Statistik to‘plam birligi, taqsimot qatorlari va ularning tasviriy parametrlari - Экономика - Рефераты

Statistik to‘plam birligi, taqsimot qatorlari va ularning tasviriy parametrlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

211 KB

Statistik to‘plam birligi, taqsimot qatorlari va ularning tasviriy parametrlari Reja: 1. Statistik to‘plam belgi 2. Variatsion qatorlar va ularning turlari 3 . Variatsion qatorlarni grafiklarda tasvirlash

Statistika o‘rganadigan to‘plamni bunyod etuvchi unsurlar uning birliklari deb ataladi. To‘plam tuzish, demak, uni tarkibiga kiruvchi birliklarni aniqlashdir. Bu jarayonda ikkita masala yechiladi: birinchidan, birlik ta’riflanadi, ya’ni ularni bir-biridan va boshqa birliklardan ajratuvchi chegaralar belgilanadi; ikkinchidan mazkur statistik to‘plam tarkibiga kiradigan va kirmaydigan birliklar aniqlanadi. To‘plam birligi turli belgilarga ega. Ularning asosiy turlari quyidagilardan iborat (6.1-tarh). Har qanday to‘plam birligi o‘ziga xos alomatlar, xislatlar, xossalar majmui bilan xarakterlanadi va ular uning belgilari deb ataladi. Statistik to‘plamlar muhim belgilar asosida tuziladi. Ular ayrim birliklarda turli shakllarda namoyon bo‘ladi, natijada birliklar bir-biridan farq qiladi. 6.1-tarh. To‘plam birligi belgilarining turlari. Bunday belgilar variatsion belgilar deb ataladi. Belgilar so‘z bilan yoki son bilan ifodalanishi mumkin. Birinchi holda atributiv (sifat) belgilar, ikkinchisida - miqdoriy belgilar deb yuritiladi. Atributiv belgilar to‘plam tarkibiga kiruvchi birliklarni aniqlashga bevosita aloqadordir.Belgi - bu to‘plam birligining alomatlari, xislati va h.k. Variatsion belgi - birlikdan-birlikka farqlanuvchi belgidir. Atributiv belgi - bu mazmunan bir - biridan farqlanuvchi belgi, miqdoriy belgi esa - qiymatga ega bo‘luvchi, son bilan ifodalanuvchi belgi. To’plam birligining bеlgilari Mi q doriy bеlgi Хaraktеriga q arab Atributiv bеlgi O’zgaruv ch anligiga q arab: a) e ga yoki yo’ q ; b) mе’yori Mu q obil bеlgiMu q obil bеlgi Uzluksiz o’zgaruv ch an bеlgi Uzlukli o’zgaruv ch an bеlgi To’plamda q atna sh i sh iga q arab Potеn s ial varianta Ha q i q iy varianta Ha q i q iy varianta Potеn s ial varianta

Bunday belgilarning o‘zgaruvchanligi birliklarni muqobil holatda talqin etganda ko‘zga tashlanadi. Miqdoriy belgilar hamma to‘plam birliklari uchun teng bo‘lishi, bir son bilan ifodalanishi mumkin. Masalan, barcha avtomashinalar to‘rtta g‘ildirakka ega, bir xil markali mashinalar motori odatda teng quvvatga ega. Odamlarning sezish, ko‘rish, hid bilish, ishlash va harakat qilish organlari son jihatdan teng va h.k. Bunday miqdoriy belgilar statistik to‘plam tuzish uchun asos bo‘la olmaydi. Aksariyat, miqdoriy belgilar to‘plam birliklarida turlicha ifodalanadi, bir-biridan farqlanadi, variatsiyaga (o‘zgaruvchanlikka) ega. Avtomashinalar bosib o‘tgan yo‘l, bajargan ish (tashigan yuk hajmi), korxonalar ishlab chiqargan mahsulot hajmi, ularda ishlayotgan ishchilar soni va h.k. bunday miqdoriy belgilarga misol bo‘la oladi. Aynan shunday birlikdan birlikka o‘zgaruvchanlikka ega bo‘ladigan belgilar asosida statistik to‘plam tuziladi. Ular statistikaning o‘rganish predmeti hisoblanadi. Miqdoriy belgilar uzluksiz o‘zgaruvchanlikka yoki tadrijiy (darajama- daraja) o‘zgaruvchanlikka ega bo‘lishi mumkin. Bu hol jarayonning tabiatidan kelib chiqadi. 6.2. Variatsion qatorlar va ularning turlari Statistik to‘plam - bu, turli shakllardagi statistik qatorlardir. Eng oddiy boshlang‘ich qatorlar bevosita kuzatish jarayonida vujudga keladi. Bunday qatorlar tartibga ega bo‘lmasdan, qayd qilishdagi holatga asoslanadi. Odatda to‘plam birliklari ma’lum belgilar asosida saflab, tasniflab, guruhlab tartibga solinadi. Bunday tartiblangan statistik to‘plam statistik qatorlar deb ataladi, chunki ular sonlar qatori (ketma - ketligi) bilan ta’riflanadi. Statistik qatorlar turli shakllarda va yo‘llar bilan tuziladi. Ularni quyidagi turlarga bo‘lish mumkin ( 6 .2-tarx).Statistik qator - bu, tartiblangan statistik to‘plamdir.

