Тадбиркорлик шакллари ва тадбиркорлик фаолияти. - Экономика - Рефераты

Тадбиркорлик шакллари ва тадбиркорлик фаолияти.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

145.5 KB

Тадбиркорлик шакллари ва тадбиркорлик фаолияти. Режа: 1. Тадбиркорлик турлари ва шакллари 2. . Тижорат тадбиркорлиги 4. Молиявий тадбиркорлик 5.Консультатив тадбиркорлик 6.Консалтинг фирма томонидан мижозларни жалб этиш усуллари

1. Тадбиркорлик турлари ва шакллари Барча кўринишдаги тадбиркорлик фаолиятлари турли белгиларига қараб тоифаларга ажратилади: хусусан, фаолият тури, мулкчилик шакли, мулкдорлар сони, ташкилий-иқтисодий шакллари, ёлланма меҳнатдан фойдаланиш даражаси ва ҳоказолар бўйича. Булардан айримларини кўриб чиқамиз. Тури ёки қўлланилиши бўйича тадбиркорлик фаолиятлари - ишлаб чиқариш, молиявий, тижорат-консультатив ва бошқа турларга бўлинади. Булар барчаси биргаликда ёки алоҳида фаолият кўрсатиши мумкин. Мулкчилик шакли бўйича корхона мулки хусусий, давлат, муниципал бўлиши шунингдек, жамоа бирлашмалари (ташкилотлари) ихтиёрида бўлиши мумкин. Бу борада мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини белгилашда, мулкни хусусий, давлат, муниципал ёки жамоа ихтиёрида эканлигидан қатьий назар турли чекламаларга ёки имтиёзларга давлат томонидан кўрсатма берилишига йўл қўйилмайди. Мулкдорлар сони бўйича тадбиркорлик фаолияти якка тартибли ёки жамоа шаклида бўлади. Якка тартибли тадбиркорликда мулк бир жисмоний шахсга тегишли бўлади. Жамоа тадбиркорлигида эса мулк бир неча субъектга тегишли бўлиб, уларнинг мулкка эгалик ҳиссалари аниқланган ёки аниқланмаган бўлиши мумкин. Бу борада мулкка эгалик, ундан фойдаланиш ва ишлатиш барча мулкка эгалик қилувчиларнинг розилиги билан амалга оширилади. Тадбиркорликни шакллари бўйича: ташкилий - ҳуқуқий ва ташкилий иқтисодий турларга бўлиш мумкин. Ташкилий - ҳуқуқий шаклдаги тадбиркорлик жумласига ширкатлар, жамиятлар, кооперативлар киради. Ширкатлар - тадбиркорлик фаолиятини юритиш учун ташкил этилган шахслар уюшмасидир. Ширкатлар корхонани ташкил этилишида икки ёки ундан ортиқ шахслар иштирок этган тақдирда тузилади. Ширкат

уюшмаларининг афзаллиги шундаки, уларда қўшимча капитални жалб этиш имконияти мавжуддир. Бундан ташқари, мулк эгасининг бир нечта эканлиги, корхона ичида, эгадорларнинг билими, тажрибасига қараб, бир неча ихтисослашган соҳани ташкил. этиш имконини беради. Лекин тадбиркорликнинг бундай ташкилий- ҳуқуқий шакли камчиликларга эга бўлиб, улар қуйидагиларда намоён бўлади: ҳар бир ширкат иштирокчиси ўзининг қўшган ҳиссасидан қатьий назар. бир хил жавобгарликка эга. Бундан ташқари бир шерикнинг ҳаракати қолган шериклар учун, агар улар бунга қарши бўлсаларда, мажбурий бўлиши мумкин. Ширкатлар масъулияти чекланмаган ва масъулияти чекланган икки гуруҳга бўлинади. Жамиятлар, камида икки фуқаро ёки ҳуқуқий шахс томонидан, уларнинг маблағларини бирлаштириш орқали (пул ёки натура кўринишида) хўжалик юритиш фаолиятини амалга ошириш мақсадида тузилади. Масъулияти чекланган жамият аъзолари унинг мажбуриятлари бўйича жавобгар ҳисобланмайди. Улар фақат ўзлари қўшган ҳиссалари қиймати доирасида жавобгардирлар. Булардан фарқли ўлароқ, қўшимча масьулиятли жамият аъзолари ўзларининг барча мулклари бўйича жавобгар ҳисобланадилар. Тадбиркорликнинг энг кўп тарқалган кўриниши акциядорлик жа- миятидир. Уларнинг фарқи шундаки, уларга қимматли қоғоз - акция чиқариш йўли билан зарур маблағни ишлаб чиқаришга жалб этиш ҳуқуқи берилган. Бу борада акциядорлик жамияти аъзолари жамият фаолияти якунлари бўйича, ўзлари эгалик қилаётган акциялар қиймати чегарасида жавобгар ҳисобланадилар. Ишлаб чиқариш ёки бошқа хўжалик юритиш фаолиятини йўлга қўйиш мақсадида шахслар гуруҳи томонидан тузилган корхона кооператив

