Statistik tasniflash va guruhlash uslubiyati - Экономика - Рефераты

Statistik tasniflash va guruhlash uslubiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

484.5 KB

Statistik tasniflash va guruhlash uslubiyati Reja: 1. Statistik tasniflashning mohiyati va ahamiyati 2. Statistik guruhlash 3. Guruhlash turlari 4. Oddiy va murakkab guruhlash

Tasniflash va guruhlash statistik to‘plamlar tuzish va ularni chegaralash bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, ommaviy hodisa va jarayonlarni o‘rganish hamda statistik axborotlarni yaratishning muhim qurolidir. Bu usul statistik kuzatish natijasida olingan besanoq, tarqoq, tasodifiyot girdobida o‘ralashib qolgan hom boshlang‘ich materiallar asosida ixcham bir-biri bilan uzviy bog‘langan, ma’lum tartib qoidalarga, qonuniyatlarga bo‘ysungan, tuzilmaviy shakllarga ega to‘plamlar barpo etish imkonini beradi. Statistikada tasniflash deganda o‘rganilayotgan narsalar va hodisalarni tartiblash maqsadida ularning tabiati, o‘xshashlik va farqlovchi xususiyatlariga qarab ma’lum qismlarga, guruhlarga, sinflarga, turkumlarga, turlarga taqsimlash tushuniladi. Taqsimlash asosi qilib olingan belgi yoki belgilar to‘dasi tasniflash belgisi, ularning har bir sohibi tasniflash birligi deb ataladi. Statistik tasniflash hamma sohalarda qo‘llaniladi va turlicha nomlar bilan yuritiladi. Sotsial-iqtisodiy statistikada ijtimoiy-iqtisodiy tasniflashlar tizimi ishlab chiqilgan, ularning milliy va xalqaro standartlari ham mavjud. Iqtisodiy tasniflashlarni EHM yordamida amalga oshirish uchun tasniflagichlar yaratilgan. Statistikada tasniflagich deb ma’lum tasniflashga muvofiq kodlar bilan nishonlangan obyektlarning (iqtisodiyot tarmoqlari va sektorlari, korxonalar, faoliyat turlari, tovar va xizmatlar, budjet daromadlari va xarajatlari, kasb-hunarlar, asosiy fondlar va h. k.) tartiblashtirilgan ro‘yxati (sanoqnomasi) yuritiladi. Kod - bu tasniflash guruhlari va obyektlarini belgilash uchun qabul qilingan shartli nishon yoki alomatlar to‘plami. U obyekt nomi o‘rnini bosadi va uni identifikatsiyalash (tasniflashdagi o‘rnini, qaysi tavsif guruhiga mansubligini aniqlash) vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Hodisa va obyektlarni ma’lum sinf va guruhlarga mansubligini belgilash uchun tasniflagich uchun batafsil yo‘riqnoma va lug‘atlar tuziladi. Nomenklaturada tasniflagichga qo‘shimchalar kiritiladi va u har taraflama batafsillashtiriladi. Nomeklatura - bu obyektlar va ularning guruhlarini standart shakldagi ro‘yxatidir (sanoqnomasi). Masalan, tashqi iqtisodiy faoliyat tovar nomenklaturasida tashqi savdo obyekti bo‘ladigan tovar va xizmatlar ularning guruhlari va turlari bo‘yicha batafsil nomma-nom ko‘rsatiladi. Tasniflash odatda atributiv belgilar asosida tuziladi va barqarorlik xislatiga ega bo‘lib, uzoq muddat davomida xizmat qiladi. U faset yoki ieriarxik (pog‘onama-pog‘ona) usuli yoki ikkala usul birikmasi yordamida barpo etiladi. Shu jihatdan tasniflagichlarni faset yoki ieriarxik tuuilma turlariga ajratish mumkin. Faset - (fr. Facette) so‘zi lug‘aviy jihatdan biror narsaning, masalan geometrik shakl, oyna va hokazo qirrasini anglatadi. Tasniflashda bu so‘z ro‘yxat, ma’lum tartibda nomma-nom sanash ma’noga ega. Har bir faset tasniflash obyektlarini bir belgi asosida ketma-ketlik tartibida sanab chiqish yo‘li bilan tuziladi. Faset shaklida tuzilgan tasniflashga dunyo mamlakatlarini xalqaro standart tasniflanishi misol bo‘la oladi. Unda butun dunyo mamlakatlari uch fasetda - 1) bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar; 2) bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan mamlakatlar va 3) bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlar iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab ro‘yxati beriladi.

