Тадбиркорлик соҳасида рақобат - Экономика - Рефераты

Тадбиркорлик соҳасида рақобат

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

115 KB

Тадбиркорлик соҳасида рақобат Reja: 1. Рақобат турлари 2. Замонавий шароитда рақобатчиликнинг ривожланиши 3. Давлат томонидан антимонопол назорат тизими

1. Рақобат турлари Бозор иқтисодиётининг энг асосий тамойилларидан бири — товар ишлаб чиқарувчиларнинг эркин рақобатидир. Рақобат — ишлаб чиқарувчилар ёки таъминотчилар, корхоналар, фирмалар ўртасидаги ишлаб чиқариш, мақсулот сотиш борасида энг мақбул шароитларга эгалик қилиш орқали энг яхши натижаларга эришиш мақсадида олиб бориладиган курашдир. Бозор тизимида рақобатнинг асосий мазмуни истеъмолчи ва унинг эқтиёжини тўла қондириш учун курашни англатади. Бу кураш бозорни эгаллаш учун олиб борилади ва товарни арзонлаштирилишига ва сифатига боқлиқдир. Рақобат курашида ҳалаба қилиш учун тадбиркор ўз фаолиятида муҳим уч жиқатга эътиборини ҳаратмоқи лозим: Биринчидан, йўналишни тўғри танлаш. Аниқ майда-чуйдаларгача синчиклаб тайёрланиши шарт эмас, аммо ҳаракат йўналиши аниқ бўлмоқи шарт. Иккинчидан, кўпроқ ахборот тўплашга эътиборни қаратиш керак. Бу ерда ташқи муҳитни ҳисобга олиш ўзи ишлаб чиқадиган маҳсулот сифатини ошириш билан турли бозорларнинг ўзига хослигини ва рақобатчиларнинг хатти-ҳаракатларини ҳисобга олиш каби назарда тутилмокда. Кенг миқёсдаги маълумотларга эга бўлиш корхонани нафақат мамлакат натижасида, ҳатто уни ҳалқаро майдондаги хатти-ҳаракатларига ва ишларнинг муваффақиятли олиб борилишига ёрдам беради. Масалан, Японияда информация системаси бугунги кунда деярли ҳар қандай у ерда фаолият кўрсатаётган фирмаларга қулай ва тез етказиб берилади (каттакон фирмалардан тортиб бир неча киши ишлайдиган кичик корхонага бу қулайликлар тенгдир). Бу ҳолат эса жақон бозоридаги шиддатли рақобат курашида ютиб чиқиш учун катта

имкониятларга замин бўла олади: Учинчидан, эгилувчанлик (шароитга тез мослашиш қобилияти). Бу ерда ҳар қандай ташқи ўзгаришларга тез ва тўғри баҳо бериш қулай вазият туғилиб қолса ундан тезда фойдаланиб қолиш ва олдиндан синиш ҳавфига қарши чора тадбирларни ишга солиш. Ғарб давлатларида тайёрланаётган ҳужжатдан кўра режалаштириш жараёни муҳимроқ ҳисобланади. Юқори сифатли режанинг ўзи қўйилган мақсадга олиб келиши учун барча менежерларни ишга жалб қилиш билан бир қаторда иложи борича фирмани ҳамма аъзоларини қилинмоқчи бўлган ишлар билан батафсил таништириб чиқиб, уларга бу ҳаракат аниқ нима беришини ҳам айтиб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Бунинг натижасида ҳужжатга нисбатан фирма аъзоларининг хатти ҳаракатлари муҳимроқ натижаларни бериши мумкин ва улар мавжуд режага қўшимча таклиф ва ташаббуслар киритиш билан эришмоқчи бўлган мақсадни йўл-йўриқларига ойдинлик киритадилар. Бизнинг шароитда ҳам рақбар билан бошқа корхона аъзолари оддий ишчигача ишнинг натижасига жон куйдиришлари керак. Бунинг учун улар ўрталаридаги сунъий масофани тезроқ бартараф этмоқ лозим. «Ота-бола» муносабатлари ўрнига ҳамкорлик муносабатлари келган жойда юқори натижаларга эришиш мумкин. Тадбиркорлик фаолияти унумли амалга ошишида ва рақобатчилардан ўзиб кетишда маркетинг хизматининг аҳамияти борган сари ортиб боради. Бозордаги вазиятни чуқур ва ҳар тарафлама ўрганиш асосида иш юритиш ўта муҳимдир. Асосий тамойил бу ерда маҳсулотни яратиб, уни сотиш тўғрисида бош қотириш эмас, ҳали яратмасдан туриб унинг келажагини аниқлашдан иборатдир. Чунки яратилган мақсулотлар, албатта сотилиши керак. «Истеъмолчи — шоҳ!» Ана шу шиор АҚШ, Япония ва қатор Европа тадбиркорлари учун алоқида таъкидланиб келмоқда. «ҳар қандай тадбиркорликка, унга қувват ва куч