корхона деб аталади. Кооператив аъзолари учун, уларнинг шахсан меҳнат қилишлари ёки кооператив фаолиятида қатнашишпари, шунингдек улар томонидан бадалларни бирлаштириши мажбурийдир. Тадбиркорликнинг асосий ташкилий-иқтисодий шаклларига кон- цернларни, ассоциацияларни, консорциумларни, синдикатларни, картелларни, молиявий — саноат гуруҳларни киритиш мумкин. Концерн - кўп тармоқли акциядорлик жамияти бўлиб, корхона-ларни қатнашиши тизими орқали назорат қилади. Концерн тармоқланиб чиққан шўъба компанияларнинг акциялари назорат пакетларига эгалик қилади. Ўз навбатида шўъба компаниялар ҳам бошқа акциядорлик компаниялар (жумладан чет эллардаги) акциялари назорат пакетларига эгалик қилиши мумкин. Ассоциация — иқтисодий жиҳатдан мустақил бўлган корхоналар, ташкилотларнинг ихтиёрий бирлашмасидир. Ассоциацияга бирлашган корхона ва ташкилотлар айни пайтда бошқа тузилмалар таркибига ҳам кириши мумкин. Одатда, ассоциация таркибига бир ҳудудда жойлашган, бир соҳага ихтисослашган корхона ва ташкилотлар киради. Ассоциацияга бирлашишдан асосий мақсад - илмий-техника, ишлаб-чиқариш, иқтисодий- ижтимоий ва бошқа муаммоларни биргаликда ҳал этишдир. Консорциум - йирик молиявий операцияларни амалга ошириш мақсадида тузилган тадбиркорларнинг уюшмасидир. Тадбиркорларнинг бундай уюшмаси йирик лойиҳаларга маблағ сарфлаш имконига эга бўлиб, бунда таваккалчилик бир мунча камаяди, чунки жавобгарлик кўплаб қатнашчилар ўртасида тақсим ланади. Синдикат - ортиқча рақобатчиликни чеклаш мақсадида, маҳсулот сотиш учун тузилган бир тармоқдаги корхоналар бирлашмасидир.

Картель — бир. соҳадаги корхоналарнинг, маҳсулот, хизмат нархлари, бозорни тақсимланиши, умумий ишлаб чиқариш ҳажмидаги қиссаси ва бошқалар бўйича келишувидир. Тадбиркорликнинг янги ташкилий - иқтисодий шакли молия-саноат гуруҳидир (МСГ). Улар саноат, банк, суғурта ва савдо капиталининг шунингдек, корхона ва ташкилотларнинг интеллектуал потенциаллари бирлаш м асини ташкил этади. Иқтисодий ривожланган давлатларда тижорат корхоналарининг асосий шакллари Буларга хусусий тадбиркорлик фирмалари, ҳамкорлик корхоналари, кооперациялар киради. «Фирма» деганда хўжалик мустақиллигига эга бўлган, ишлаб чиқариш ёки бошқа фаолият юритувчи иқтисодий субъект тушунилади. Хусусий тадбиркорлик фирма - шундай корхонаки, унинг эгаси ўз манфаатлари йўлида мустақил иш олиб боради. У фирмани бошқаради, олинган барча даромадга эгалик қилади, фирманинг барча мажбуриятлари бўйича жавобгар ҳисобланади. Фирма эгаси ишчиларни ишга ёллаш ва ишдан бўшатиш ҳуқуқига эга, шартномалар тузади. Фирманинг афзаллиги шундаки, унинг бошқаруви содда, харакат фаолияти эркин, иқтисодий мазмуни етарлича кучли ҳисобланади (бир киши барча фойданинг эгасидир). Камчиликлари эса қуйидагилардан иборат: молиявий ва моддий ресурсларнинг чекланганлиги, ривожланган ички ишлаб чиқариш ихтисослашувининг ва такомиллашган бошқарув тизимининг йўқлиги, жавобгарликнинг чекланмаганлиги. Ҳамкорлик корхоналар - ҳамкорликда эгалик қилувчи ва бошқарувчи

бир неча шахслар томонидан ташкил этилган фирма ёки корхонадир. Бунда барча ҳамкорларга муҳим ҳуқуқлар берилади, бироқ ҳамкорлик масъулияти чекланган бўлиб, бу борада фирма фаолияти бўйича тўлиқ жавоб берувчи асосий ҳамкорлар билан бир қаторда, фақат ишга қўшган ҳиссалари билан жавобгар бўлувчи ҳамкорлар (масьулияти чекланган ҳамкорлар) ҳам бўлади. Ҳамкорлик шароитида молиявий масалаларнини ҳал этиш нисбатан осондир. Бундай фирмада, хусусий тадбиркорлик фирмадан фарқли равишда меҳнат тақсимоти, ишлаб чиқариш ва бошқарувни ихтисослаштирилишидан фойдаланиш мумкин. ҳамкорликнинг камчилиги функциялар тақсимоти бўлиб, бунинг натижасида фаолият юритилишида келишмовчиликлар ва хатто манфаатларнинг мос келмаслиги ҳоллари юзага келиши мумкин. Натижада келишмовчиликлар сабабли бир ёки бир неча ҳамкорнинг ишдан чиқиб кетиши, ҳамкорликнинг барбод бўлиши ҳавфини туғдиради. Корпорация деганда ҳуқуқий шахс шаклидаги ёки корхона тушу- нилади. Бунда ҳар бир мулкдорнинг жавобгарлиги мазкур корхонага ҳиссаси чегарасида чекланади. Корпорация — пайчилик асосидаги жамиятдир. Жамиятнинг акция- ларини сотиб олар экан, алоҳида шахслар коорпорация мулкдорлари қаторидан жой олади. Шу тариқа жамиятга кўп миқдордаги аҳолининг молиявий маблағлари жалб қилинади. Акция эгалари фойданинг бир қисмини дивиденд сифатида оладилар, Улар фақат акция сотиб олишда сарфланган маблағлари бўйича таваккал қиладилар. Корпорация акциялар - эгаларига боғлиқ ҳолда мавжуддир. Шу боисдан корпорациялар нисбатан мустақкам, ишончли корхона ҳисобланади. Корпорациянинг камчиликларидан бири турли суиистеъмолчилик ҳаракатлари учун имконият мавжудлиги, шунингдек майда ва ўртаҳол акция эгалари томонидан корпорация фаолиятини назорат қилиш имконининг

