuzatuv vositasida marketing muxitida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar xamda mijozlar xaqidagi ma’lumotlarni to‘plash va tarqatish. Targ‘ibot. Maxsulotlar xizmati xaqida ishonchli kommunikatsiya jarayonini rivojlantirish va amalga oshirish. Kontakt. Perspektiv xaridorlarni topish va ular bilan muloqot qilish. Moslashtirish. Ishlab chiqaruvchi foaliyati turlari va natijalarini xaridor talabiga moslash. Muzokara. Sotilayotgan mahsulot narxi, xarid shartlari va ekologik huquqining o‘tishi borasida muzokaralar olib borish. Moddiy taqsimot. Mahsulotlarni tashish va saqlash. Moliyalashtirish. Kanal faoliyati xarajatlarini qoplash. Xavf. Kanal faoliyatini olib borish bilan bog‘liq xavfni o‘z bo‘yniga olish. Taqsimot kanallarini tashkil etish Taqsimot kanallari iste’molchilar va bozor extiyojlariga qarab turlicha bo‘lishi mumkin. Bir kanal turli vositachilarni qamrab olishi mumkin, yoki umuman hech bir vositachisiz ishlashi ham mumkin. Ko‘pincha, ishlab chiqaruvchilar taqsimot kanallarini nazoratda saqlashni xohlaydilar va shu maqsadda taqsimot kanalini tashkil etish faoliyati bilan shug‘ullanadilar. Iste’mol mahsulotlari. Iste’mol mahsulotlari tarqatiladigan marketing kanallari besh xil shaklda bo‘lishi mumkin. Bu 9.2-chizmada tahlil etiladi.

1-kanal bevosita ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga boradi. Masalan, “Meri Key” kosmetik mahsulotlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’molchilarga sotiladi. 2-dan 5-gacha kanallar esa bilvosita kanallardir. 5-kanal eng uzun kanal, chunki unda 2 ta ulgurji savdo tashkilotlari faoliyat yuritadi. Biznes mahsulotlari marketing kanallari. Biznes mahsulotlari uchun asosan bevosita kanallar keng ishlatiladi. chunki bozor katta iste’molchilardan tashkil topgan kam sonli mijozlardan iboratdir. Shuningdek, ko‘p mahsulotlar murakkabdir va bu maxsus bilim xamda sotuvdan keyingi xizmatni talab etadi. Biznes iste’molchilari ham ko‘p hollarda jo‘g‘rofiy konsentratsiyalashgan bo‘ladi. Ba’zi firmalar bir xil mahsulot uchun birdan ortiq marketing kanallaridan foydalanadilar. Bu holat bir mahsulotni oxirgi iste’molchilar va biznes iste’molchilariga bir vaqtda yetkazib berilganda sodir bo‘ladi. Masalan, alkogolsiz ichimliklar qariyb har bir oziq-ovqat magazinida sotiladi, hamda turli kiosklar, dorixonalar va ko‘chada qo‘yilgan taqsimot mashinalari orqali sotiladi. Bundan tashqari, restoranlar ham bu mahsulotlarni o‘z menyusi ichida taklif etadi. AQSH da tez ovqatlanish restoranlarining o‘zi alkogolsiz ichimliklar umumiy savdosining 33% ni amalga oshiradi. Teskari taqsimot kanali. Odatdagi marketing kanali asosan mahsulotlarning bir tomonlama harakatini ta’minlaydi. Biroq, teskari oqim, ya’ni iste’molchilardan ishlab chiqaruvchiga mahsulotlar oqimini tashkil etish singari dolzarb mavzuga qiziqish ham ortib bormoqda. Chiqindi va upakovkalarni qayta ishlash teskari kanalga misol bo‘la oladi. Bu uchun iste’molchilar taqsimot kanalini teskariga aylantirib, upakovka va boshqa mahsulot chiqindilarini qayta topshirish uchun targ‘ibot qilinishi kerak. Masalan, alkogolsiz ichimlik sotadigan taqsimot- vending mashinasi oldida ichimlik shishasi yoki qutisini qabul qilib, pulini qaytaruvchi mashina qo‘yilishi amalga kirmoqda. Marketing kanallariga tegishli masalalar Strategik fikrlash. Odatda ishlab chiqaruvchilar kanallar faoliyatini takomillashtirish maqsadida qisqa muddatli qarorlar va kichik rag‘batlantirish usullaridan foydalanadilar. Yaponiya singari murakkab taqsimot tizimiga ega bo‘lgan mamlakat bozoriga kirish jarayonida uzoq muddatli strategiyasiz ishlash juda mushkul. Masalan, “Samsung” firmasi Yaponiyada ulgurji savdo tashkilotlarini chetlab o‘tib, katta univermaglar bilan bevosita shartnoma tuza boshlagan. Strategik istiqbolni shakllantirishda vositachilar bilan uzoq muddatli aloqalar rivojlantirilishi