6.2- tarh. Statistik qatorlarning turlari. O‘rganilayotgan obyektlarni tasniflash usuliga qarab statistik qatorlar ikki turkumga ajraladi:biri-taqsimot qatorlari, ikkinchisi- dinamika qatorlari. Statistik to‘plam birliklarini ma’lum holatga (paytga) nisbatan yoki vaqt oralig‘i davomida kuzatib, ularni biror belgi asosida tasniflash natijasi taqsimot qatorlari deb yuritiladi. Statistik to‘plam birliklarini uzoq vaqt davomida kuzatib, davrlar yoki vaqt paytlari bo‘yicha tasniflash mumkin. Bu holda vujudga keladigan qator dinamika qatori deb ataladi, chunki u o‘rganilayotgan jarayon dinamikasini tasvirlaydi. Taqsimot qatorining asosiy unsuri varianta, dinamika qatoriniki esa daraja deb yuritiladi. Demak, taqsimot qatorlari-bu, variantalar ketma-ketligi bo‘lsa, dinamika qatorlari vaqt oraliqlariga tegishli darajalar ketma-ketliklaridir. To‘plam birliklarini tasniflash asosi qilib qanday belgi olinishiga qarab taqsimot qatorlari ikki turga ajraladi. Bunday belgi sifatida atributiv ya’ni mazmunan farqlanuvchi belgilar olinsa, hosil bo‘lgan taqsimot qatorlari atributiv qatorlar deb yuritiladi. To‘plam birliklarini miqdoriy belgilariga qarab tasniflash natijasida hosil bo‘lgan taqsimot qatorlari variatsion qatorlar deb ataladi. 6.2.1. Saflangan qatorlar Variatsion qatorlarning eng sodda shakli saflangan (bo‘ysiralangan, ranjirlangan) qatorlardir. Ayrim miqdoriy belgilar asosida statistik to‘plam Taqsimot qatorlari de- ganda to‘plam birliklarini ma’lum belgilar asosida guruhlarga (qismlarga) bo‘linishi tushuniladi. Dinamika qatori – bu hodisani vaqt bo‘yicha o‘zgarishini ko‘rsatuvchi sonlar qatoridir. Variatsion qatorlar miqdoriy belgilar asosida tuziladi. Statistik qatorlarning turlari Taqsimot qatorlari Dinamika qatorlari Atributiv qatorlar Variatsion qatorlar Asosiy dinamika qatorlari Hosilaviy dinamika qatorlari Saflangan qatorlar Diskret qatorlar Oraliqli qatorlar Davriy qatorlar Paytli qatorlar Nisbiy ko‘rsatkich vaindekslar qatorlari O‘rtacha miqdor qatorlari

belgilarini bo‘ysiralash yo‘li bilan ko‘payuvchi yoki kamayuvchi shaklda tuzilgan qatorlar saflangan qatorlar deb ataladi. 6.2.2. Diskret qatorlar Agarda saflangan qator tayanchi bo‘lib tadrijan, darajama-daraja, uzuq-uzuq o‘zgaruvchi belgi xizmat qilsa va uning ayrim miqdoriy qiymatlari tez-tez takrorlanib tursa, ularni sanab, muayyan variantaning variantlar sonini, sig‘im hajmini, vaznini aniqlash mumkin. Natijada saflangan qatorga qaraganada variantalarning umumiy soni qisqaradi va har biri bir qancha birliklarni qamrab oluvchi guruh maqomini oladi. Bunday ikki unsurdan tashkil topgan taqsimotlar diskret variatsion qatorlar deb ataladi. 6.2.3. Oraliqli variatsion qatorlar Cheksiz o‘zgaruvchan belgiga tayangan qator unsurlarini kattaroq miqdoriy o‘lchamlarda ifodalash uchun to‘plam birliklarini muayyan belgiga qarab teng kattalikdagi oraliqlarga bo‘lish joizdir. Natijada oraliqli variatsion qator hosil bo‘ladi. Demak, bunday qator ikki unsurdan varianta oraliqlar va har bir oraliqqa tegishli bunday birliklar sonidan tarkib topadi. Birinchi element varianta ikkinchisi birliklar yoki variantlar soni deb yuritiladi. 6.2.4. Oraliq soni va kengligini aniqlash Oraliqli variatsion qatorlar tuzish jarayonida bir qator muammolar paydo bo‘ladi. Eng asosiy muammo oraliqlar (tasnifiy guruhlar) soni va chegarasini aniqlashdir. Bu masalani yechish tekshirishda ko‘zlangan maqsad va to‘plangan materiallarning xususiyatlariga bog‘liq. Tekshirish quyidagi maqsadlarni ko‘zlaydi:  boshlang‘ich ma’lumotlarda bevosita ko‘z ilg‘amay yashirinib yotgan, tabiatan ommaviy jarayonga xos bo‘lib uning o‘zgaruvchanligi (tebranuvchanligi) da yuzaga chiquvchi qonuniyat va xususiyatlarni taqsimot qatorlari yordamida oydinlashtirish, yaqqol va jozibali qilib tasvirlash;  taqsimot qatorlarini qayta ishlash yo‘li bilan turli umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar olish va ulardan foydalanib o‘rganilayotgan jarayonlarni har taraflama chuqur tahlil qilish. Buning uchun: Diskret qatorlar to‘plam birliklarini uzuqli o‘zgaruvchi belgi asosida guruhlash natijasidir. Oraliqli variatsion qator-bu to‘plam birliklarini guruhlarga, oraliqlarga taqsimlashdir.