йўқлигидир. Америка Қўшма Штатларида капитал тадбиркорлик ассоциация- ларида тўпланган бўлиб, уларнинг энг кўп тарқалгани тармоқ ассоциа- цияларидир. Ассоциациялар компанияларга (алоҳида бизнесменларга, корпорацияларга, фирмаларга) молиявий ҳисоботлар қилишда, бюджетни режалаштиришда ёрдам кўрсатадилар: нарх ташкил бўлишини ўрганади, бозор коньюктурасини текширади, тижорат-реклама самарадорлигини оширишнинг янги йўлларини излайди. АҚШда франчайзинг деб аталувчи йирик корхоналарининг кичик корхоналар билан имтиёзли ҳамкорлиги кенг тараққий этган. Франчайзингни асосий мақсади кичик бизнесни ривожланиши учун молиявий, моддий, ахборот ва ишчи кучи ресурсларидан кенг кўламда фойдаланишдир.. Барча асосий кўрсаткичлар бўйича Японияда жамоа кўринишида гуруҳлашган тадбиркорлар олдинда турадилар. Японияда бошқарувчилар ва бошқа ишчи-хизматчилар ўзлари хизмат қилаётган фирмани жуда эъзозлайдилар. Нотаниш кимсага ўзларини таништирар эканлар аввал фирма номини, сўнгра ўз исм-шарифларини айтадилар. Японлар жамиятида қадимдан русум бўлиб келган бошлиқлар ва унга бўйсунувчилар ўртасидаги норасмий, юмшоқ муомала, меҳнат муносабатлари Япония корпорацияларида тадбиркорликнинг. гуруқ- лашган шаклини юқори даражада ривожланишига сабаб бўлди. Бу борада, одатда, муҳим тадбиркорликка оид қарорлар (масалан, янги маҳсулот ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш) ҳар доим олий бош- қарувчилар томонидан қабул қилинсада, бу қуйи гуруҳлар албатта, иштирок этади.

3. Тижорат тадбиркорлиги Товар биржалари. Тижорат тадбиркорлиги билан шуғулланувчи- ларнинг фаолияти товар биржалари ва савдо ташкилотлари билан боғлиқдир. Товар биржаси - улгуржи товар бозорининг шундай кўринишики, унда харидор олдиндан товар намунаси билан танишмаган бўлади. Товар биржасида тижоратчи воситачилар ва биржа хизматлари савдо-сотиқ ишларини биргаликда ишлаб чиқилган тартибга асосан амалга ошириш мақсадида ихтиёрий бирлашадилар. Товар биржасининг мақсади эркин рақобатни бошқариш механизмини ташкил этиб, унинг ёрдамида, талаб ва таклифнинг ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда, ҳақиқий бозор нархларини аниқлашдир. Товар биржа мунтазам {фаолият кўрсатувчи стандартлар бўйича сотилувчи улгуржи товарлар ғалла, кўмир, металь, нефт, ёқоч ва ҳ.к) бозорининг ривожланган шаклидир. Бундай биржалар кўп йиллардан буён барча иқтисодий ривожланган давлатларда фаолият кўрсатмоқда. Мисол тариқасида Пондон (рангли металлар), Ливерпуль (пахта) Сингапур (каучук) ва бошқа биржаларни кўрсатиш мумкин. Ҳақиқатда товар етказиб берувчилар билан қилинадиган оддий олди- сотди билан бир қаторда, товар биржаларида фьючерс муомалалари деб номланувчи операциялар бўйича шартномалар тузилиши мумкин. Бундай муомалаларда кўзда тутилишича, шартномада кўрсатилган нархларда пул тўлаш, шартнома тузишгандон сўнг маълум муддат ўтгач амалга оширилади. Товар биржалари қуйидаги асосий функцияларни бажаради: - савдо келишувларининг тузилишида воситачилик қилади; - товар савдосини тартибга солади, савдо операцияларини бошқаруви ва келишмовчиликларни ҳал қилади; - нархлар тўғрисида ва уларга таъсир кўрсат у вчи омиллар ҳақида

маълумотларни йиғади ва эълон қилади. Товар биржалари ишининг кўп қисмини нақд товарлар олди-сотдиси (касса муомаласи) эмас, балки энди олинадиган товар ёки шартнома бўйича қўйиладиган товар (муддатли келишув) олди-сотдиси ташкил қилади. Товар биржалари ёпиқ ёки очиқ бўлиши мумкин. Ёпиқ товар биржаларида фақат брокерлар - сотувчилар ва харидорлар ўртасидаги биржа воситачиларигина қатнашиши мумкин, очиқ товар биржаларида эса, биржага ташриф буюрганлар ҳам олди-сотдида иштирок этишлари мумкин. Биржа операциялари бўйича биржалар қақиқий (реал) товар ва фьючерс биржаларига бўлинади. . Тижорат тадбиркорлигининг асосий мазмунини олди-сотди бўйича келишувлар ва операциялар бошқача айтганда товарлар ва қайта сотиш операциялари ташкил қилади. Тижорат тадбиркорликнинг умумий схемаси, маълум даражада ишлаб чиқариш тадбиркорлик схемасига ўхшаб кетади. Аммо бундан фарқли равиида материал ресурслари ўрнига тайёр товарлар с отиб олинади. Шу тариқа, маҳсулот ишлаб чиқариш ўрнига тайёр маҳсулот олиш келади. Тижорат битимини тузишдан аввал бозорни маркетинг таҳлилини қилиш зарурдир. Умумий ҳолда маркетинг деганда, тижорат корхонаси, фирманинг хўжалик фаолиятини ҳар томондан бошқариш ва ташкил қилиш тизими тушунилади. Маркетинг савдо корхонасининг фаолиятига комллекс ёндошувга асосланади. Маркетинг ёрдамида савдо корхонасининг барча муҳим цикллари, яъни, бозорни ўрганиш, товарни истеъмолчига бўлган ҳаракати, молиявий таъминлаш ва фойда олиш амалга оширилади. Бу борада савдо корхонасига иккита ўзаро боғлиқ талаб қўйилади: истеъмолчи табиатининг ўзгаришига иложи борича кўпроқ кўриниш ва