kerak, shuningdek marketing qarorlari qabul qilish va marketing amaliyotiga ularni jalb etish, birgalikda programmalar ishlab chiqish ham uzoq muddatli munosabatlarni rivojlantirishda xizmati beqiyosdir. Maqsadlar. Taqsimot kanallarini tanlashda tashkilotning umumiy maqsadlari (foyda olish, ehtiyojni qondirish, aholi ijtimoiy mas’uliyatini oshirish, sotuvdan keyingi xizmatni yaxshilash) va spetsifik maqsadlar (sotuv hajmini shu yil davomida 2%ga oshirish) ni hisobga olish kerak va maqsadlarga erishishda qaysi, nechta va qayerda joylashgan vositachilarni jalb etsa maksimal natijaga erishish mumkinligina aniqlash zarur. Firma xususiyatlari. Agar firma moliyaviy va marketing tajribasi jihatdan kuchli bo‘lsa, u xarajati yuqori, ammo foydasi xam yuqori bo‘lishi mumkin bo‘lgan bevosita marketing usulini qo‘llashi mumkin. Masalan, “Eppl” firmasi o‘z kompyuterlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri kompyuter foydalanuvchilarga xat yoki elektron pochta orqali taklif etmoqda. Bunda firma foydasiga vositachilarning sheriklik kilishiga chek qo‘yiladi. Moliyaviy jihatdan zaif firmalar kuchli vositachilar imkoniyatlaridan foydalanishga harakat qiladilar. Binobarin, firma moliyaviy imkoniyatlari qanchalik keng bo‘lsa, uning kanallar ustidan nazorati shunchalik kuchli bo‘ladi. Mijozlar xususiyatlari. Mijozlarning kimligi, ehtiyojlari, yashash tarzi yoki boshqa xususiyatlari taqsimot vaqtida hisobga olinishi shart. Masalan, sut xarid qilmoqchi bo‘lgan xaridor bilan kompyuter xarid qilmoqchi bo‘lgan xaridor xatti-harakatlari o‘rtasida katta farq mavjuddir. Birinchi holatda, xaridor sutni har haftada bir-ikki marta, magazinda boshqa mahsulotlar bilan qo‘shib va narxiga qarab qaysi firmaning mahsulotini olish kerakligini hal qiladi. Kompyuter sotib oluvchi esa avvalo faqat ishonchli dilerdan, ko‘p taqqoslash, fikrlash va tahlildan so‘ng, sotuvdan keyingi xizmat va garantiyaga qarab xarid qilish haqida qaror qabul qiladilar. Mahsulot xususiyatlari. Mahsulot klassifikatsiyasiga mos holda: qulaylik, savdo va maxsus mahsulotlar uchun turli tipdagi magazinlar ixtisoslashgan bo‘ladi. Masalan, qulaylik mahsulotlari supermarketlarda, savdo mahsulotlari univermaglarda va maxsus mahsulotlar ixtisoslashgan magazinlarda sotiladi. Firma ishlab chiqaradigan mahsulot turiga qarab qaysi kanalni tanlash optimal ekanligi haqida qaror qabul qiladi. Mahsulot juda murakkab bo‘lsa, distribyutorlar soni cheklangan bo‘ladi, shuning uchun ko‘pincha bevosita kanallardan foydalanishga harakat qilinadi. Bozor xususiyatlari. Quyidagi xususiyatlar asosida bozor baholanadi:  bozor o‘lchamlari: absolyut va pul birliklarida;