Tasniflashning ierarxik (pog‘onama-pog‘ona) tuzilmaviy usulida obyektlar majmuasi bir-biriga bo‘ysungan tasnif guruhlariga ma’lum ketma-ketlikda taqsimlanadi. Dastlab ular bir belgi asosida yirik guruhlarga, keyin ikkinchi belgi asosida har bir yoki ayrim yirik guruh doirasida kichik guruhlarga, so‘ngra ularning chegarasida sinflarga, va shu tartibda turlicha darajali qismlarga ajratiladi. Natijada tasniflash obyekti batafsil tavsiflana boradi. Iqtisodiy tasniflashlar tizimi statistik axborotlarni tartiblash, tahlil qilish, saqlash va samarali izlashning muhim vositasidir. Qo‘llanish uchun majburiy hisoblanadigan asosiy tasniflashlar standart kuchiga ega. Ular odatda statistika tashkilotlari tomonidan axborot iste’molchilari bilan kelishgan holda yaratiladi va xalqaro darajada garmonizatsiyalash (uyg‘unlashtirish) predmeti hisoblanadi. O‘zbekiston davlat statistikasida quyidagi asosiy iqtisodiy tasniflagichlar qo‘llanadi: tovar va xizmatlar, iqtisodiy faoliyat turlari, korxona va tashkilotlar, xalq xo‘jaligi tarmoqlari, boshqaruv hujjatlari, davlat boshqaruv tashkilotlarining belgilari, budjet daromadlari va xarajatlari, mulk shakllari, tashkiliy-huquqiy shakllar, ma’muriy-hududiy bo‘linmalar obyektlari, mahsulotlarni (xizmatlar, ishlar) ishlab chiqarish va realizatsiya qilish xarajatlari, asosiy aktivlar (fondlar) va boshqa narsalarning tasniflagichlari. Eskirib qolgan tasniflagichlar yangi sharoitga moslashtirilib xalqaro standartlar asosida qayta ko‘rib chiqilmoqda, yangilari esa yaratilmoqda. 5.2. Statistik guruhlash Iqtisodiy tasniflagichlar uzoq davr davomida qo‘llanib, joriy va yillik statistik tekshirishlar uchun zamin bo‘lib xizmat qiladi. Ulardan farqli o‘laroq, guruhlash muayyan tekshirish maqsadlari uchun, ayrim masalalarni unda yoritish uchun amalga oshiriladi. Ko‘pincha guruhlash miqdoriy belgilar asosida tuziladi. Ular atributiv belgilar asosida ham quriladi, ammo bu holda ko‘proq taqsimot qatorlari shakliga ega bo‘ladi, muqobillik qoidasiga binoan tuzish ham tez-tez uchrab turadi. Statistikada guruhlash deb o‘rganilayotgan hodisalarni (obyektlarni, birliklarni) muhim belgilariga asoslanib turdosh (sifatdosh) guruhlarga (to‘plamlarga) birlashtirish yuritiladi. Masalan, aksioner kompaniyalarni dividend to‘lash darajasiga qarab guruhlarga ajratish. Guruhlash statistik kuzatish natijasida to‘plangan ma’lumotlarni keyinchalik qayta ishlash va turli statistik to‘plamlarni hosil qilish zaminida yotadi. Tuzilgan har bir guruh (to‘plam) uchun umumiy va o‘rtacha ko‘rsatkichlar hisoblanadi, ularni bir-biri bilan taqqoslab guruhlar orasidagi farqlarning kelib chiqish sabablari aniqlanadi, turli belgilar orasidagi o‘zaro bog‘lanishlar tahlil qilinadi. Agarda to‘plangan ma’lumotlarni jamg‘arib umumiy ko‘rsatkichlar olish bilan chegaralansak, u holda ular turli statistik to‘plamlarga tegishli bo‘lishi mumkin, natijada ularning tuzilishi va xususiyatlarini aniqlay olmaymiz. Guruhlashning ahamiyati shundaki, u ma’lumotlarni umumlashtirish va tasavvur qilish uchun ixcham, yaqqol shaklda taqdim etishni ta’minlaydi. Bundan tashqari, guruhlash ma’lumotlarga turli jihatdan ishlov berish va tahlil qilish uchun