рақобат шароитида яшовчанликни сақлаб қолиш. Савдо фаолиятида маркетингнинг амалга оширилишини муҳим шарти уни режалаштирилиши ҳисобланади. Маркетинг режаси натура ва пул кўринишида сотиш ҳажмини белгилашнинг асосини билдиради. Бу борада товарлар-талаб ҳарактери бўйича қуйидагиларга бўлинади: биринчи гуруҳ - бозорни эгаллаб улгурмаган товарлар; иккинчи гуруҳ - муҳим талабга эга бўлган анъанавий товарлар. Тезкор бошқарув ишидан ташқари маркетинг таркиби ўз ичига бозорни ўрганиш, ҳолатни баҳолаш, олдиндан кўриш, режалаштириш (бу ҳақда юқорида сўз юритилди) каби функциялар ва бу функцияларни амалда бажарилиши устидан назорат ўрнатиш киради. Агар бозорни олдиндан қилинган таҳлили ва истиқболи тижорат битими олиб боришни мақбул эканлигини билдирса, тадбиркорга бизнес- режа ишлаб чиқишга тўғри келади. Бизнес-режа ҳаракат фоолияти ва қилинадиган сарф-ҳаражатлар, кутилаётган натижалар ҳисоби акс эттирилади. Умумий кўринишда ҳар қандай тижорат битими дастури ўзига қуйидагиларни мужассамлантиради: — савдо-восита хизматларини бажариш учун ишчиларни ёллаш (товар сотиб олиш, ташиш, сотиш, реклама ишини юритиш, зарур қужжатларни расмийлаштириш); ' — товарни сақлаш ва сотиш учун зарур бинолар, омборлар, базалар, савдо шахобчаларини сотиб олиш ёки ижарага олиш; — кейинчалик сотишни кўзлаган ҳолда товарлар сотиб олиш; — битимни амалга ошириш учун кредит олиш ва кейинчалик кредитни ва ундан фойдаланганлик эвазига фоизлари билан қайтариш; — воситачилик ишларини бажариб берган чет корхоналар ва-шахслар

билан ҳисоб-китоб қилиш; — битимни режалаштириш, расмийлаштириш ва бошқариш учун зарур бўлган ахборот олиш; — харидорга товарларни сотиш ва пул тушириш; — битимни рўйхатдан ўтказиш, солиқ ва молия органларига тўловларни тўлаш. Ниҳоят бизнес-режа ва ҳаракатни мувофиқлаштириш режас и ишлаб чиқарилади. Агар битим йирик ва узоқ муддатли бўлса муддатлари кўрсатилган ҳолда режа-график ишлаб чиқилиши тавсия этилади. Юқорида айтилган масалалар юзасидан республикамизда тад биркорликнинг ички хўжалик механизми қуйидагича олиб бориляпти, Аграр ислоҳотлар мақсади қишлоқ хўжалигида тадбиркорликни ривожлантириш орқали ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, мавжуд салоҳияттардан тежамли фойдаланиш асосида сифатли ва арзон маҳсулотлар ишлаб чиқариб халк турмуш фаровонлигини оширишдир. Тадбиркорлик иқтисодий ўсишнинг омил сифатида бозор муносабатларининг шаклланишига, мустақил товар ишлаб чиқарувчилар ва уларнинг ўзаро муносабатлари механизмини таркиб топишига олиб келади. Йирик қишлоқ хўжалик корхоналарид (илгариги жамоа ва давлат хўжаликлари) тадбиркорликни юзага чиқариш учун унинг ички механизмини бозор иқтисодиёти талабларига мослаштириш зарурати туғилади. Хорижий мамлакатлардаги тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишнинг назарий ва амалий жиҳатларини ҳамда мамлакатимиз қишлоқ хўжалигида мавжуд корхоналар фаолиятининг ички иқтисодий муносабатларини ўрганган ҳолда унинг таркибий элементларини бизнес- режа орқали амалга оширган маъқул. Таклиф қилинаётган бизнес-режа билан амалга ошириладиган ички хўжалик механизми қуйидагилардан иборат:

1. Бозорни таҳлил қилиш. Агросаноат мажмуи корхоналарининг ривожланиш тенденциялари, потенциал рақобатбардошлар, потенциал исгеъмолчилар. Тадбиркорлик лойиҳасининг моҳияти. қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ва хизмат турлари, маъмурий ва ишлаб чиқариш персонали, тадбиркор ва унинг шериклари ҳақида маълумотлар. 3. Ишлаб чиқариш режаси. қишлоқ хўжалик экинлари агро техникаси, пудратчилар хизмати, ер ва сув ресурслари, ишлаб чиқариш объектлари ва ишлаб чиқариш салоҳияти, қишлоқ хўжалик техникаси, эҳтиёт қисмлар, ёқилғи-мойлаш материаллари, ўғит ва бошқа материаллар етказиб берувчилар. 4. Маркетинг режаси. Нархлар, сотиш канал л ари, реализация муддатлари, янги маҳсулот пр о гнози, мақсадли кўрсаткичлар. 5. Ташкилий режа. Мулк шакли, мулк ва ер пайлари, корхона муассислари ва иштирокчилари, бошқарув органлари, уларнинг функциялари ва сони, ташкилий структура, меҳнатни ташкил этиш ва унга ҳақ тўлаш шакли, ички хўжалик бўлинмалари ва уларнинг ўзаро муносабатлари. 6. Хавф-хатарни баҳолаш. Корхонанинг ожиз томонлари, муқобил стратегиялар. : 7. Молия режаси. Даромадлар ва ҳаражатлар, пул тушумлари ва чиқимлар, баланс, ўз-ўзини қоплаш нуқтаси, маблағлар манбалари ва улардан фойдаланиш. Шериклар мулкининг шаклланиши тадбиркорлик муносабатлари ривожланишининг асосий ҳаракатга келтирувчи усуллардан биридир. Бу юқори масъулият, мустақиллик, хўжайинлик ҳисси, моддий манфаатдорликка имкон яратади. Янги хўжалик механизмида қишлоқ хўжалик корхонасини тадбир -