 bozor strukturasi: geografiyasi, mijozlar soni va kattaligi;  bozor hissasi: bevosita va bilvosita raqobatchilar;  bozor stabilligi: ehtiyojlar o‘zgarib turishi;  bozorning o‘sishi: absolyut va pul birliklarida; Bozor qanchalik katta bo‘lsa, taqsimot kanali shunchalik uzun bo‘ladi. Millionlab mijozlardan iborat bozorga xizmat qiladigan kanal ko‘p sonli ulgurji va chakana tashkilotlarni o‘z ichiga oladi. Muhit xususiyatlari. Taqsimot kanalini tanlashda iqtisodiy, siyosiy, texnologik, ijtimoiy va raqobat omillarini ham hisobga olish kerak. Taqsimot kanalida to‘rt xil raqobat yuz berishi mumkin: 1. Bir xil darajadagi kanal a’zolarining bir biri bilan raqobati. Ulgurji tashkilotlar ulgurjilar bilan, chakana savdo tashkilotlari chakanalar bilan raqobat kiladi. 2. Turli darajadagi kanal a’zolari o‘rtasidagi raqobat. Masalan, ishlab chiqaruvchilar bilan chakana savdo tashkilotlari yoki chakana bilan ulgurji savdo tashkilotlari o‘rtasida raqobat bo‘ladi. 3. Kanallar o‘rtasidagi raqobat. Bunda bir mahsulotni taqsimlashda turli kanal tizimlari bir-biri bilan raqobat qiladi. 4. Kanal a’zolari o‘rtasida boshqa a’zodan foydalanish uchun raqobat. Masalan, ishlab chiqaruvchilar ma’lum bir chakana savdo kompaniyasi bilan hamkorlik qilish huquqi uchun raqobat qiladilar. Masalan, supermarketlar faqatgina 5-6 ta ilg‘or markali mahsulotlarni tashiganlari uchun ham boshqa firma ularning o‘rnini olish uchun ko‘p harakat va xarajat qilish zaruriyati tug‘iladi. Zotan, muhit shunday o‘zgaruvchanki, taqsimot kanali borasida qaror qabul qilish vazifasi mushkullashadi. Quyidagi to‘rtta omil muhitning noaniq bo‘lishiga sababchidir: turli-tumanlik - iste’molchilar ehtiyoji, xohishlari va ijtimoiy kelib chiqishlari bir-biriga hech o‘xshamaydi; dinamizm - raqobatchilar strategiyasi va iste’molchilar xohishlarining o‘zgarish tezligi yuqoridir; konsentratsiya - raqobatchilarning iqtisodiy imkoniyatlari; sig‘im - muhitdagi mavjud resurslar va imkoniyatlar miqdori. Iste’molchilar qanchalik bir-biridan farq qilsa, raqobat qanchalik keskin va keng ko‘lamli bo‘lsa, imkoniyatlar va resurslar miqdori qanchalik ko‘p bo‘lsa, taqsimot kanallarini rejalashtirish