берувчи энг аввало, албатта истеъмолчидир! Уларсиз корхона ўз ишини давом эттирмаса ҳам бўлаверади», - деб ёзади Америка олими Д. Харрингтон «Америка корпорацияларида сифатни бошқариш» деган ажойиб рисоласида. Истеъмолчининг бўлмаслиги, буюртманинг йўқлиги ишсизликка олиб келади ва бундай холат фирма рақбариятини чуқур ва ҳар тарафлама ўйлаб кўришга мажбур қилмоқи даркор. Иш юритувчи тадбиркорнинг шундан келиб чиқарадиган хулосаси рақобатчилар қайсидир жихатдан ўзиб кетишгани ва ана шу сабабни тезда топишдир. Рақобат иқтисодиётини тартибга солувчи энг муҳим воситаларидан бўлганлиги учун унинг ривожи истеъмолчини маҳсулотга нисбатан тобелигини пасайтириб, маълум даражада истеъмолчини бевосита ишлаб чиқариш жараёнига бўлган талаби ва таъсирини кучайтиради. Кўплаб истеъмолчилар ва мақсулот етказиб берувчиларнинг талаб ва таклифларини белгилашда рақобат алоқида ўрин тутганлиги учун тадбиркор ўз фаолиятининг энг муҳим томонларидан бири деб рақобат ва унинг даражасини билиб туришини англашга мажбур бўлади. Нарх наво белгилашда ҳам маъмурий идоралар эмас, балки бозор механизми етакчи ўринда бўлади. Бу дегани алоқида мақсулот ишлаб чиҳарувчилар ва ресурс етказиб берувчилар фақат истеъмолчининг хоқиш ва райига ҳарагандагина нормал фаолият кўрсатишлари мумкин. Бозор қонун қоидаларга амал қилган ва бозор вазиятини тўқри қисобга ололган ўз мавқеининг мустақкамланишига эришиши мумкин, Бозор талабларини менсимаган эса оқибат натижасидан хонавайрон бўлишлари аниқ. Рақобат кучли бўлган жойда харидор-хўжайин, бозор — агент, корхона эса — хизматкор. Тадбиркор учун рақобатнинг мавжудлиги қанчалик зарур бўлса, рақобатнинг йўлини тўсувчи ҳар қандай қолат уни бўқади ва олиб борилаётган ишга путур етказади, пировард натижада истеъмолчини арзон ва сифатли