-oraliqlar kengligi o‘zgarmas va optimal me’yorda bo‘lishi; -birinchi boshlang‘ich oraliq eng kichik belgini, oxirgi oraliq esa eng katta belgini o‘z ichiga olishi; -qator oraliqlari o‘rganilayotgan to‘plam tuzilishini obyektiv tasvirlovchi taqsimotni shakllantirishi, me’yoriy mutanosiblik nafaqat guruhlar orasida, ularning ichida ham bo‘lishini ta’minlashi; -markaziy oraliqlar mumkin qadar g‘ujjak variantalardan, ya’ni to‘liq va zich joylashgan birliklardan iborat bo‘lishi lozim. Maxsus adabiyotda variatsion qator oraliqlarining maksimal yoki minimal sonini aniqlash uchun turli mezonlar taklif etilgan, ularning ko‘pchiligi yetarli darajada aniqlik bilan o‘rtacha ko‘rsatkichlarni hisoblash va shu bilan birga ko‘rimli variatsion qatorlar tuzish imkonini beradi. Amerika statistigi Sterjess (Sturgess,.1926) quyidagi mezonni taklif etgan: K  1+3.32 logN = 1+1.441 lnN (6.1) Bu yerda K - taqsimot oraliqlarining minimal soni; N - to‘plam hajmi (birliklar soni); log - o‘nli logarifm; ln - natural logarifm. K. Bruks va N. Karuzes tomonidan taklif etilgan quyidagi formula Sterjess mezoniga yaqin natija beradi: K  5 logN (6.2) O‘zgaruvchan belgining eng katta va eng kichik qiymatlari o‘rtasidagi farq (variatsiya kengligi) ni oraliqlar (guruhlar) soniga bo‘lsak, oraliq kengligining qiymati kelib chiqadi. Bu holda Sterjess mezoni N x x N x x k x x i log* 441.1 1 log* 32.3 1 min max min max min max         . (6.3) K. Bruks va N.Karuzes mezoni n x x k x x i log*5 min max min max     . (6.4) 6.2.5. Oraliqning chegaralarini belgilash tartibi Miqdoriy o‘lchami bir oraliqning yuqori chegarasiga, ikkinchisining quyi chegarasiga teng to‘plam birliklarini qaysi guruhga (oraliqqa) kiritish kerak? degan savol tug‘iladi. Amaliyotda bu masala ikki yo‘sinda yechiladi. Birinchi holda oraliq quyi chegaraga teng va undan katta, ammo yuqori chegaradani kichik qiymatda deb talqin etiladi, ya’ni «..... dan ..... gacha (uni hisobga olmasdan)». Ikkinchi holda esa

u quyi chegaradan katta (uni hisobga olmasdan) ammo yuqori chegarani qo‘shib oladi deb belgilanadi, ya’ni «..... dan va ..... gacha qo‘shib (hisobga olib)». Ammo mantiq va uslub jihatidan oraliqlar chegarasini variantalarning o‘zgaruvchanlik xususiyatlarini hisobga olib belgilash eng to‘g‘ri yo‘l hisoblanadi. Agarda oraliqlar (guruhlar) tadrijiy (uzuq - uzuq) o‘zgaruvchan belgi asosida tuzilayotgan bo‘lsa, u holda ularni quyi chegarasini ham, yuqori chegarani ham o‘z ichiga oladigan qilib belgilash ma’qul. Buning uchun quyi chegara qilib eng kichik qiymatli belgi olinadi va undan boshlab kenglik miqdorida yuqori chegara hisoblanadi. Masalan, 2200 ta xonadonlarning har birida yashovchilar soni 1 kishidan to 14 kishigacha bo‘lgan bo‘lsa, u holda jami xonadonlarni quyidagi oraliqli taqsimot qatori shaklida ifodalash mumkin. 5 2200 log 332 1 1 14 log 332 1 min max        N x x i kishi Oraliqlar (variantalar), kishi 1-3 4-6 7-9 10-12 13-14 Jami Xonadonlar soni 100 450 800 500 350 2200 Oraliqli variatsion qator uzluksiz o‘zgaruvchan belgi asosida tuzilsa, yondosh oraliqlar chegarasini uzuq shaklda ifodalab bo‘lmaydi, chunki bunday yechim mazkur belgining tabiati va o‘zgaruvchanlik xususiyatini hisobga olmaydi. Ma’lumki, uzluksiz o‘zgaruvchan belgi har qanday miqdoriy qiymatga ega bo‘la oladi, uning ayrim qiymatlari yondosh oraliqlarning uzilish bo‘shlig‘ida yotishi mumkin. Shuning uchun, oraliqlarni bir-biridan uzmasdan, birining yuqori chegarasini ikkinchi yondoshining quyi chegarasi qilib belgilash kerak. Oraliq so‘zi ayni quyi chegaradan boshlab yuqori chegaragacha bo‘lgan kenglikni anglatadi. Demak, quyi chegarani qo‘shib hisoblash, yuqori chegarani hisobga olmaslik mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. Misol: kichik sanoat korxonasida 50 ta ishchilardan har biriga hisoblangan oylik ish haqi to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan (ming so‘m): (1) 20,22 (2) 37,19 (3) 42,78 (3) 49.10 (4) 51.93 (4) 54.88 (4) 58.58 (5) 63.35 (5) 67.38 (6) 75.42 (1) 28,68 (2) 40,02 (3) 44.32 (3) 50.10 (4) 52.77 (4) 55.52 (4) 59.43 (5) 64.54 (5) 68.52 (6) 77.48 (2) 30,28 (3) 40,28 (3) 45.31 (4) 50.88 (4) 53.12 (4) 56.41 (4) 60.13 (5) 64.92 (6) 70.38 (6) 79.00 (2) 32,36 (3) 41,15 (3) 46.99 (4) 50.82 (4) 53.79 (4) 56.88 (5) 60.79 (5) 65.73 (6) 72.11 (7) 88.32 (2) 34,64 (3) 41,95 (3) 47.61 (4) 51.57 (4) 54.01 (4) 57.61 (5) 62.12 (5) 66.86 (6) 74.15 (7) 90.20 Ilova: Qavs ichida muayyan ishchi kiradigan guruhlarni tartib soni ko‘rsatilgan. Bu sonlarni, 0,1 aniqlikda ifodalab, yuqorida keltirilgan Sterjess mezoni yordamida qator oraliqlar soni (k) va chegarasini (i) aniqlaymiz.