shunchalik mushkuldir. Muhit omillari turli yo‘llar orqali firma qarorlariga ta’sir etadi. Masalan, “PepsiKo” “Tako Bells” va “Pizza Xat” restoranlariga ega bo‘lib turib, “KFS”ni ham sotib olganda, uning raqobatchisi “Vendis” buni xavf sifatida ko‘rib, “PepsiKo” mahsulotlarini menyudan chiqarib, “Koka-kola” maxsulotlarini taklif eta boshlagan. Taqsimot ko‘lami: bozorni qamrab olish Intensiv taqsimot. Bu taqsimot turida ishlab chiqaruvchi iloji boricha ko‘proq vositachilar va chakana savdo tashkilotlarini mahsulotni qabul qilishga ko‘ndirib, bozorini maksimal darajada egallashga harakat qiladi. Intensiv taqsimot afzalliklariga impuls xaridning oshishi, mahsulotning keng qatlamlarda qabul qilinishi, iste’molchilar uchun maksimum qulaylik yaratilishi kiradi. Kamchiliklari - foyda darajasining pastligi, buyurtmalar kichikligi va ularni bajarishdagi qiyinchilik; nazorat imkoniyatlarining cheklanganligidir. Intensiv sotiladigan mahsulotlar qulaylik mahsulotlari bo‘lib, iste’molchi ularni xarid qilishda ko‘p energiya sarflashni istamaydi. Agar istalgan firma mahsuloti do‘konda mavjud bo‘lmasa, iste’molchi boshqa markadagi mahsulotni sotib olaveradi. Bunday mahsulotlar jumlasiga alkogolsiz ichimliklar va kichik ommaviy iste’mol mahsulotlari kiradi. Intensiv taqsimot sotuv hajmining katta bo‘lishiga olib keladi. Ammo, reklama va sotuv xarajatlari ham yuqori bo‘ladi. Shuningdek, chakana savdo kompaniyasini o‘z mahsulotinigina tashishga qo‘ndirish ham oson emasdir. Eksklyuziv taqsimot. Bir jo‘g‘rofiy chegaralarda bir yoki kam sonli vositachilardan foydalanish eksklyuziv taqsimot deyiladi. Masalan, 8 mln. aholisi bo‘lgan Nyu-York shahrida bitta “Beltrami” magazini yoki bitta “Roll-roys” dileri mavjud. Ekslyuziv distribyutor aktiv ravishda sotuv va reklamani qo‘llab-quvvatlaydi va bunga o‘z moliyaviy hissasini qo‘shadi, chunki bunday mahsulotni sotishdan keladigan foydadan faqatgina o‘zi bahramand bo‘ladi. Bunday taqsimot turida vositachilarni nazorat qilish osonlashadi, ishlab chiqaruvchi va ditribyutorlar o‘rtasida narx, reklama va mahsulot logistikasi borasida muzokaralar va konsultatsiyalar hajmi ortadi. Kamchiligi - cheklangan taqsimot natijasida sotuv hajmi yetarli darajada bo‘lmaslik ehtimoli mavjud. Shuning uchun, eksklyuziv taqsimot turini tanlashdan oldin firmalar iste’molchilar ularning mahsulotini izlash uchun vaqt va harakat sarflashga tayyor ekanliklarini aniq bilishlari kerak. Eksklyuziv taqsimot mahsulotning qimmatbaho va juda maxsus ekanligini yanada kuchliroq aks ettiradi.

Selektiv taqsimot. Ko‘p sonli vositachilar o‘rtasidan ishlab chiqaruvchilar sotuv hajmi, sotuv oboroti va buyurtma hajmi yetarli darajada foydali bo‘lgan ba’zi kompaniyalarni tanlab olganda selektiv taqsimotni amalga oshirgan bo‘ladilar. Buning intensiv taqsimotga nisbatan xarajati kamroqdir va vositachilar bilan hamkorlik darajasi kengroqdir. Personal kompyuterlar, uy xo‘jaligi buyumlari, uskunalari va elektronika mahsulotlari shunday mahsulotlar jumlasiga kiradi. Bozorni qamrab olishda strategik masalalar. Bozorda taqsimotning to‘g‘ri usulini tanlash oson vazifa emasdir. Masalan, “Xonda” o‘zining “Akura” markali avtomashinalarini sotishda dunyo bo‘yicha 270 dilerni eksklyuziv ravishda ishga solgan, ammo bu dilerlar faqatgina “Akura Lejend” bilan “Integra”larni sotish bilan cheklangan vaqtlarida yetarli daromad darajasiga erisha olmaganlar, boshqa firmalar mahsulotlarini sotish uchun ruxsat berilishini talab qilganlar. Taqsimot strategiyasini aniqlab olishda quyidagi omillarga e’tibor berish kerak:  bozordagi talab va bozorning o‘sish sur’atlari;  iste’molchilarning diler yoki do‘kon tanlash odatlari;  bevosita sotish bilan vositachilar orqali sotishni birgalikda amalga oshirish imkoniyatlarini o‘rganish;  har bir vositachining imkoniyatlarini tahlil etish. 1. Nazorat va huquqiy masalalar 2. Eksklyuziv dilerlik shartnomalari. Bunda ishlab chiqaruvchi dilerning raqobatchilar mahsulotini sotishini ta’qiqlaydi. Bunday shartnoma ikki holatda noqonuniy hisoblanadi: 3. Firmaning bozor hissasi juda katta bo‘lsa va buning natijasida raqobatchilar o‘z mahsulotlarini sotishga imkoniyat topolmasa 1. Gigant korporatsiya va kichik vositachi o‘rtasida bo‘lganda, bunda kichik firma raqobatchilar mahsulotidan voz kechishga majbur qilinganda. Masalan, “Ribok” va “Nayk” firmalari kichik poyafzal do‘konlarini faqatgina o‘z mahsulotlarini sotishga majbur qilgan hollar ham bo‘lgan. 2. Eksklyuziv dilerlik bozorda ko‘p sonli imkoniyatlari teng raqobatchilar va vositachilar mavjud bo‘lganda yoki ishlab chiqaruvchi firmaning bozor hissasi kichik bo‘lganda noqonuniy hisoblanmaydi.