asos yaratadi. Buning uchun guruhlarni bunyod etish belgisi yoki belgilarini tanlash, tuziladigan guruhlar soni va ularning chegaralarini aniqlash ilmiy tartib- qoidalarga tayanishi kerak. Statistika bunday ilmiy prinsiplarni yaratgan, ular ichida eng asosiylari quyidagilardan iborat (5.1-tarh). 5.1.-tarh. Guruhlashning asosiy qoidalari. Guruhlash belgilari qilib ko‘zlangan maqsad va vazifalar nuqtai nazaridan muhim belgilar ya’ni o‘rganilayotgan hodisalarning tub bog‘lanishlarini ifodalovchi belgilar olinishi kerak. Shu bilan birga guruhlashni konkret sharoitga moslashtirish, ya’ni sharoit o‘zgarishiga qarab guruhlashni tuslantirib, uning belgilarini o‘zgartirish - bir sharoitda guruhlarni bir belgi asosida tuzib, ikkinchi sharoitda boshqa unga mos keladigan belgilarga tayanish zarur. Masalan, ekstentiv takror ishlab chiqarish sharoitida ishchilar soni korxona miqyosini belgilash uchun muhim belgi hisoblansa, intensiv sharoitda, ya’ni ilmiy- texnika jarayoni sharoitida u ikkilamchi bo‘lib qoladi, chunki ishlab chiqarish miqyosi yangi texnika qo‘llanishi, yuqori mehnat unumdorligi darajasi bilan belgilanadi. Agarda lalmikor yerlarda don ishlab chiqarish hajmi ekin maydonga asosan bog‘liq bo‘lsa, sug‘orma yerlarda ekin maydonga ko‘proq ishlov berib (o‘z vaqtida sug‘orish, o‘g‘itlar berish va h.k.) yuqori hosil olishga bog‘liqdir. Shuning uchun fermer ho‘jaliklari faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishda lalmikor sharoitda don ishlab chiqaruvchi ho‘jaliklarni ekin maydoni bo‘yicha, sug‘orma dalachilik sharoitida faoliyat qilayotgan ho‘jaliklarni esa don hosildorligi (1 ga maydondan olingan hosil) bo‘yicha guruhlash ayni muddaodir. Ayrim guruhlar uchun hisoblanadigan umumiy ko‘rsatkichlar tipik va barqaror bo‘lishini ta’minlash uchun har bir guruhga tegishli birliklar soni yetarli miqdorda (5 birlikdan kam bo‘lmasligi) bo‘lishi kerak, chunki bu holda umumiy ko‘rsatkichlarda tasodifiy kuchlar ta’siri o‘zaro qirqiladi va qonuniyat, tipik jihat yaxshiroq namoyon bo‘ladi. Boshqa tomondan, biror guruh to‘plam birliklarining yarmidan ko‘proq qismini qamrab olishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak, aks holda guruhlashning muhim prinsipi (qoidasi) - bir guruhga tegishli birliklar orasidagi farqlar har xil guruhlarga tegishli birliklar orasidagi farqlardan katta bo‘lmasligi Guruhlashning asosiy qoidalari miqdoriy o‘zgarishlar orqali sifat o‘zgarishlarni oydinlashtirish birliklar orasidagi ichki guruhiy farqlar guruhlararo farqlardan kichik bo‘lishi ko‘p variantlilik asosida guruhlar sonini belgilash aniq sharoitga guruhlashni moslashtirish guruhlar oralig‘ini sharoitga qarab belgilash