Sterjess formulalari: k = 1+3.32 logN = 1+1,441 ln50 = 6,64≈7 i = (90.2 - 20.2) / 7 = 10 ming so‘m. Bularga binoan quyidagi oraliqli variatsion qatorni tuzamiz. 6.1-jadval Kichik korxona ishchilarining oylik ish haqi bo‘yicha taqsimoti Oylik ish haqi bo‘yicha guruhlar (ming so‘m) Ishchilar oni O‘rta guruhiy ish haqi (ming so‘m) x j Jami ish haqi (ming so‘m)  m f x x f i j j       m f x x f i j j     2kishi f j jamiga nisbatan % da f’ j A 1 2 3 4q2*3 5 6 20,2-30,2 2 4 25,2 50,4 -0,12 0,36 30,2-40,2 5 10 35,2 175,0 -0,20 0,40 40,2-50,2 10 20 45,2 452,0 -0,20 0,20 50,2-60,2 16 32 55,2 883,2 0 0 60,2-70,2 9 18 65,2 586,8 0,18 0,18 70,2-80,2 6 12 75,2 451,2 0,24 0,48 80,2-90,2 2 4 85,2 170,4 0,12 0,36 Hammasi 50 100 2770 0,02 1,98 6.2.6. Teng va tengsiz kattalikdagi oraliqlarni aniqlash standartlari Ammo Sterjess va Bruks hamda Koruzers formulalarini doimo qo‘llab bo‘lmaydi. Bu mezonlar to‘plam tuzilishiga xos ichki xususiyatlarni variatsion qatorlar ilg‘ab olishi uchun yetarli darajada imkoniyat tug‘dirmaydi. Shuning uchun maxsus adabiyotda boshqa mezonlar ham taklif etilgan. Masalan, teng kattalikli oraliqlar tuzishda ularning kengligini 1) o‘rtacha kvadratik tafovut orqali aniqlash, ya’ni -  ; x x x x x x x        3 2 2 3       ; ; ; ; ; ; ; , jami 8 oraliq; 2) yoki ularni 0,5  miqdorida belgilash - jami 14 oraliq; 3) yoki oraliqlar chegarasini variatsion kenglikni 10 ta teng qismlarga bo‘lib belgilash, ya’ni x min ; x min + 0.1(x max - x min ); x min + 0.2(x max - x min ); ..... ; x max . Obyektiv sharoit ta’siri ostida to‘plam tuzilishi notekis ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda variatsion qatorlar tengsiz kattalikli oraliqlardan iborat bo‘lishi kerak. Adabiyotda tengsiz kattalikli oraliqlarni belgilash uchun bir necha standartlar taklif etilgan. Masalan, ularni: 1) detsillar asosida aniqlash: x min ; d 1 ; d 2 ; ... ; x max jami d 10 ; bu yerda d 1 , d 2 , ... d 10 - detsillar; geometrik progressiya bo‘yicha: a; 3a; 7a; 15a; 31a; 63a.