3. Sotuv hududini belgilash. Agar ishlab chiqaruvchi vositachi uchun sotish hududlarini chegaralab qo‘ysa, u maxsus eksklyuziv sotuv hududini yaratgan bo‘ladi. Agar bunday faoliyat raqobat darajasini pasaytirsa, u noqonuniy hisoblanadi. Sotuv xududlarini cheklashning ikki xil usuli bor: Vertikal - ishlab chiqaruvchi faqatgina bitta vositachini tanlaydi. Masalan, kichik oziq-ovqat ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini bitta katta supermarketga yetkazib beradi. Gorizontal - vositachilar o‘rtasida mahsulotni kim sotishi kerakligini kelishib olishdir. Bog‘lovchi shartnomalar. Bunda ishlab chiqaruvchi vositachiga mahsulotni boshqa turdagi mahsulotlarni ham xarid qilish majburiyatini olganda yetkazib berish haqida kelishib olinadi. Masalan, franchayzing shartnomalarida franchayzor franchayzini hamma uskunalar va xom- ashyoni o‘zidan sotib olishga majbur etishi mumkin. Agar bu mahsulotning sifatini saqlash va mahsulotlarning to‘liq assortimentini taklif etish maqsadida bo‘lsa, noqonuniy emasdir. Marketing kanallari: hamkorlik va nizolar Nizo turlari. Ikki turdagi nizo marketing kanallari a’zolari o‘rtasida kelib chiqishi mumkin: Gorizontal nizo - bir xil darajadagi vositachilar: ikki chakana yoki ikki ulgurji savdo tashkilotlari o‘rtasida yuzaga chiqishi mumkin. Vertikal nizo - turli darajadagi kanal a’zolari: ishlab chiqaruvchi va ulgurji, ulgurji va chakana, ishlab chiqaruvchi va chakana savdo tashkilotlari o‘rtasida kelishmovchilik va salbiy munosabat yuzaga kelishi mumkin. Masalan, “Rendi” - tennisga ixtisoslashgan magazin, o‘z raqobatchilarini dog‘da qoldirish uchun eng sifatli “Prins” raketkalarini arzonroq narxda taklif eta boshlagan. Biroq, “Prins” firmasining maxsus savdo siyosati mavjud bo‘lib, unda belgilanishicha, raketkalar chakana savdo firmalari tomonidan ma’lum bir belgilangan darajadan past narxda sotilishi mumkin emas. “Rendi”ning arzonlashtirish faoliyatidan norozi bo‘lgan raqobatchilar “Prins”ga shikoyat qila boshlaganlar va bu gorizontal nizo keltirib chiqargan. “Prins” firmasi ham bu vaziyatni tekshira boshladi va “Rendi” bilan vertikal nizo kelib chiqdi. Natijada, “Rendi”ga raketka ta’minoti to‘xtatib qo‘yildi. Nizoni bartaraf etish. Nizoning oldini olishda kanal liderining ahamiyati kattadir. Kanal lideri - bu eng kuchli va eng katta kanal a’zosi bo‘lib, boshqa a’zolarni boshqarib turadi. Masalan, “IBM” korporatsiyasi yoki “Wall-Mart” singari supermarketlar tizimi shunaqa kuchga ega tashkilotlardir. Quyidagicha vaziyatlarda nizo kelib chiqish xavfi yuqoridir:

Ishlab chiqaruvchilar vositachilarni chetlab o‘tib iste’molchilarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri mahsulot sotishlari. Vositachilar o‘z ta’minotchilari bilan raqobat qilayotganliklarini anglaganlarida, albatta, nizo paydo bo‘lishi ehtimoli yuqori bo‘ladi. Ishlab chiqaruvchi bir jug‘rofiy hududda o‘ta ko‘p sonli vositachilardan foydalanganda. Kanal a’zolari oladigan foyda darajalari o‘rtasida katta farq mavjud bo‘lganda Ishlab chiqaruvchi vositachidan iste’molchilar haqida ma’lumot talab qilganda, bunda vositachi ma’lumot taqdim etgan taqdirda, ishlab chiqaruvchining o‘zi bevosita taqsimot bilan shug‘ullanmoqchi ekanligidan xavfsiraydi. Nizo kelib chiqish ehtimoli bo‘lgan vaziyatlar yig‘indisi “Nizo zonalari” deb ataladi. 6.4- chizmada aks ettirilganidek 5 ta asosiy nizo zonalari farq qilinadi. 6.4-chizma. Ishlab chiqaruvchilar va vositachilarning nizo zonalarida xatti-harakati ijobiy munosabat Zona Ishlab chiqaruvchi Vositachi 1. Normal Bevosita taqsimotdan kamdan-kam holatlarda foydalanadi Asosiy mijozlarga bevosita xizmat ko‘rsatganda vositachi bilan maslahatlashadi Shaxsiy marka joriy qilishdan oldin ta’minotchi bilan maslahatlashadi Ba’zi raqobatchilar mahsulotlarini ham sotadi va asosan asosiy ta’minotchi mahsulotlariga e’tibor beradi 2. Nizo shakllanishi vositachiga yordam programmalarini qisqartiradi vositachi xodimlarini o‘qitishni qiskartiradi bevosita sotish hajmini oshiradi boshqa kanallarni qo‘shadi ta’minotchi assortimentidagi mahsulotlarning faqat ba’zilarini sotadi raqobatchilarning o‘xshash mahsulotlarini sotishni oshiradi raqobatchilar uchun peshtaxtalardan ko‘proq joy ajratadi

3. Sovuq urush vositachi bilan munosabat cheklangan bo‘ladi shartnomalarni o‘zgartirishga harakat qiladi vositachi haqida yomon fikr bildiradi vositachining raqobatchilari bilan yaqindan hamkorlik qiladi shaxsiy markali mahsulot sotishni oshiradi raqobatchi mahsulotlarini sotilishiga alohida e’tibor beriladi ta’minotchi vakillarining o‘z xodimlari bilan ishlashiga yo‘l qo‘ymaydi me’yoridan ortiqcha mahsulot nusxalari, adabiyotlar va displeylar talab qiladi 4. Haqqoniy urush eksklyuziv mahsulot yetkazib berishni yo‘qotadi vositachi buyurtmalarini atayin kechiktiradi kredit shartlarini buzadi qasddan ishlab chiqaruvchiga zarar yetkazish uchun narxlarni pasaytirishga harakat qiladi raqobatchilarning past narxli mahsulotlarini qabul qiladi 5. Shiddatli jang har qanday munosabat tugatiladi vositachi sudga beriladi ishlab chiqaruvchi markasining obro‘sini to‘kadi mahsulot qabul qilishni to‘xtatadi jinoiy ish qo‘zg‘atib, shartnomani buzadi salbiy munosabat Vertikal integratsiyalashgan marketing tizimlari Marketing kanallarida nizolar kelib chiqishi bu sohada shaxsiy manfaatlar ustun qo‘yilib, zo‘ravonlik, tartibsizlik va xaos hukm surishini anglatmaydi. Odatdagi nazariyada marketing kanali kattaroq foyda uchun manyovr qiladigan mustaqil subyektlardan iboratligi ta’kidlanadi. Ammo yanada takomillashgan nazariya - bu vertikal integratsiyalashgan marketing tizimidir.