haqidagi talab buziladi, demak, bunday guruh turdosh bo‘lmagan birliklarni ham o‘z ichiga oladi. Guruhlar sonini to‘g‘ri belgilash guruhlash samarali bo‘lishi uchun muhim garovdir. Bu masalani ko‘pvariantlik qoidaga tayanib yechish eng yaxshi yo‘l hisoblanadi. Guruhlash variantlari orasidan eng qoniqarligini ajratib olayotganda tanlash mezoni qilib max : 2 2ˆ    xy olish mumkin. Bu yerda 2ˆxy  -o‘rganilayotgan belgining guruhlararo dispersiyasi, 2  - o‘rtacha ichki (qoldiq) dispersiya. Guruhlar sonini belgilayotganda, yuqorida ta’kidlangandek, barcha guruhlarga tegishli birliklar soni yetarli miqdorda bo‘lishi, biror guruhga hamma birliklarining yarmidan ko‘prog‘i tegishli bo‘lmasligi va o‘rtada joylashgan guruhlarda chetki guruhlarga nisbatan birliklari soni ko‘proq bo‘lishi zarurligini e’tiborga olish kerak. Ayrim darsliklarda 1 guruhlar sonini G.A. Sterjess formulasi N N K ln 44.1 1 lg 32.3 1     va G. Bruks hamda N. Karuzers formulasi K=5lgN (bu yerda: lg - o‘nlik logarifm, ln - natural logarifm, N-berilgan to‘plam birliklar soni, K - guruhlar soni) yordamida aniqlash tavsiya etilgan. Ammo bu formulalar variatsion qatorlarni tuzish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ulardan to‘plam birliklar soni 100 dan ko‘proq N  100 va guruhlash bir belgi asosida tuzilganda foydalanish mumkin. Formulalardan foydalanish uchun yana bir shart ayrim birliklarda guruhlash belgisi bir ohangli o‘zgaruvchan qiymatlarga ega bo‘lishi kerak. Guruhlar oralig‘ining chegarasi masalasiga kelsak, uni ikki shaklda yechish mumkin: biri - hamma guruhlar uchun oraliqni teng miqdorda belgilash, ikkinchisi - uni tengmas shaklda, ko‘payib yoki ozayib keluvchi miqdorlarda ifodalash. Birinchi holda guruh oralig‘i quyidagi formula yordamida aniqlanadi: k x x i min max   Bu yerda: x max - guruhlash belgisining eng katta qiymati; x min -uning eng kichik qiymati, k-tuziladigan guruhlar soni. Guruhlar oralig‘i teng bo‘lmagan shaklda belgilanayotganda ularni teng miqdorda birliklar bilan to‘ldirish ayni muddao hisoblanadi. Bu holda berilgan to‘plam guruhlarga teng sonda birliklarni taqsimlash yo‘li bilan ajratiladi, ya’ni m = N:k Bu yerda: m - harbir guruhga tegishli birliklar soni; 1 Ё.Абдуллаев. Статистиканинг умумий назарияси. Т.: Ы=итувчи , 2002, 47-бет Локин Г.Ф. Биометрия. М.: Высшая школа, 1973, 19-бет. Guruhlar soni ko‘p - variantli yechim asosida belgilanishi kerak. Guruhlar oralig‘ining chegarasi - bu ayrim guruhlarga tegishli birliklar sonini to‘g‘ri aniqlash garovidir.