6.2.7. Taqsimot zichligi Tengsiz kattalikli oraliqlardan tuzilgan variatsion qatorlarda oraliqlar kengligi har xil miqdoriy qiymatlarga ega bo‘lib, to‘plam birliklari bilan to‘lish darajasi ham turlichadir: odatda torroq oraliqlarda ular g‘ujroq, kengroqlarida esa siyrakroq darajada bo‘ladi. Bunday qatorlar uchun oraliqlarning zichlik darajasi variantalarni ta’riflovchi muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich taqsimot zichligi deb ataladi va har bir oraliqqa tegishli variantlar sonini oraliq kengligiga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi, ya’ni n j = f j / i j yoki n  j = f  j / i j Bu yerda: f j -ayrim variantlarning mutlaq soni; f  j -variantlar nisbiy soni; i j -ayrim oraliqlar kengligi; n j - j -oraliqda taqsimot mutlaq zichligi; n  j - j -oraliqda taqsimot nisbiy zichligi. Misol: Sobiq Ittifoqda 1985 va 1989 yillarda jazoga hukm qilinganlar yoshi bo‘yicha quyidagicha taqsimlangan edi. 6.2-jadval Sobiq SSSR da 1985-1989 yillarda jazoga hukm qilinganlarning yoshi bo‘yicha taqsimoti Jazolanganlar yoshi 1985 y 1989 y Taqsimot zichligi (yil) 1985 1989 yil oraliq kengligi i j ming kishi f j foiz f  j % % ming kishi f j foiz f  j % % ming kishi f j / i j % % f  j / i j kishi f j / i j % % f  j / i j 19-17 4 110,4 8,7 89,6 13,1 27,6 2,78 22,4 3,28 18-24 7 293,3 23,1 164,2 24,0 41,9 3,30 23,5 3,43 25-29 5 257,7 20,3 149,1 21,8 57,5 4,06 29,8 4,36 30-49 20 500,2 39,4 240,1 35,1 25,0 1,97 12,0 1,76 50- yuqori 20 107,9 8,5 41,1 6,0 5,4 0,43 2,1 0,30 Jami 56 1269,5 100 684,1 100 22,7 1,79 12,2 1,79 Manba: Goskomstat SSSR. Sotsialnoe razvitie SSSR v 1989g. Statisticheskiy sbornik. M.: «Finanso‘ i Statistika», 1991, 370-b. Taqsimot zichligi oraliqning bir birligiga qancha variantlar to‘g‘ri kelishini ifodalaydi.

Tengsiz oraliqli variatsion qatorlarni grafiklar yordamida tasvirlashda va ularning umumiylashtiruvchi ko‘rsatkichlarini hisoblashda taqsimot zichligidan foydalaniladi. 6.4. Variatsion qatorlarni grafiklarda tasvirlash Variatsion qator va uning xususiyatlarini tahlil qilishda grafik orqali tasvirlash muhim rol o‘ynaydi. Oraliqli qatorlar gistogramma (grekcha « histion » - to‘qima, « gramma » - chiziq) shaklida tasvirlanadi. Abssissa o‘qida qator oraliqlari, ordinata o‘qida tegishli masshtabda variantlar soni belgilanadi, so‘ngra abssissa o‘qidagi oraliq chegaralari uchun nuqtalardan ordinata o‘qidagi tegishli nuqtalarga perpendikulyar chiziqlar tortiladi va ular birlashtiriladi, natijada yonma-yon joylashgan ustunlar hosil bo‘ladi. 6.1- jadvaldagi ma’lumotlarga binoan ishchilarning oylik ish haqi bo‘yicha taqsimot gistogrammasi quyidagi diagrammada tasvirlangan. 6.1-grafik 16 14 12 10 8 6 4 2 20,2 30,2 40,2 50,2 60,2 70,2 80,2 90,2 6.1-grafik. Ishchilarning oylik ish haqi bo‘yicha taqsimot gistogrammasi. Diskret variatsion qatorlar taqsimot poligoni ( grekcha « poly » - ko‘p, « sonia » - burchak) orqali tasvirlanadi. Bu holda abssissa o‘qida varianta qiymatlari (butun sonlari), ordinata o‘qida esa variantlar ma’lum masshtablarda (5:7 proporsiyada) belgilanadi va ular bir-biri bilan birlashtirilgandan so‘ng poligon egri chizig‘i vujudga keladi. 1989 yil O‘zbekiston aholisi ro‘yxatiga binoan onalarning tuqqan bolalar soni bo‘yicha taqsimoti quyidagi poligon shaklida tasvirlanadi. 6.2-grafik 30 25 20 15 Diskret variatsion qatorlar taqsimot poligoni orqali tasvirlanadi.