Vertikal integratsiyalashgan marketing tizimi (VIMT) - bu amaliy tejam va maksimum bozor nazoratiga erishish uchun maxsus markazlashgan boshqaruv tizimidir. VIMTning uch xil ko‘rinishi mavjud: korporativ, shartnomaviy va ma’muriy tizimlar. Korporativ vertikal marketing tizimi. Kanal a’zolarining hammasi bir tashkilotga bo‘ysunganda bu turdagi tizim amal qiladi. Bunday tizim ikki turdagi integratsiya asosida shakllantiriladi: Olg‘a integratsiya - ishlab chiqaruvchi o‘z taqsimot markazlari va firma magazinlarini tashkil etganda; Teskari integratsiya - ulgurji va chakana savdo firmalarning ishlab chiqarish bilan shug‘ullanishni boshlaganda. Ma’muriy vertikal integratsiyalashgan marketing tizimi. A’zolar o‘rtasidagi koordinatsiya mulkchilik oqibatida emas, balki kanal liderining kuchi va nazorati orqali amalga oshirilgan vaqtda shunday tizim shakllanadi. Hamma taqsimot funksiyalari turli maqsadlarga ega a’zolarni yagona maqsad sari birlashtirgan holda kanal lideri tomonidan muvofiqlashtiriladi va boshqariladi. Shartnomaviy vertikal marketing tizimi. Bu holatda kanaldagi muvofiqlik va nazorat kanal a’zolarining o‘rtasida shartnoma tuzish asosida o‘rnatiladi. Turli darajadagi tashkilotlar ma’lum bir marketing funksiyalarini amalga oshirish uchun uch turdagi shartnoma tuzishlari mumkin: Ulgurji firma homiyligi ostida ko‘ngillilar guruhi - bir ulgurji firma ko‘p sonli chakana savdo firmalarini birlashtirib katta supermarket tizimlariga qarshi raqobat qilishi. Chakana firma homiyligi ostida kooperativ guruh - chakana savdo firmalari birlashib, o‘zlarining ulgurji kompaniyalarini tashkil etib, har bir chakana firma undan belgilangan miqdorda mahsulot sotib olish majburiyatini oladi. Franchayzing - bu shunday tizimki, unda asosiy kompaniya ma’lum bir to‘lov (royalti) evaziga o‘z mahsuloti, markasi, ramzi, uskunalari va tajribasidan foydalanish huquqini sotadi. Bundan tashqari, asosiy firma (franchayzor) menejment boshqaruvi va personalni o‘qitishni ham nazorat qilib turadi. Royalti to‘lab turuvchi filial esa - franchayzi deb ataladi. Mahsulot sifat darajasini doimiy bir xilda tutib turish uchun maxsus standartlar va nazorat tizimlarini joriy etadi. Franchayzing ishlab chiqaruvchiga taqsimot kanallariga egalik qilmay turib, to‘liq nazorat qilish imkonini beradi. AQSH da chakana savdo hajmining 35%i franchayzing orqali amalga oshadi. Dunyoda eng katta franchayzorlar - “MakDonalds” - 13 000 filialga ega, “Sevn-ilevn” - 12 800 franchayziga ega, “KFS”- 9500 franchayziga ega. AQSH ning o‘zida 3000 ga yaqin franchayzor