мақсулотлардан маҳрум этади. Кўп истеъмолчилар эса бу ҳолат давом этаверса умуман истеъмол буюмларни олишдан мақрум бўлиб қолишади, чунки бунинг натижасида бозорда тақчиллик (дефицит) ҳукмрон бўлиб олади Рақобат товар ишлаб чиқариш пайдо бўлган вақтда вужудга келган бўлиб, капитализм давридагина бозорнинг асосий дастагига айланди XIX аср ўрталарида бозорга давлат томонидан бошқарилмайдиган эркин рақобат кириб келди. Ўша даврдан бошлаб рақобат ички тармоқ ва тармоқлараро шаклларга бўлина бошлади. Ички тармоқ рақобат — бир тармоққа тегишли товар ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги рақобат бўлиб, ўртача корхоналарга нисбатан меҳнат унумдорлиги юқори бўлган корхоналар қўшимча даромад олади, техник жиҳатдан ва ташкилий жиҳатдан қолоқ бўлган корхоналар эса аксинча ўзлари ишлаб чиҳараётган товарнинг қийматини бир қисмини йўқотади ва вақти келиб инқирозга юз тутади. Ички тармоқ рақобати корхоналарда илмий-техник жараёнини ривожланишига туртки беради. Тармоқлараро рақобат — бу турли тармоқларга тааллуқли кор-хоналар ўртасидаги рақобатдир. Бундан капитал паст даражада фойда олиш меъёрига эга бўлган тармоқлардан юқори фойда олувчи тармоқларга оқиб ўтиши кузатилади. Янги капиталлар бошқа тармоққа кириб борар экан, жамият эҳтиёжи учун зарур бўлган товарларни ишлаб чиқаришга киришади, бозордаги товар миқдори кўпаяди, нарх пасая бошлайди ва натижада даромад миқдор озайиб боради. Кам даромадли тармоқдан капитални чиқиб кетиши аксинча натижага олиб келиши кузатилади: ишлаб чиқариш ҳажми камаяди, товарга бўлган эҳтиёж таклифдан ортиб боради, натижада нарх қимматлашиб даромад орта бошлайди. Рақобат турларини тоифаланиши бозордаги ишлаб чиқарув-чиларнинг миқдори ва «солиштирма вазни»га боғлиқдир. Шунга мос ҳолда рақобат

мукаммал (эркин) ва номукаммал бўлади. Эркин рақобатнинг асосий белгилари. Рақобат катнашчиларининг чекланмаган миқдордаги сони, бозорга киришнинг абсолют эркинлиги, масалан, ҳар бир кишини тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш ва уни тўхтатиш ҳуқуқига эга эканлигини билдиради. Буни у турлича кўринишда амалга ошириши муллкин: бевосита ўзи меҳнатда иштирок этиши, ишчиларни ёллаш, капиталистга айланиб, акциялар ва давлат облигацияларини сотиб олиш, банкка пул қўйиш уларни кўчмас мулкка инвестирлаштириш ва бошқалар орқали бажаради. Эркин, бозорга, давлат фаолиятига тегишли бўлмаган барча фаолиятлар тааллуқли бўлиб, киши томонидан исталганини танлаб олиниши мумкин. Моддий, меҳнат, молиявий ва бошқа ресурсларни абсолют ҳаракатчанлиги рақобат қатнашчиси ўз пулини (айтайлик акция олишга) бирор ишга, шунчаки эмас, балки оладиган даромадини кўпайтириш мақсадида жалб этади. Бунга у, капитали киритилган корхонада ишлаб чиқариш ва маҳсулот сотиш ҳажми ортганлиги тақдиридагина умид боғлаши мумкин. Агар ишлаб чиқаришга қўшимча ресурслар жалб этилса, улардан фойдаланишнинг энг самарали комбинациялари қўлланилса, аввал консервация қилиб қўйилган қувватлар ишга солинса, илғор-технологиялар ўзлаштирилса кўзланган мақсадга эришиш мумкин. Рақобатчиликнинг ҳар бир қатнашчиси тўла ахборотга (таклиф ва талаб, нарх-наво, фойда меъёри ва қж.лар бўйича) эга бўлган тақдирдагина ўзи учун энг мақбул йўлни танлаши, тўқри қадам ташлаши мумкин. Бир хил номланувчи маҳсулотларни абсолют бир жинслилиги савдо маркасининг ва бошқа, товар сифатига тааллуқли ҳарактеристикаларнинг йўқлигини кўрсатади. Ўша савдо маркасининг борлиги савдо этувчини имтиёзли монополик мавқега олиб чиқади, бу эса эркин бозорга мос эмас.