корлик асосида қайта ташкил этиш натижасида олинган мулк ва ер пайлари амалда қўлланилади. Бу пайларнинг эгалари корхонанинг қайта ташкил этган тадбиркор шериклар билан шартнома тузадилар. Бунда шериклар пай эгаларига ижара ҳақи ва улушларидан даромад тўлайдилар. Таклиф қилинаётган тадбиркорлик ташкилий-иқтисодий механизми асосий ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш бўлинмаларининг бозор муносабатлари шартларига асосланган ўзаро ҳамкорликни назарда тутади. Ички хўжалик жамоалари муносабатлари ташкилий-ҳуқуқий шаклларда ҳам товар ва хизматларга олдиндан белгиланган нархлар бўйича шартнома асосида ташкил этилиши мақсадга мувофиқдир. Шартнома тизими мулкий муносабатлар тизимини ўзгартиришга имкон беради. Асосан улар учта типдаги шартномалар билан тартибга солинади: ер улуши, ижараси, мулк пайи бадали, ишчи билан меҳнат шартномаси бўйича. Бу шартномаларнинг ҳар бири алоҳида тузилади ва инкор этилади. Ер улушини ижарага бериб, лекин корхонада ишламаслик ва унинг аъзоси бўлмаслиги мумкин. Ишчи меҳнат шартномасини бузиши, лекин ижара шартномаси ёки корхона аъзолигини сақлаб қолиши мумкин. Шартнома тизими бир томондан шериклар танлашга, бошқа томондан шерикларга тадбиркорни танлашга имкон беради. Кимдир тадбиркор билан ишлашни ҳоҳламаса улушини ўзи олиши ёки бошқага бериши мумкин. Ушбу механизм орқали корхона ҳажми оптималлаштирилади. Чунки ҳозирги қишлоқ хўжалик корхоналари давлат мулки шароитида шаклланган. Агар хўжаликда пул йўқ бўлса ҳам ойлик ўз вақтида берилган ва давлат бунга пул ажратган. Раҳбарлар корхонани давлат номидан бошқарган. Эндиликда эса корхона раҳбари - тадбиркор ўз шахсий имконияти ва қобилиятидан келиб чиқиб, ишни ташкиллаштирцш ва барча оқибатлар

бўйича масъулиятни ўз бўйнига олиши талаб қилинади. Юқоридаги механизмининг амалга ошиши биринчи навбатда тадбиркорнинг молия, иқтисод, технология ва бозор соҳаларида қанчалик билимга эга эканлигига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. У қандай ва қайси йўналишлар бўйича ўз билим савиясини ошириши ва маслахатлар учун кимга мурожаат қилишни аввалдан режалаштириши лозим. Ҳар бир тадбиркорнинг ихтиёрида учта ресурс - молиявий, моддий-техник ва ишчи кучи бўлиши лозим. Кейинги муаммо (агар маблағ бўлса) хўжалик юритиш учун зарур ресурсларни қаердан ва қанчага сотиб олишдир. Сервис хизмати тизимининг шаклланиб улгурмаганлиги (техника, ўғит, қурилиш материаллари, ёқилғи ва бошқаларни сотиш) тадбиркорларнинг самарали фаолият кўрсатишига салбий таъсир кўрсатмоқда. Ташкилий-иқтисодий механизм орқали ресурслар билан таъминлашнинг муқобил йўллари танлаб олинади. Тадбиркорлик ички хўжалик механизми фаолиятида сотиш ва маркетингни йўлга қўйиш ушбу механизмининг янада самарали ишлашини таъминлайди. Масалан, АҚШда битта фермерга бешта, маҳсулотни қабул қилиб оладиган, тозалайдиган, сақлайдиган, сотадиган ҳамкорлар тўғри келади. Лекин бизда бу ишни корхонанинг ўзида ўз ишчилари орқали йўлга қўйиш мақсадга мувофиқдир. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг ҳаракат қилиш тизими иқтисодий самарали каналларни танлаши ҳамда унинг бевосита тақсимотини ўз ичига олади. Реализация қилиш тармоғи товарнинг ишлаб чиқарувчидан, охирги истеъмолчига етказишда маҳсулотни харидорга етказувчи ёки унга эгалик қилиш ҳуқуқини олишда қатнашувчи корхоналар, ташкилотлар ва фирмалар йиғимидир. Корхона раҳбарияти учун чиқарилган маҳсулотни тақсимлаш