10 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Masshtab: 1 sm = 5%. 6.2-grafik. Ona tug‘ish soni bo‘yicha tug‘ilgan bolalar taqsimoti poligoni. Oraliqli variatsion qator gistogrammasi ustunlarida o‘rta nuqtalarni belgilab, ularni egri chiziq orqali o‘zaro birlashtirish yo‘li bilan bunday qatorlar tasvirini poligon shakliga keltirish mumkin (6.1 -grafikka qarang). Oraliqlar kattaligi turlicha bo‘lgan variatsion qatorlar ham gistogrammalar orqali tasvirlanadi, ammo bu holda ularni tuzish ma’lum xususiyatga ega. Qator oraliqlari kengligi teng bo‘lmagan holda, gistogramma ustunlarining maydoni variantlar sonidan tashqari tegishli oraliq kengligiga ham bog‘liq va shu sababli ular variantalar bilan turli darajada to‘lalikka, zichlikka ega bo‘ladi, demak, taqqoslama bo‘lmaydi. Shuning uchun oraliqlar kengligi teng bo‘lmagan variatsion qatorlar uchun gistogramma tuzayotganda ustunlar balandligi asosi qilib variantlar sonini emas, balki oraliqlarning zichlik ko‘rsatkichlarini olish kerak. So‘ngra gistogramma umumiy tartibda tuziladi. Bunday variatsion qatorlar uchun gistogrammalarni quyidagi tartibda ham tuzish mumkin. Dastlab biror oraliq standart asos qilib belgilanadi. Uning variantlar soni va kengligi uchun 5:7 nisbatda masshtablar (h 0 ) belgilanadi. Boshqa oraliqlarga tegishli variantlar soni f j standart oraliq kengligiga a 0 bo‘linadi (f j / a 0 ). So‘ngra ular uchun tegishli oraliq kengligini hisobga olib o‘zgaruvchan masshtab quyidagi tartibda belgilanadi: h j = h 0 / (a j / a 0 ). bu yerda: h 0 - standart oraliq variantlar soni uchun masshtab; h j - boshqa oraliqlar uchun masshtab; a j - tegishli oraliq kengligi; a 0 - standart oraliq kengligi. 6.2-jadval ma’lumotlari asosida 1989 yilda jazoga hukm qilinganlarning yoshi bo‘yicha taqsimoti quyida tasvirlangan. 30 24 18 12

6 14 18 25 30 50 70 6.3-grafik. Jazoga hukm qilinganlarning yoshi bo‘yicha taqsimot gistogrammasi. Oraliqli variatsion qator gistogrammasi ustunlarida o‘rta nuqtalarni belgilab, ularni egri chiziq orqali o‘zaro birlashtirish yo‘li bilan bunday qatorlar tasvirini poligon shakliga keltirish mumkin. 6.5. Kumulyativ taqsimot Teng oraliqli variatsion qatorlarni yuqorida bayon etilgan usulda tuzish natijasida oddiy taqsimot qatorlari hosil bo‘ladi. Bundan tashqari, kumulyativ (lotincha « cumulatio» - yig‘ish, jamg‘arish, to‘planish) taqsimot qatorlari ham qo‘llanadi. Ular oddiy qatorlarning ketma-ket oraliqlarini birlashtirib (yig‘ib), ularga tegishli variantlar sonini jamg‘arish yo‘li bilan tuziladi. Kumulyativ variatsion qatorlarni ikki usulda tuzish mumkin. Birinchi usulda jamg‘arish jarayoni kichik qiymatli birinchi oraliqdan kattalari tomon yo‘nalishda amalga oshiriladi. 6.1 - jadval ma’lumotlariga binoan, bu usulda ishchilarning oylik ish haqi bo‘yicha jamg‘arma taqsimotini tuzsak, quyidagi kumulyativ variatsion qator hosil bo‘ladi. 6.3-jadval Oylik ish haqi bo‘yicha kichik korxonalar ishchilarining kumulyativ taqsimoti Oylik ish haqi bo‘yicha jamg‘arma guruhlar (ming so‘m) Ishchilar soni Yuqori dan pastga tomon jami kishinjl l k 1 foizda %%  k l jl n 1 ' Pastdan yuqori tomon jami kishi foizda %% 20,2 dan 30,2 gacha 2 4 50 100 20,2 - 40,2 gacha 7 14 48 96 20,2 - 50,2 gacha 17 34 43 86 20,2 - 60,2 gacha 33 66 33 66 20,2 - 70,2 gacha 42 84 17 34 20,2 - 80,2 gacha 48 96 8 16 20,2 - 90,2 gacha 50 100 2 4

Birinchi usulda tuzilgan kumulyativ variatsion qatorlarning grafiklarda tasviri kumulyata deb ataladi. 0102030405060 1 2 3 4 5 6 7 8 Кумулята Огива 6.4 - rasm. Ish haqi taqsimotining kumulyata va ogivasi. Birinchi usulda tuzilgan kumulyativ variatsion qatorlarning grafiklarda tasviri kumulyata deb ataladi. Ikkinchi usulda kumulyativ taqsimot qatorlari tuzilganda, jamg‘arish jarayoni katta qiymatli oraliqdan kichik qiymatli oraliq tomon yo‘nalishda amalga oshiriladi. Ikkinchi usulda tuzilgan kumulyativ taqsimotning grafikda tasviri ogiva (og‘ma) deb ataladi. 6.4-grafikda yuqoridagi ma’lumotlar asosida ish haqi ogivasi (og‘ma) tasvirlangan. 6.6. Taqsimot egri chiziqlari Agarda variatsion qator va uning gistogrammasini tuzish asosidagi belgi uzluksiz o‘zgaruvchanlikka ega bo‘lsa, guruhiy oraliqlar kengligini cheksiz toraytirib ularning sonini ko‘paytirish va bir vaqtda to‘plam hajmini ko‘paytirib bo‘sh oraliqlarni to‘ldirib borish mumkin. Natijada ustunlar soni o‘zining chegarasi - uzluksiz egri chiziqqa intiladi va u taqsimot egri chizig‘i deb ataladi. Bir qancha tipik taqsimot egri chiziqlari mavjud. Masalan, simmetrik, asimmetrik (og‘ishma), qo‘ng‘iroqsimon, J-shaklidagi, U-shakldagi va ularning turli ko‘rinishidagi taqsimot egri chiziqlari bor. Odatda tasodifiy kuchlar ta’siri ostida shakllangan taqsimot simmetrik egri chiziq shakliga ega bo‘ladi. Uyushtirilgan biror omil yoki harakatlar ta’siri natijasida yuzaga chiqqan taqsimotlar asimmetrik shakllarni oladi. Simmetrik egri chiziqning muhim xususiyati uning Nyuton binomi formulasi bo‘yicha qatorga yoyilish xossasiga egaligidan iborat.