ҳеч қандай, эркин рақобатчилик қатнашчиси бошқа қатнашчилар томонидан қабул қилинган қарорларга тайзиқ ўтказии имконига эга эмас. қатнашчилар сони ниҳоятда юқори бўлганлиги боисидан, ҳар бир ишлаб чиқарувчи — сотувчининг ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажмига қўшаётган ҳиссаси деярли сезилмайди, шу сабабли ўз товарини сотишга мўлжалланаётган нархи бозор нархларида деярли акс этмайди. Шу тариқа, нархнинг реал даражаси, иқтисодиётнинг айрим субъектларини хоҳишларига бўйсунмайди ва уларнинг миқдори қандайдир «кўринмас қўл» (бозор механизми) томонидан белгиланади. Эркин рақобатчилик шароитида талаб ва таклифнинг ўзгариб туриши бир соҳада ортиқча ишлаб чиқаришга иккинчи соҳада эса кам ишлаб чиқаришга олиб келади. Бир фирма даромадининг ортиб кетиши қолган фирмаларнинг инқирози ҳисобига амалга ошади: майда корхоналар, қувватли корхоналар томонидан «ютиб» юборилади, ишлаб чиқариш ва капитални концентрацияси ва марказлашуви, оқибатида монополиялар вужудга келиб, улар бозор ҳукумронлигини қўлга киритадилар Соф (абсолют) монополия. Битта фирма маҳсулотни ягона ишлаб чиқарувчиси бўлиб, бу маҳсулотни алмаштирувчилари бўлмаган такдирда соф монополия мавжуд бўлади. Бу моделнинг тўртта ўзига хос хусусияти бор, хусусан: -сотувчи ягонадир, фирма битта бўлганлиги сабабли тармоқ синоним (маънодош) ҳисобланади: -сотилаётган маҳсулот, уни алмаштирадиган ёки унга яқин турадиган маҳсулот йўқлиги нуқтаи назаридан қаралганда ноёбдир: -монополист бозорда қукмрон бўлиб, нархни, таклифни назорат қилади: -монополистни бозорга киришида рақобатчилар учун ўтиб бўлмайдиган

табиий ва сунъий тўсиқлар ҳосил қилинади. Монополик рақобатчилик — бозордаги шундай ақволки, бунда нисбатан кўп сонли ишлаб чиҳарувчилар, ўхшаш, лекин айнан шундай бўлмаган ллақсулотларини таклиф қиладилар. Монополик рақобатчилик бозорида фирма нафақат нарх борасида балки маҳсулот (хизмат) дифференциацияси орқали иш кўради. Бу монополик бозорни асосий хусусиятидир. Олигополия. Олигополиянинг асосий хусусияти — рақобатчилар сонининг камлигидир. Агар бозорда нисбатан оз сонли (ўнта атрофида) фирмалар устунлик қилса, бу тармоқни олигополик деб тан олинади. Классик олигополия уч-бешта ишлаб чиқарувчи жумласидан ташкил топади. Масалан, АҚШнинг автомобил саноатида «уч катталик»: «Дженерал моторс», «Форд», «Крайслер»лар ҳукумронлик қилади. Нарх рақобатида товарларни ёки хизматни рақобатчиларга нисбатан арзон баҳоларда таклиф этилиши тушунилади. Ривожланган бозор шароитида нархларни арзонлаштирилиши ишлаб чиқариш харажатларини камайтирилиши ёки фойдани озайтирилиши ҳисобига амалга оширилади. Майда ва ўрта фирмалар, бозордаги ўрнини сақлаб қолиш учун, одатда оз миқдорда фойда олишга давогар ишлаб чиқариш кучларини тақсимланиши Соф (абсолют) монополия. Битта фирма маҳсулотни ягона ишлаб чиқарувчиси бўлиб, бу маҳсулотни алмаштирувчилари бўлмаган тақдирда соф монополия мавжуд бўлади. Бу моделнинг тўртта ўзига хос хусусияти бор, хусусан: - сотувчи ягонадир, фирма битта бўлганлиги сабабли тармоқ синоним (маънодош) ҳисобланади: - сотилаётган маҳсулот, уни алмаштирадиган ёки унга яқин турадиган мақсулот йўқлиги нуқтаи назаридан қаралганда ноёбдир:

монополисг бозорда ҳукмрон бўлиб, нархни, таклифни назорат қилади: -монополистни бозорга киришида рақобатчилар учун ўтиб бўлмайдиган табиий ва сунъий тўсиқлар ҳосил қилинади. Монополик рақобатчилик — бозордаги шундай аҳволки, бунда нисбатан кўп сонли ишлаб чиқарувчилар, ўхшаш, лекин айнан шундай бўлмаган м аҳсулотларини таклиф қиладилар. Монополик рақобатчилик бозорида фирма нафақат нарх борасида балки маҳсулот (хизмат) дифференциацияси орқали иш кўради. Бу монополик бозорни асосий хусусиятидир. Олигополия. Олигополиянинг асосий хусусияти — рақобатчилар сонининг камлигидир. Агар бозорда нисбатан оз сонли (ўнта атрофида) фирмалар устунлик қилса, бу тармоқни олигополик деб тан олинади. Классик олигополия уч-бешта ишлаб чиҳарувчи жумласидан ташкил топади. Масалан, АҚШнинг автомобил саноатида «уч катталик»: «Дженерал моторс», «Форд», «Крайслер»лар қукумронлик қилади. Нарх рақобатида товарларни ёки хизматни рақобатчиларга нисбатан арзон баҳоларда таклиф этилиши тушунилади. Ривожланган бозор шароитида нархларни арзонлаштирилиши ишлаб чиқариш харажатларини кодлайтирилиши ёки фойдани озайтирилиши ҳисобига амалга оширилади. Майда ва ўрта фирмалар, бозордаги ўрнини сақлаб қолиш учун, одатда оз миқдорда фойда олишга давогар бўладилар. Йирик монополия эса нархларни ўта арзонлаштириш йўли билан рақобатчиларни бозордан сиқиб чиқариш мақсадида умуман фойдадан воз кечишлари мумкин, кейинчалик нархни ошириш оркали кўрилган зарарни қоплаб оладилар. Рақобатчилик курашини бу усулидан ўз вақтида Американинг «Кока-кола» компанияси Лотин Америка мамлакатлари бозорини эгаллаш учун фойдаланган эди. Нархга тааллуқли бўлмаган рақобатчиликда товарлар юқори сифати

ишончлилиги, иш муддатини узоқлиги, иш унумдорлигини юқорилиги, шунингдек ассортиментнинг кўплиги орқали иш юритилади. Товарнинг қуйидаги кўрсаткичлари жумладан, экологик софлиги, энергия сиғими, эргонометрик ва эстетик кўрсаткичлари, безарарлиги муҳим ҳисобланади. 2. Замонавий шароитда рақобатчиликнинг ривожланиши Ишлаб чиқарувчилар рақобатининг муҳим ўринларидан бири маҳсулот сотиш ва истеъмол бозори учун курашдир. Масалан,10% бозорнинг йўқотилиши, одатда фойдани 5 - 6%га камайишига олиб келади. Истеъмол учун курашда рақобатчи ишлаб чиқарувчига етарлича баҳо бермаслик хатто энг йирик компанияларни ҳам зарар кўришига ҳатто инқирозга юз тутишига олиб келган. Сотиш бозори учун кураш билан бир қоторда хом ашё, меҳнат ресурслари, капитал бозорлари, илмий-техник янгиликлардан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлиш учун рақобатчилик ривожланиб боради. Сўнги пайтларда, айниқса меҳнат ресурслари соҳасида рақобатчилик кучаймоқда. Ривожланган мамлакатларнинг миллий таълим тизими ҳозирги фирмаларнинг юқори малакали мутахассисларга бўлган эҳтиёжини қондира олмайди. Бу муаммони ҳал этиш учун компаниялар ўзларининг хусусий олий ўқув юртларини очмоқдалар (айниқса Японияда бир фирмадан бошқасига ўтиш амалда мумкин эмас) ёки бош компанияларнинг, хатто бошқа мамлакат мутахассисларини ўзларига ўтишларига қизиқтирмокдалар. Илмий-техника соҳасида эришилаётган оламшумул янгиликлар фан ва техника соҳасида ҳам рақобатчиликни кучайишига олиб келмоқда. Илмий ихтиро ёки бутунлай янги товарни ишлаб чиқарилишини ўзлаштирилиши компанияни янги чўққиларга олиб чиқади (масалан, «Сони» фирмасини «Бетамакс» видеомагнитофонлари): лекин рақобатчи томонидан ана шундай