каналини танлаш мураккаб ва муҳим масаладир. Корхона томонидан танланган каналлар маркетинг соҳасидаги бошқа барча қарорларга: баҳо сиёсатига, воситачилар танлашга, маркетинг фаолияти учун ходимлар тайёрлашга, автотранспорт ва бошқа аралаш ташкилотлар билан шартномалар тузиш шарти ва муддатига бевосита таъсир қилади. Оптимал ташқи қилинган тақсимот канали туфайли мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини олишдаги, мулкнинг жойлашиши вақтидаги узоқ муддатли узилишлар бартараф қилинади. Тадбиркорликнинг ички хўжалик механизми анча мураккаб бўлиб, у бутун хўжалик юритиш жараёнини қамраб олади. Мулкдорларга, яъни корхона эгаларига ўз мулкий ҳуқуқидан фойдаланишга имкон яратади, корхонадаги ички муносабатларни ўзаро фойдали ҳолга келтириб ихчамташтиради, корхонани ташқи муҳитга мослайди. Сотиш ва маркетинг фаолиятини тадбиркорликнинг муҳим элементи сифатида амалга оширилишига олиб келади. 4. Молиявий тадбиркорлик Тижорат банклари. Юқорида биз тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчилар тижорат банклари ва фонд биржалари билан боғлиқ ҳолда иш олиб борадилар деган эдик. Бозорнинг бу институтларининг моҳияти нимада? Тижорат банки — пул омонатларини (депозит) қабул қилиш ва ми- жозлар топширигига кўра бошқа ҳисоб-китоб операцияларини амалга ошириш ишлари билан шуғулланувчи, асосан тижорат ташкилотларига ҳақ тўлаш асосида кредит берувчи акциядорлик кўринишидаги молия-кредит муассасадир. Тижорат банкининг даромад манбаи - депозит ва қарз маблағларнинг фоиз ставкалари ўртасидаги фарқдир. Тижорат банклар операцияси уч гуруҳга бўлинади: пассив (маблағ

жалб этиш), актив (маблағ жойлаштириш), тижорат - восита (мижоз топшириғига кўра турли операцияларни амалга ошириш) опера цияларидир. Бу банклар тижорат ҳарактеридаги таваккалчилик билан иш олиб борадилар. Чунки улар ўэ мижозларига аввал белгиланган муддатларда фоизларини қўшиб пул беришга мажбурдир. У ёки бу сабабларга кўра мижозлар талаб қилган пайтларда пул бера олмаслик эҳтимолини олдини олиш учун тижорат банклари маълум миқдорда пул заҳирасига эга бўлиши лозим. Республикамизда бундай банклар кўпаймоқда. Яна келажакда, яқин кунларда хурматли Президентимиз И. А. Каримовнинг ташаббуслари ва кўрсатмаларига асосан энди хусусий банклар ҳам кўпайиб боради. Фонд биржалари. Молиявий тадбиркорликнинг яна бир элементи, бозор институти фонд биржаларидир. Фонд биржаси, дейилганда - капитал ҳаракатини тезлатувчи ва активларни қақиқий қийматини аниқлашга ёрдам берувчи, ташки-лотчилик билан расмийлаштирилган, мунтазам фаолият кўрсатувчи қимматли қоқозлар бозори тушунилади. Фонд биржасининг фаолияти тамойиллари талаб ва таклифни тезкор бошҳарилувига асосланади. Фонд биржасида к,иьм/атпи к,оқозпарни айланиши, муомалада бўлиши (котировкаси) таъминланади. Бунинг учун биржанинг муомала бўлими мутахассислари томонидан биржадан ўгувчи барча қимматли қогозларни сотиб олувчилар курслари ва сотувчилар курсларига мунтазам равишда бахо бериб борилади. Бу борада жорий курслар доимий равишда таблода кўрсатиб турилади ва махсус бюллетенларда эълон қилиб борилади. Жорий курслар айни вақтда қайси биржада маълум акцияларни қандай бахоларда сотиб олиш мумкинлигини кўрсатади. Бу нархлар, махсус формулалар орҳали қисобланиб, биржа фаолияти индексларини олишда асос-иқтисодий ақволни белгиловчи ўзига

хос барометр қисобланади. Фирма ва корхоналар чет элда биржаларда иштирок этмайдилар. Одатда улар биржаларда банк, биржанинг ёки холдинг брокерлик компаниялари орҳали қатнашадилар. Бундай аъзолар сони бошҳарилади ва уларнинг обрў-эътибори бенуқсон бўлиши .шарт. Бундан ташҳари бундай аъзолик пул талаб қилади. Масалан, Нью-Йорк фонд биржасида хар бир ўриннинг нархи 450 дан 6000 долларгача ўзгариб, туради, аъзолар сони эса 1469 нафар бўлиб, ўзгармайди. Шу билан бир қаторда капитализмнинг давлат-монополия шароитида қимматли қоғозлар савдоси биржаларининг роли бир мунча камайди. Бунинг асосий сабаби қимматли қоқозлар савдосининг катта қисмини биржалар воситачилигисиз ўз қўли остига олган, қувватли кредит-молиявий институтларнинг вужудга келганлигидир. Шунингдек қимматли қоқозлар савдоси биржа ролининг пасайишига давлат томонидан чиҳарилаётган заёмлар хажмини ортиб бораётганлиги ҳам ўз таьсирини кўрсатмоқда. 5. Консультатив тадбиркорлик Консультатив хизмат моқияти ва босқичлари. «Консультант» лотинча сўз бўлиб, м а слаҳат берувчи маъносини англатади. Бу сўз орқали маълум соҳа бўйича маслахат берувчи мутахассис тушунилади. Чет эл амалиётида бошқарув масалалари бўйича пулли маслаҳат бериш консалтинг деб номланади. Иқтисодиёт ва бошҳарув Европа Федерацияси консультантлар Ассоциациясининг таъбирича: Менежмент - консалтинг моҳияти бошқарув масалалари бўйича мустақил маслаҳатлар бериш ва ёрдам кўрсатиш бўлиб, ўз ичига муаммолар ва имкониятларга баҳо беришда, зарур тадбирлар борасида тавсиялар беришда ва уларнинг бажарилишида ёрдам кўрсатишда мужассамланган.