6.7. Variatsion qatorning taqsimot parametrlari Taqsimot qatorlari o‘rganilayotgan statistik to‘plam haqida to‘la tasavvur beradi. Ammo bu tasavvur odatda haddan tashqari mufassallashgan bo‘lib, ko‘pdan-ko‘p ikir-chikirlarga, mayda-chuyda tavsilotlarga ega bo‘ladi. Natijada to‘plamning asosiy xossalarini ilg‘ab olish mushkullashadi. Shu munosabat bilan ularni bir nechagina miqdorlar bilan ifodalash masalasi tug‘iladi. Bu esa taqsimot qatorlarini qisqartirib, umumiy holda ta’riflash imkoniyatini beradi. Bunday miqdorlar statistik to‘plamning tasviriy parametrlari yoki taqsimot qatorlarining umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlari deb ataladi. Parametr grekcha so‘z (« parametrom» ) bo‘lib, o‘lchab beruvchi degan lug‘aviy ma’noga ega. Statistikada har xil to‘plamlarni ta’riflovchi parametrlarni aniqlash deganda taqsimot qatorlarining shunday me’yoriy o‘lchovlari, ko‘rsatkichlari nazarda tutiladiki, ularni solishtirish bu statistik to‘plamlarni taqqoslash yo‘li bilan birday oqibatga olib keladi. Statistik to‘plamlarni taqqoslash ularning birliklarini tekislab, orasidagi farqlarni yo‘qotib, to‘plamlarni umumlashtirib ta’riflaydigan parametrlardan foydalanishni talab etadi. Shunday qilib, turli statistik to‘plamlarni taqqoslash ularning o‘rtacha ko‘rsatkichlarini hisoblash va qo‘llashni taqozo etadi. Bu o‘rtacha miqdorlar taqsimot qatorlarining asosiy parametrlaridan biri hisoblanadi. Ammo qatorni har taraflama o‘rganish uchun boshqa parametrlarni ham bilish va qo‘llash zarur. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, statistik to‘plam birliklari bir-biridan odatda farq qiladi. Shamolsiz daraxt shoxi tebranmaganidek, bu farqlarni ham yuzaga chiqaruvchi sabablar mavjud. Ular ayrim birliklarni namoyon bo‘lish sharoitiga, harakatdagi omil va kuchlarga, ularning ta’sir etish qudratiga bog‘liq. Demak, taqsimot qatorlarining tebranishi alhaq jarayonni tasvirlaydi, uning oqibati hisoblanadi. Ammo o‘rtacha miqdorlar statistik to‘plamni bir butun organizm sifatida ta’riflaydi, birliklarning shakllanish shart-sharoitlarini barobarlashtirib, ulardagi o‘ziga xosliklarni yashiradi. Shuning uchun turli statistik to‘plamlarni qiyosiy o‘rganishda o‘rtacha ko‘rsatkichlarni taqqoslash bilan chegaralanib bo‘lmaydi, chunki bu holda to‘plamlarning bir jihati oydinlashadi, ammo ikkinchi tomoni esa qorong‘ulashadi. Mazkur qorong‘u masalani yoritish uchun taqsimot qatorlarining o‘zgaruvchanligini o‘rganish, uning me’yorlarini, ya’ni variatsiya ko‘rsatkichlarini aniqlash va qiyosiy tahlil qilish kerak. Taqsimot qatorlari tekislikda egri chiziqlar ko‘rinishida tasvirlanadi. Ularning shakllari xilma-xil: simmetrik yoki asimmetrik, chapga yoki o‘ngga og‘ishgan, biroz yonboshlagan yoki kuchli qiyshaygan, bo‘yiga cho‘ziq (o‘tkir uchli) yoki yassi (yapaloq uchli), bir yoki ko‘p cho‘qqili va h.k. Shunga qarab, variatsion qatorlarning o‘rtacha miqdori uni tasvirlaydigan koordinat tizimda abssissa o‘qining markaziy nuqtasida yoki undan ma’lum olislikdagi chap yoki o‘ng tomon nuqtasida yotadi.Shu bilan bir qatorda taqsimot egri chizig‘ining shakli bilan bog‘liq bo‘lgan variatsion qatorning mediana, moda kvantililar kabi parametrlari mavjud. Mediana qatorni teng ikki qismga, kvantililar esa ko‘zlangan