N-umumiy to‘plam birliklari soni; k-tuziladigan guruhlar soni. Buning uchun dastlab to‘plam birliklari guruhlash belgisining qiymatlari asosida ranjlashtiriladi, ya’ni tartib soni bo‘yicha ularning qatori (ro‘yxati) tuziladi, so‘ngra har «m» ta birliklar sanalib, ulardan birinchi, keyin ikkinchi va h.k. guruhlar tuziladi. 5.3. Guruhlash turlari Guruhlash statistik bog‘lanishlar va qonuniyatlarni aniqlash, o‘rganilayotgan to‘plamning tuzilishini o‘rganish va ho‘jaliklarning sotsial-iqtisodiy tiplarini tasvirlash maqsadida bajariladi. Uning har xil turlari va shakllari mavjud. 5.2-tarh. Guruhlash turlari. Guruhlash maqsad va vazifalariga qarab uch turga bo‘linadi: 1) tipologik; 2) analitik; 3) tuzilmaviy guruhlash. Tipologik guruhlash deganda, o‘rganilayotgan hodisalar to‘plamini sotsial-iqtisodiy tiplarga taqsimlash tushuniladi. Tip so‘zi quyidagi lug‘aviy mazmunga ega: 1) bir turdagi narsa uchun umumiy bo‘lgan namuna; 2) biologik hayvon va o‘simliklar sistematikasidagi o‘zaro o‘xshash sinflarni birlashtiradigan oliy bo‘linma; 3) bir qator ichki yoki tashqi belgilar yagonaviyligi asosida birlashgan kishilar kategoriyasi. Sotsial-iqtisodiy tip deganda jamiyatda, iqtisodiyotda bajaradigan funksiyalari va tutgan o‘rni umumiyligiga asoslangan ho‘jalik yurituvchi subyektlar, shaxslar, qandaydir narsalar (ishlab chiqarish vositasi, ishlovchi kuch va h.k.) kategoriyasi, to‘plami tushuniladi.Tipologik guruhlash – bu to‘plamni sotsial- iqtisodiy tiplarga ajratishdir Sotsial iqtisodiy tip jamiyatda iqtisodiyotda bajaradigan funksiyalar va tutgan o‘rinning umumiyligi bilan belgilanadi Guruhlash turlari Maqsad va vazifalarga qarab Guruhlash belgilari soniga qarab Manbaiga qarab tipologik guruhlash analitik guruhlash tuuilmavi y guruhlash oddiy guruhlash murakkab guruhlash birlamchi guruhlash ikkilamch i guruhlash

Tipologik guruhlashni tuzish algoritmi quyidagi ketma-ket operatsiyalarni bajarishdan iborat: 1. o‘rganilayotgan hodisalarni qanday tiplarga ajratish dastlab belgilab qo‘yiladi; 2. tiplar tasvirini shakllantiruvchi guruhlash belgilari saylab olinadi; 3. guruhlarning oraliq chegaralari aniqlanadi; 4. guruhlash belgilari birikmasi asosida har qaysi tip guruhiga tegishli to‘plam birliklari soni aniqlanadi; 5. ayrim tiplarni tasvirlash uchun tegishli birliklar haqidagi boshlang‘ich ma’lumotlar asosida umumiy ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Ayrim hollarda tiplarning shakllanish sharoitlarini ifodalaydigan guruhlarni har xil belgilar, masalan ko‘p energiya talabchan tarmoqlarda - iste’mol qilingan elektroenergiya, ko‘p xom-ashyo talabchan tarmoqlarda - tovar - moddiy zaxiralar, mehnat talabchan tarmoqlarda - ishchilar soni, kapital talabchan tarmoqlarda - asbob-uskunalar qiymati asosida tuzish mumkin. Bunday tartibda guruhlash belgilarini olish guruhlar belgilarini ixtisoslashtirish deb yuritiladi. Shu bilan birga tiplarni to‘laroq belgilash maqsadida konkret sharoitni hisobga olib guruhlar oralig‘ini ham ixtisoslashtirish tavsiya etiladi. Tuzilmaviy guruhlash odatda ma’lum bir belgiga qarab to‘plam tuzilishini ta’riflaydi. Buning uchun dastlab bir belgi asosida taqsimot qatori tuziladi, so‘ngra har qaysi guruh uchun tuzilmani ta’riflovchi to‘plama ko‘rsatkichlar, masalan guruhlash belgisining guruhlardagi yig‘ma hajmi va u bilan yaqindan bog‘liq bo‘lgan belgilar to‘plama miqdorlari hisoblanadi va nihoyat ularga asoslanib ayrim guruhlarning umumiy to‘plamdagi hissalari aniqlanadi. Tuzilmaviy guruhlashlar bilan taqsimot qatorlari bir biriga o‘xshashib ketadi, ammo ular vazifalari va tuzilish jihatidan bir biridan farq qiladi. Tuzilmaviy guruhlashda ko‘zlangan maqsad - to‘plam tuzilishini o‘rganish. Buning uchun har bir tuzilma bir to‘da ko‘rsatkichlar yordamida tavsiflanishi kerak, bu holda uning turli jihatlari oydinlashadi. Taqsimot qatorlari esa statistik to‘plam tuzilmaviy xususiyatlarini va qonuniyatlarini aniqlash uchun xizmat qiladi. Tuzilmaviy guruhlashlar tuzilishidagi o‘zgarishlarni dinamika va fazo jihatidan statistik o‘rganish va miqdoriy baholash imkonini beradi. Buning uchun Guruhlash belgilarini ixtisoslashtirish - bu sharoitlarga moslashtirib guruhlash belgilarini o‘zgartirib turishdir. Tuzilmaviy guruhlash - bu bir belgi asosida to‘plam tizilishini tasvirlovchi taqsimot qatoridir. Tuzilmaviy guruhlash taqsimot qatorlari bilan umumiylikka ega, ammo ulardan qator jihatlari bilan farq qiladi.