Саноати ривожланган давлатларда консультатив хизматлар шаклида интеллектуал капиталга маблаг сарфлаш самарадорлиги, ялпи қурилмалар ва илгор технологияларга маблағ сарфланишидан кам бўлмайди. Германиядаги таниқли «Порше» автомобил ишлаб чиқариш фирмаси 1991 йилга келиб, инқироз қолатига тушиб қолди. Корхона раҳбарияти Япониядаги «Син гидзюцу» деб номланувчи консалтинг фирмасига мурожаат қилди. «Син гидзюцу» («Янги технологигя» маъносини англатади) фирмаси Япониядаги машҳур «Тойота» фирмасининг собиқ хизматчиларини йиғиб олиб иш бошлади. Япониялик консультантлар аҳволни чуқур ўрганиб чиқдилар ва барча ишлаб чиқариш бўлинмаларидаги сарф-ҳаражатларни энг кам миқдорга туширишни кўзлаган ҳолда “Порше”да, ишлаб чиқаришда узлуксиз Япония тизимини жорий қила бошладилар. Маҳаллий хусусиятлар, тажриба ва анъаналарни ҳисобга олган ҳолда эски тизимга тузатишлар киритишдан воз кечдилар: тизим тўла занжир бўйича ишлайди ёки умуман ишламаслиги керак, деган тушунча билан иш бошладилар. Уч йил вақт ўтгандан кейин япончасига қайта қурилган «Порше» ўзининг натижаларини бера бошлади. Компания кам ҳаражатлар қилган ҳолда кўп автомобиль ишлаб чиқара бош л ади. Ишловчилар сонини 19 % га қисқартирган ҳолда, иш тезроқ ва сифатлироқ бажарила бошланди. Японниялик мутахассислар тавсиясига кўра йиқиш конвейери қисқарди, кўплаб ёрдамчи бинолар йўқ қилинди, натижада завод ҳудуди 30 % га кичрайди. Сифатсиз маҳсулот ишлаб чиқариш икки баробар қисқарди. Автомобилларни йиғиш суръати 40 % га ошди. Буларнинг ҳаммаси илгари мавжуд бўлган қурилма, жиҳозлар, ўша ишчи ва муҳандислар ёрдамида амалга оширилди. Рационализаторлик таклифи беришга қизиқувчанлиги ортган завод ишчилари ва мутахассислари ойига икки ярим , мингдан ортиқ таклиф киритмоқдалар. Шундай қилиб бир гуруҳ япон пенсионерлари

немисларга япончасига ишлашни ўргатиб қўйдилар. Консалтинг хизмати бир маротабалик оғзаки маслаҳатлар кўринишида берилиши мумкин. Лекин кўп ҳолларда бу маслаҳатлар консалтинг лойиҳалари кўринишида берилиб, ўзида қуйидаги босқичларни акс эттиради: — муаммоларни аниқлаш (диагностика); — қарор ва лойиҳалар ишлаб чиқиш; — қарор ва лойиҳаларни амалга ошириш. Лойиҳанинг ҳажмига қараб, якуний босқич бир неча кундан бошлаб бир неча ойни ўз ичига олиши мумкин. Айрим ҳолларда мижозлар билан ишлаш кўп йилларга чўзилади. Консультация бериш усуллари. Бу усуллар турлича бўлиши мумкин. Энг кўп тарқалгани эксперт, жараён ва ўқитиш усулидир. Эксперт консультацияси - консальтингнинг нисбатан пассив шаклидир. Бу ерда консультант диагностикани қарор ва тавсияларни ишлаб чиқишни ўзи мустақил аллалга оширади. Мижоз эса консультантни зарур ахборотлар билан таъминлайди холос. Жараёнли консультацияда эса консалтинг фирмасининг мутахассислари лойиҳани ишлаб чиқишнинг барча босқичларида мижозлар билан фаол муносабатда иш олиб бориб, уларнинг ғоя ва таклифларини ҳисобга олади, консультантлар мижозлар билан биргаликда муаммоларни таҳлил қилади, таклифларни ишлаб чиқади, ўқитиш консультациясида эса мутахассисларнинг асосий вазифаси ғоялар келиб чиқишига замин яратишдир. Шу мақсадда улар мижозлар учун маърузалар қиладилар, семинарлар ўтказадилар, мижозлар учун ўқув қўлланмалари ишлаб чиқадилар ва шу тариқа назарий ва амалий ахборот билан таъминлайдилар. Амалиётда юқорида кўриб чиқилган усулларнинг бирортаси ҳам

алоҳида қўлланилмайди, балки уларнинг учаласи аралаш ҳолда қўлланилади. Саноати ривожланган хорижий давлатларда консультация хизматлари кўп йиллардан буён бозор иқтисодиётинин.г энг муҳим элементи сифатида қабул қилинган. Статистика томонидан консалтинг алоқида тармоқ сифатида тан олинган. АҚШда бу тармоққа 700 мингга яқин аҳоли хизмат қилади, йиллик иш ҳажми эса деярли 50 млрд. долларни ташкил қилади. Консалтинг хизмати турли-тумандир. Консультантларнинг Европа маълумотнома- кўрсаткичида ҳозирги пайтда, 84 турдаги консалтинг хизматлари кўрсатилган бўлиб, улар саккиз гуруҳни ташкил қилади: умумий бошқарув, маъмуриятлаштириш. молиявий бошқарув, ходимлар бошқармаси, маркетинг, ишлаб чиқариш, ахборот технологияси, ихтисослашган хизматлар. Консултацион лойиҳаларни амалга оширилишини ташкил қилиш. Фирма-мижоз билан алоқа вужудга келиши билан таклифни ишлаб чиқаришга қиришилади. Бу мижоз билан консультант ҳаллкорлик лойиқани муқокама қилишдан бошланади. Даставвал фирма-мижоз тўғрисида етарли ахборот тўпланиши керак бўлади. Консультант фирма тўғрисида қуйидагиларни билиши шарт: Фирма нима ишлаб чиҳаради ва нима билан шуғулланади; ишловчилар сони ва уларнинг мутахассислиги; бошкарув аппарат ходимлари ҳиссаси, ишлаб чиқариш, ишлар ва хизматлар ҳажми, ҳаражатлар таркиби, даромад миқдори ва унинг манбалари, фирманинг молиявий аҳволи, шартноллалар сони шерикларининг ишончлилиги. Шундан кейингина аҳвол ўрганилади, унинг ўзгариш динамикаси ва муаммолар моҳияти текширилади. Кейин бажариладиган ишларнинг режа-графиги тузилади ва зарур юридик ҳужжатлар расдлийлаштирилади. Режа-график тузилишига муҳим эътибор қаратилиши ва унинг бажарилиш муддатлари аниқ белгиланиши лозим.