qadamda uni teng bo‘laklarga ajratadi. Moda - to‘plam birliklarida eng ko‘p uchraydigan belgi qiymati (qatorning eng ko‘p vaznli variantasi). Bu parametrlar variatsion qatorning tuzilmaviy o‘rta ko‘rsatkichlari deb ataladi. Ular bilan o‘rtacha miqdor o‘rtasida ma’lum bog‘lanish mavjud. Bunga asoslanib, qatorning og‘malik, bo‘yiga cho‘ziqlik, uning ma’lum qismda birliklar kontsentratsiyalanish (to‘planish) me’yorlarini aniqlash mumkin. Shunday qilib, statistik to‘plam xususiyatlari taqsimot qatorlarining uch toifadagi umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarida o‘z ifodasini topadi. Ular variatsion qatorning tasviriy parametrlari nomi bilan ham yuritiladi. Asosiy tushuncha va atamalar Variantalar va variantlar, miqdoriy belgi, atributiv belgi, muqobil belgi, uzluksiz o‘zgaruvchan belgi, tadrijiy (uzlukli) o‘zgaruvchan belgi, statistik qatorlar, taqsimot qatorlari, dinamika qatorlari, saflangan variatsion qatorlar, oraliqli variatsion qatorlar, diskret variatsion qatorlar, kumulyativ variatsion qatorlar, oraliq (guruhlar) soni, oraliq kengligi, sterjess mezoni, K.Bruks va N.Karuzes mezoni, teng kenglikli oraliq, tengmas kenglikli oraliq, taqsimot zichligi, gistogramma, poligon, kumulyata, ogiva (og‘ishma), taqsimot egri chizig‘i, taqsimot parametrlari; Qisqacha xulosalar Ommaviy hodisa va jarayonlar to‘plam sifatida statistik tekshirish bosqichlarida turli jihatdan qaraladi. Statistik kuzatish bosqichida ular kuzatish obyekti, ya’ni mustaqil birliklar to‘plami deb qaraladi. Bu holda o‘rganilayotgan obyektni yondosh obyektlardan farqlovchi xossalarni aniqlash, ularning birliklarni to‘g‘ri ta’riflash va ma’lumotlar to‘planishi zarur bo‘lgan belgilar ro‘yxatini ilmiy asoslash muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo statistik kuzatish bosqichida to‘plam tuzilishiga e’tibor berilmaydi. To‘plangan ma’lumotlarga ishlov berish, ularni ma’lum tartibga keltirish va tahlil qilish bosqichida to‘plamning tuzilishi, qanday unsurlarni (elementlarni), birliklarni qamrab olishi muhim masala hisoblanadi Statistik to‘plamlar alohida-alohida olib qaralganda bir-biridan farq qilsa ham, ammo sifatan (mohiyatan) jinsdosh va o‘zaro uzviy bog‘langan, umumiy qonuniyatlarga bo‘ysunuvchi birliklar (hodisalar) majmuasidir. Bular to‘plamni bunyod etuvchi unsurlar, uning birliklari deb ataladi. Statistik to‘plam tuzish, demak, uning tarkibiy qismlarini, birliklarini aniqlashdir. Bu jarayonda ikkita masala yechiladi: birinchidan, birliklar aniq ta’riflanadi, ularning mohiyati yoritiladi, boshqa yondosh birliklardan ajratuvchi chegaralari belgilanadi; ikkinchidan muayyan to‘plamga mansub va mansub bo‘lmagan birliklar aniqlanadi. Bu holda masala ma’lum belgi yoki belgiga qarab yechiladi va statistik qatorlar yaratiladi. Demak, statistik to‘plam statistik qatorlarda o‘zining aniq ifodasini topadi.

Shunday qilib, statistik to‘plamni ta’riflashda o‘rganilayotgan hodisalarga sifat, mohiyat jihatidan yondashilsa, statistik qatorlarni belgilashda esa ular miqdor tomonidan qaraladi. Hodisalar miqdorini ularni ayni holatda yoki ma’lum vaqt oralig‘ida kuzatib aniqlash mumkin. Shunga qarab statistik qatorlar taqsimot va dinamika qatorlariga bo‘linadi. Taqsimot qatorlari esa hodisalarni oddiy saflangan qatorlari ko‘rinishida, miqdoriy yoki atributiv belgilari asosida guruhlarga taqsimlangan shakllarda bo‘lishi mumkin. Variatsion qatorlari esa , o‘z navbatida, uzluksiz yoki uzlukli o‘zgaruvchan belgilarga qarab tuzilib diskret va oraliqli qatorlarga bo‘linadi.

Asosiy adabiyotlar 1. Ефимова Н.В. Практикум по общей теории статистики. 2-изд. – М.: Финансы и статистика, 2006 – 336 с. 2. Хартли Алик. Статистика. Первая книга: пер. С англ.; Под ред. О .Э.Башиной. – М.: Финансы и статистика, 2004 – 312 с. 3. Соатов Н.М. Статистика. Дарслик. –Т.: Тиббиёт нашриёти, 2003 226-256 б. 4. И.Г.Венецкий. Вариационные ряды и их характеристики. М.: Статистика, 1970.

Похожие

Statistik ma’lumotlarni taqdim etish usullari. Jadvallar va grafiklar

Statistik tasniflash va guruhlash uslubiyati

Tanlanma tekshirish

O‘rtacha miqdorlar va o‘rta tuzilmaviy ko‘rsatkichlar

Statistika predmeti va uslubi