ихтироларни қилиниши фирмани кўп йиллик меҳнатини йўққа чиқариши ҳам мумкин. А ММО рақобатчилик ҳар доим ҳам кураш билан боғлиқ бўла вермайди. Масалан, IВМ компанияси ўзининг IВМ РС турдаги компьютерининг техник кўрсаткичлари ҳақида бу компьютерлар ишлаб чиқарилишига қадар анча олдин матбаада чоп этди. Бундан кўзланган мақсад, четдан ишлаб чиқарувчиларни жалб этиш бўлиб, ўзининг азалий рақобатчиси «Диджитэл Эквипмент» компаниясига хам бир қатор интеграл схемаларни тайёрлаш учун топширди. Бу билан компьютерларнинг шу тури бўйича стандартларни назорат этиш ҳуқуқини қўлга киритди. 1979 йилда «Крайслер» компанияси инқирозга юз тутган даврда, унинг энг ашаддий рақобатчиси бўлган «Дженерал моторс» «Крайслер»га катта миқдорда кредит беришга қарор қилди. Бундай ҳотамтойликнинг сабабини кейинчалик «Крайслер» фирмасининг президенти Ли Якокка шундай изоҳлади: «Ўша пайтда кичик ўлчамли автомобилларга бўлган талабни фақат импорт қондира олиши мумкин бўлиб қолган эди, шунинг учун «Крайслер» фирмасининг йўқолиб кетиши нафақат Америкага бундай автодюбилларни импорт этилишини кўпайишига, балки автомобил саноати иш жойларини экспорт қилинишига олиб келар эди, агар «Крайслер» банкрот бўлса, ўнлаб иш жойлари Америка учун йўқотилиб, Японияга ўтиб кетар эди». Шу тариқа, «Дженерал Моторс» ёнгинасида янги ниҳоятда қувватли «Джанон Инкорпорейтед» фирмасини рақобатчи сифатида кўришни исталлади. 3. Давлат томонидан антимонопол назорат тизими Иқтисодиёти бозор принципларига асосан қурилаётган барча мамлакатларда монополияга қарши бошқарув ишлари олиб борилади. Маъмурий ва