mavjuddir. Franchayz ochish uchun avvalo boshlang‘ich kapital zarur bo‘ladi. Shuningdek, faoliyat davomida foydadan to‘lov to‘lanib turiladi. “MakDonalds” franchayzini ochish uchun kamida 610 000 AQSH dollari miqdorida boshlang‘ich kapital talab qilinadi. Mavzuning qisqacha mohiyati Taqsimot - mahsulot va xizmatlarni pirovard iste’molchilarga yetkazib berish jarayonidir. Marketing taqsimot kanali esa - mahsulot yoki xizmatning ishlab chiqaruvchidan oxirgi iste’molchiga yoki biznes foydalanuvchisiga ko‘chishi jarayonida qatnashadigan tashkilotlar va shaxslar to‘plami. Ishlab chiqaruvchilar, vositachilar va xaridorlar taqsimot kanali a’zosidirlar. Vositachilar - ishlab chiqaruvchi va iste’molchini bog‘lovchi tashkilot va shaxslar. Vositachilar chakana savdo yoki ulgurji savdo tashkilotlari bo‘lishi mumkin. Ulgurji savdo korxonalari oxirgi iste’molchilarga sotmasdan, chakana savdo yoki boshqa ulgurji savdo firmalariga va biznes foydalanuvchilarga mahsulot sotadilar. Chakana savdo tashkilotlari oxirgi iste’molchilargagina mahsulot sotadilar. Vositachilar taqsimotning samaradorligini oshiradilar, ya’ni zarur bitimlar sonini qisqartiradilar va bu bilan ortiqcha qog‘ozbozlik, noqulaylik, vaqt va xizmat safarlari singari xarajatlarning qisqarishiga sababchi bo‘ladilar. Marketing kanallari quyidagi funksiyallarni bajaradi: ma’lumot, targ‘ibot, kontakt, moslashtirish, muzokara, moddiy taqsimot, moliyalashtirish, xavf funksiyalari. Taqsimot kanallari iste’mol mahsulotlari uchun besh darajali bo‘lishi mumkin. Biznes mahsulotlari taqsimot kanali esa undan qisqaroq bo‘ladi. Chiqindi va o‘ramalarni qaytarib olish jarayoni teskari taqsimot kanalini yuzaga keltiradi. Marketing kanallarini tanlash jarayoniga strategik fikrlash uslubi, umumiy maqsadlar, firma, mahsulot, bozor, mijoz va muhit xususiyatlari ta’sir qiladi. Taqsimot ko‘lami bozorni qamrab olish imkoniyatini anglatadi. U uch xilda bo‘ladi: 1. Intensiv taqsimot turida ishlab chiqaruvchi iloji boricha ko‘proq vositachilar va chakana savdo tashkilotlarini mahsulotni qabul qilishga ko‘ndirib, bozorini maksimal darajada egallashga harakat qiladi. 2. Eksklyuziv taqsimot - bir jo‘g‘rofiy chegaralarda bir yoki kam sonli vositachilardan foydalanish. 3. Selektiv taqsimot - ko‘p sonli vositachilar o‘rtasidan ishlab chiqaruvchilar sotuv hajmi, sotuv oboroti va buyurtma hajmi yetarli darajada foydali bo‘lgan ba’zi kompaniyalarni tanlab olish. Eksklyuziv dilerlik shartnomalar orqali ishlab chiqaruvchi dilerning raqobatchilar mahsulotini sotishini ta’qiqlaydi. Sotuv hududini belgilash orqali ishlab chiqaruvchi vositachi uchun sotish hududlarini chegaralab qo‘ysa, u maxsus eksklyuziv sotuv hududini yaratgan bo‘ladi. Bog‘lovchi shartnomalar bilan ishlab chiqaruvchi vositachiga

mahsulotni boshqa turdagi mahsulotlarni ham xarid qilish majburiyatini olganda yetkazib berish haqida kelishib oladi. Marketing kanallari a’zolari o‘rtasida ikki turdagi nizo kelib chiqishi mumkin: gorizontal nizo va vertikal nizo. Nizoning oldini olishda kanal liderining ahamiyati kattadir. Kanal lideri - bu eng kuchli va eng katta kanal a’zosi bo‘lib, boshqa a’zolarni boshqarib turadi. Amaliy tejam va maksimum bozor nazoratiga erishish uchun maxsus markazlashgan boshqaruv tizimi sifatida vertikal integratsiyalashgan marketing tizimlari yuzaga keldi. Kanal a’zolarining hammasi bir tashkilotga bo‘ysunganda korporativ vertikal marketing tizimi amal qiladi. Bunday tizim ikki turdagi integratsiya asosida shakllantiriladi: olg‘a integratsiya va teskari integratsiya. A’zolar o‘rtasidagi koordinatsiya mulkchilik oqibatida emas, balki kanal liderining kuchi va nazorati orqali amalga oshirilgan vaqtda ma’muriy vertikal integratsiyalashgan marketing tizimi shakllanadi. Shartnomaviy vertikal marketing tizimida kanaldagi muvofiqlik va nazorat kanal a’zolarining o‘rtasida shartnoma tuzish asosida o‘rnatiladi.

Похожие

Tashkilot ichki muxiti

Iqtisodiy tahlilning mazmuni, predmeti va vazifalari

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar faoliyatini boshqarish

Menejmentda tizimli-vaziyatli yondashuv

Strategiyani shakllantirish va tanlov.