Белгиланган муддатларга риоя қилиш ёки ишларни муддатидан олдин бажариш консультант обрўйи сақлаб қолинишининг муҳим жиҳати ҳисобланади. Ишни қай шаклда якунлаш, яъни бу хизмат бўладими ёки аниқ натижага эришиладими, олдиндан белгилар қўйилиши шарт. Буларнинг барчаси режа-графикда акс эттирилади. Буюртмани бажариш жараёнида фирма-мижознинг психологияси ҳисобга олиниши лозим. Ишнинг бориши давомида қизиқиши сусайиб боради, шунинг учун унинг қизиқишини кучайтириб бориш чоралари кўрилиши керак бўлади. Бунинг учун мижоз қизиқиши энг юқори бўлган даврда қандайдир оралиқ вариантни амалга ошириш лозим. Бу фирма-буюртмачи раҳбарияти учун аниқ таклиф, хизмат йиғилишида консультант таклифини кўриб чиқиш, алоҳида таклифларни амалга ошириш борасида буйруқлар тайёрлаш кўринишда бўлиши мумкин. Иш якунида ёзма ҳисобот ёки лойиҳани амалга ошириш борасида режа- тадбирлар, тавсиялар рўйхати расмийлаштирилади. 6.Консалтинг фирма томонидан мижозларни жалб этиш усуллари Консалтинг хизмати бозорининг ўзига хос хусусияти шундаки, тадбиркорликнинг бу тури билан шуғулланувчи фирма «ўз товарининг намунасини», «хизмат намунасини» кўрсатиш имкониятига эга эмас. Шунинг учун бундай фирмалар о л дида турган, мижозларни жалб этиш масаласи, ўта муҳимдир. Мижозларни жалб этиш усуллари турличадир. Буларга: ўз имкониятларини реклама қилиш, мижозларни воситачилар орқали жалб этиш, олдинги буюртмачилар тавсиясидан фойдаланиш кабилар кириши мумкин. Энг оддий ва кенг қўлланиладигаии рекламадир. Фирма турли .реклама маълумотларини тарқатади, реклама эълонларини беради, бу

рекламаларда консультация бериш соқасидаги нархи, муваффақиятли бажарилган. лойиҳаларга ишоралар акс эттирилади. Мижозларни жалб этишнинг яна бир кенг тарқалган усули воситачилардан фойдаланишдир. Воситачилар-фирма мижозлари, раҳбарият ишончини қозонган ходимлари бўлиши мумкин. Ғарб мамлакатларида бундай воситачиларни топишнинг махсус услубияти ишлаб чиқилган. Бу мақсад учун махсус маблағлар ажратилади. Албатта, фирма-консультант шон-шуҳратини белгилашда ҳал қилувчи омил унинг муваффақиятли якунланган аввалги фаолияти ҳисобланади. Йирик ёки хатто ўрта мижозларнинг ижобий баҳоси энг яхши рекламадир. Визит карточкалари, проспектнинг мавжудлиги, офисдаги тартиб- интизом, ташқи кўриниш, ходимларнинг ўзини тута билиши, кийиниши, муомаласи буюртмачиларни фирма-консультант билан ҳамкорликда иш олиб боришига таъсир кўрсатиши мумкин. Умуман олганда фирма - консультантлар керакми? Иқтисодиётнинг ҳозирги ривожланиш босқичида, яъни айрим корхоналарнинг иқтисодий аҳволи ва фаолияти ўзгариб бораётган, янгидан янги муаммолар чиқаётган шароитда юқоридаги саволга фақат «ҳа», «зарур» деб жавоб бермоқ табиийдир. Лекин аксарият фирмалар молиявий имкониятларнинг чекланганлигини ҳисобга олиб, консультантлар асосан корхонани муаммоларини муҳимлиги даражасини белгилаб бериш учун таклиф қилинади.

Адабиётлар 1.С.Н.Усмонов, Ю.Т.Додобоев, А.Худойбердиев. “Тадбиркорлик асослари”. “Фарғона”, 2000 С.С.Ғуломов.“Тадбиркорлик ва кичик бизнес”. Т.:”Шарқ”, 200 3.Э.Эгамбердиев, Ж.Хўжақулов.”Кичик бизнес ва тадбиркорлик”. Т.:”Маънавият”, 2003. 4.В.В.Волгин. “Торгов ы е о перации ”. Москва, 2004 5.Н.В.Ласкина. “Международн ое торговое дело ”. М.:”Экзамен”, 2004 6. www.cer.ru 7. www.uz.bussines.unitech.uz 8. www.torg.uz 9. www.edu.ru

Похожие

Тадбиркорлик фаолияти

Тадбиркорлик фаолияти

Бозор тизимида тадбиркорлик фаолияти ва тадбиркорлик капитали

Тадбиркорлик фаолияти . Тадбиркорлик капитали ва унинг харакати

Тадбиркорлик фаолияти ва унинг шакллари. Корхона (фирма) сарф харажатлари ва фойдаси. Тадбиркорлик капитали ва унинг айланиши