ikki usuldan foydalanish mumkin: biri - har bir to‘plamning ichidagi farqlarni miqdoriy baholashga asoslanadi, ikkinchisi esa - to‘plamlar tuzilishi orasidagi farqlarni baholashga tayanadi. Birinchi holda har bir to‘plam ichki tuzilmaviy farqlari ularning o‘rtacha absolut qiymati va o‘rtacha kvadratik qiymati hamda ularning koeffitsiyentlari yordamida baholanadi. Agarda ayrim guruhlar uchun o‘rganilayotgan ko‘rsatkich m i bo‘lsa, ularning to‘plamdagi salmog‘i (ulushi, qismi)d m m i i i   u holda: o‘rtacha absolut salmoqlar farqi k d d k d d i      (1) (ishorasi hisobga olinmaydi) uning koeffitsiyenti K d d    (2) salmoqlarning o‘rtacha kvadratik farqi k d di d 2) (     (3) va uning koeffitsiyenti d K d  bu yerda: k d d i   . Bu ko‘rsatkichlar to‘plam tuzilishini dinamika yoki fazo jihatdan qiyosiy tahlil qilish uchun hisoblanadi. Ikkinchi holda ikkita qiyoslanayotgan to‘plamlar tuzilishini ifodalovchi tuzilma salmoqlari (d i ) orasidagi farqlar asosida ularning o‘rtacha arifmetik va o‘rtacha kvadratik farqlari hamda koeffitsiyentlari hisoblanadi.            d d K S d d n K d K S d i i i i S i 1 0 1 02 1 1 6 7 (5) ( ) ( ) ( ) (8) Bu yerda: d i1 -joriy davrdagi (yoki taqqoslanuvchi) to‘plam guruhlari (tuuilma) ning salmoqlari d i0 -o‘tgan davrdagi (yoki taqqoslovchi) to‘plam guruhlarining salmoqlari  - ikki to‘plam tuzilishidagi farqlarning o‘rtacha absolut qiymati (ishorasi inobatga olinmaydi) S-ikki to‘plam tuzilishidagi farqlarning o‘rtacha kvadratik qiymati K - o‘rtacha absolut farqlar darajasi K S - o‘rtacha kvadratik farqlar darajasi. Analitik guruhlash deb ikki va undan ortiq belgilar orasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni ta’riflovchi guruhlash ataladi. Analitik guruhlashda ikki toifadagi belgilar ishtirok etadi: biri - omil belgilar, ikkinchisi - natijaviy belgilar. Natijaviy belgi debAnalitik guruhlash - bu belgilar orasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni tasvirlovchi guruhlashdir.