иқтисодий чоралардан ташқари давлат томонидан ишлаб чиқарувчиларнинг бозорни монополиялаштиришга қарши юридик чоралар ҳам қўлланилади. Шу тариқа, антимонопол бошқаруви иқтисодий, маъмурий ва қонуний актлар мажмуаси сифатида намоён бўлиб, бозорда рақобатчиликка шароит яратиши ва ишлаб чиқарувчиларнинг бозорни монополиялаштириш борасида ҳаракатларини чеклашни кўзда тутади. Ғарб мамлакатларининг тажрибаси, давлат томонидан бозорни бошқаришни бу шаклини зарур эканлигини кўрсатади. Монополияни кўзлаган шартномаларни таъқиқлаш борасида биринчи қонун 1889 йилда Канадада, кейинчалик 1890 йилда АҚШда (Шердлан қонуни) чиқарилди. Бу қонунларга асосан монополияни ташкил этиш жиноят деб белгиланди ва жиноий жавобгарлик жорий этилди. Бу жавобгарликка кўра 5000 доллар миқдорида (кейинчалик 50000 долл) жарима ёки бир йилгача озодликдан маҳрум этиш кўзда тутилди. Тез орада монополияга қарши қонунлар Австралия ва Янги Зелландияда, сўнгра Европа мамлакатларида ҳам (Белгияда - 1935 йилда,) қўлланила бошланди. АҚШда бозордаги ҳиссаси 90 - 100 фоизни ташкил қилган монополия-корпорацияларни сўзсиз, йўқ қилиш ёки қаттиқ назорат остига олиш кўзда тутилади. Ўзбекистон Республикасида антимонополияга тааллуқли қонун-ларнинг ўзига хос хусусиятлари. Бозор иқтисодиётига ўтиш иқтисодий муносабатларни янгилашни иқтисодиётни бошқаришнинг тегишли таркибини (структурасини) яратишни талаб қилмоқда. Шу сабабли республикамизда бозор иқтисодиёти талабларидан келиб чиққан ҳолда янги давлат тузилмалари ташкил этилмоқда Республика Президентининг 1996 йил 15 майдаги фармонига асосан молия вазирлиги монополияга қарши ва нарх сиёсатини ёритиш бош бошқармаси асосида ташкил этилган молия вазирлиги ҳузуридаги

монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш қўмитаси ҳамда унинг жойлардаги ҳудудий бошқармалари бозор иқтисодиёти талабларидан келиб чиқиб тузилган давлат тузилмаси ҳисобланади. Чунки марказлашга режалаштириш даврида таркиб топган халқ хўжалигининг таркибий тизимида, нафақат яккаҳоким ҳолатидаги корхоналар, балки шундай имкониятга эга бўлган халқ хўжалигининг турли тармоқлари ҳам шаклланган. Шу сабабли республика ва маҳаллий товар бозорларида монополистик мавқега эга бўлган корхоналар фаолиятини назорат қилиш ва бу тармоқларда рақобат муҳитини яратиш бугунги кунда муҳим вазифа ҳисобланади. Монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш қўмитаси ва унинг ҳудудий бошқармаларига айнан шу вазифалар юклатилган бўлиб монополияга қарши қонунчиликка риоя этилиши устидан давлат назоратини амалга ошириш: рақобатни ва тадбиркорликни ривожлантириш асосида бозор муносабатларини шаклланишига кўмак лашиш: монополистик мавқедаги хўжалик субъектлари томонидан товар ва молия бозорларида устунлик мавқеининг суистеъмол қилиниши олдини олиш ва бунга йўл қўймаслик, ноҳалол рақобатга ва истеъмолчилар манфаатларини камситилишига барҳам бериш чора-тадбирларини кўриш монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш қўмитаси ва унинг ҳудудий бошқармаларнинг асосий вазифаси ҳисобланади. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида монопол мавқедаги кор-хоналарнинг ўз маҳсулотларига юқори нарх белгилаш орқали истеъмолчиларга ўз тайзиқини ўтказиши, монополияга қарши қонунни бузишнинг асосий кўриниши ҳисобланади. Шу сабабли, Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 19 сентябрдаги 323 - сонли қарорига асосан корхона томонидан ишлаб чиқарилаётган маҳсулот улуши, шу маҳсулот бўйича республика ёки

маҳаллий товар бозор ҳажмида саноат маҳсулотлари бўйича 65 фоиздан, озиқ-овқат маҳсулотлари бўйича 35 фоиздан ошганда монополистик мавқедаги корхона сифатида давлат реестрига киритилиб, ишлаб чиқарилаётган монопол турдаги маҳсулотлар нархларини корхона маҳаллий реестрга киритилганда вилоят молия бошқармасига, республика давлат реестрига киритилганда Молия Вазирлигига эълон қилиб, молия органлари томонидан нархларни асослигини кўриб чиқилиб рўйхатга олингандан кейин қўллаш тартиби жорий этилган. Нархларни эълон қилишнинг белгиланган тартиби бузилганда, монополист корхона томонидан рўйхатга олинган нархлар ўртасидаги фарқ ундириб олинади. 1997 йил 1 январдан бошлаб эса шу миқдордаги жарима ҳам қўлланади. Бундан ташқари монополиядан чиқариш ва рақобатни ривож-лантириш қўмитаси ва унинг ҳудудий бошқармаларига республика Олий Мажлиси томонидан қабул қилинган «Истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги қонун ижроси ҳам юклатилган. Ўзбекисон Республикасининг 1996 йил 27 декабрда қабул қилинган «Товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрисида»ги қонун товар бозорларида монополистик фаолият ва инсофсиз рақобатнинг олдини олиш, уни чеклаш, тўхтатишнинг ташкилий ва ҳуқуқий асосларини белгилаб, рақобат муносабатларининг шаклланиши ва самарали амал қилиши учун шароитлар таъминлашга қаратилган. Ушбу қонун Ўзбекистон Республикасининг юридик ва жисмоний шахслар, шу жумладан чет эллик шахслар, давлат бошқарув органлари ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари қатнашадиган товар бозорларидаги рақобатга таъсир кўрсатувчи муносабатларга нисбатан татбиқ этилади. Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларида қуйидаги со-ҳаларда табиий монополиялар субъектлари фаолиятини бевосита давлат томонидан

тартибга солиш назарда тутилиши мумкин: - нефть, газ конденсати, табиий газ ва кўмир қазиб чиқариш: - нефть, нефть маҳсулотлари ва газни магистрал қувурлар орқали узатиш: - электр ва иссиқлик энергияси ишлаб чиқариш ва узатиш: - темир йўлларда йўловчи, багаж ва юк ташиш: - порт ва аэропортларнинг хизматлари: - ҳамма учун мўлжалланган электр ва почта алоқаси хизматлари: - сув қувурлари ва канализация хўжалиги хизматлари. қонунда монополияга қарши давлат органларининг вазифалари, фаолият йўналишлари, ваколатлари, ҳуқуқлари ва мажбуриятлари белгилаб қўйилган.

Адабиётлар 1.И.А.Каримов «Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон хаёт приовард максадимиз» Т.: «Узбекистон» 2000. 2.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида. «Халқ сўзи», 2003 йил 28 январь. №23, (3135). 3.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори. Хусусийлаштирилган корхоналарни корпоратив бошқаришни такомиллайштириш чора-тадбирлари тўғрисида. «Халқ сўзи», 2003 йил 22 апрель, №85. (3197). 4.С.Н.Усмонов, Ю.Т.Додобоев, А.Худойбердиев. “Тадбиркорлик асослари”. “Фарғона”, 2000 5.С.С.Ғуломов.“Тадбиркорлик ва кичик бизнес”. Т.:”Шарқ”, 2002. Э.Эгамбердиев, Ж.Хўжақулов.”Кичик бизнес ва тадбиркорлик”. Т.:”Маънавият”, 2003. 7. В.В.Волгин. “Торговые операции”. Москва, 2004 8. Н.В.Ласкина. “Международн ое торговое дело ”. М.:”Экзамен”, 2004 9. www.edu.ru - Россия Федерация олий ўқув юртларида ўқитилаётган фанлар бўйича ўқув-услубий комплекслар. 1. www . som . pu . ru - Санкт-Петербургский Государственный Университет , факультет мене д ж мент

Похожие

Сервис соҳасида тадбиркорлик фаолияти ва кичик бизнес

Рақобат назарияси

Стратегия ва рақобат устунлиги.

Тадбиркорлик шакллари ва тадбиркорлик фаолияти.

Монопол рақобат ва бозор самарадорлиги