boshqa belgilar ta’siri ostida o‘zgarayotgan belgi ataladi, omil belgi esa unga ta’sir etayotgan, uni o‘zgarishiga sabab bo‘layotgan belgi yoki belgilardir. Analitik guruhlash odatda omil belgi yoki belgilar asosida tuziladi, har qaysi guruh esa natijaviy belgilar bilan ta’riflanadi. Ikkinchi holdagi (5-8) ko‘rsatkichlardan faqat guruhlash asoslari (guruhlar oralig‘i) va guruhlar soni bir xil bo‘lgan to‘plamlar tuzilishini qiyosiy o‘rganishda foydalanish mumkin. Birinchi holdagi (1-4) ko‘rsatkichlarni qo‘llash bunday chegaraga ega emas. O‘zbekiston yalpi qishloq ho‘jalik mahsulotining ho‘jalik toifalari bo‘yicha tuzilishi haqidagi ma’lumotlar asosida yuqorida bayon etilgan ko‘rsatkichlarni hisoblash tartibini ko‘rib chiqamiz. 5.1-jadval. O‘zbekiston yalpi qishloq xo‘jaligi mahsulotining ho‘jaliklar toifasi bo‘yicha tuzilishidagi o‘zgarishi (%%) Ho‘jalik guruhlari 1997 1999 1997 1999 1999 y-1997 y farqi d i0 d i1 (d i -id ) (d i - id ) 2 (d i - id ) (d i - id ) 2 (d i1 -d io ) (d i1 -d io ) 2 dehqon xo‘j. shirkat xo‘j. fermer xo‘j. 56,6 40,2 3,2 60,7 34,9 4,4 23,3 6,9 -30,2 542,9 47,6 912,0 27,4 1,6 -29,0 750,8 2,6 841,0 4,1 -5,3 1,2 16,8 28,1 1,4 Jami 100 100 60,4 1502,5 58,0 1594,4 10,6 46,3 67.0 3. 33 4. 22 , 60.0 1. 33 1. 20 %,4. 22 3 5. 1502 %,1. 20 3 4. 60 1997 %3, 33 3 100 3                 K K d d d d i 12.0 3. 33 9.3 , 11.0 3. 33 5.3 %,9.3 3 3. 46 %,5.3 3 6. 10 97/ 1999 69.0 3. 33 1, 23 , 58.0 3. 33 3, 19 %,1, 23 3 4, 1594 %,3, 19 3 58 1999 farq                   S d K K S K K d    Demak, 1999 yilda 1997 yilga nisbatan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi ho‘jaliklar toifasi tuzilishida deyarlik o‘zgarish bo‘lmagan. Ammo bunday guruhlashni natijaviy belgi (yoki belgilar) asosida ham bajarish mumkin. Bu holda ayrim guruhlar uchun omil belgilarning ko‘rsatkichlari (qiymatlari) hisoblanadi. Bunday guruhlash qanday omillar ta’siri ostida natijaviy belgi shakllanayotgani, ular orasidan qaysi omillar ustunroq rol o‘ynayotgani va qaysi birlari salbiy ta’sir etayotganini kuzatish imkonini beradi. Ammo lekin natijaviy belgi asosida tuzilgan guruhlashlar barcha omillar harakati va ta’sir kuchi haqida to‘g‘ri ma’lumot bermaydi, chunki omillar bevosita natijaviy belgiga ta’sir etishi bilan bir qatorda bir birlari bilan ham o‘zaro bog‘langandir, oqibatda ijobiy omillar ta’sir kuchi salbiy omillar hisobiga qirqilib sustlashadi. Shuning uchun bunday guruhlashlarni omil belgilar asosida guruhlashlar bilan birga olib borish kerak.

5.4. Oddiy va murakkab guruhlash Guruhlash bir yoki bir necha belgilar asosida tuzilishi mumkin. Bir belgi asosida tuzilgan guruhlash oddiy yoki bir o‘lchamli, ikki va undan ortiq belgilar asosida qurilgan guruhlash murakkab yoki ko‘p o‘lchamli guruhlash deb ataladi. Bir omil belgi asosida tuzilgan analitik guruhlash o‘rganilayotgan omil bilan natijaviy belgi orasidagi bog‘lanishni aks ettirsa ham, ammo bu bog‘lanish sof holda yuzaga chiqmaydi, chunki omilning o‘zi boshqa omillar ta’siri ostida shakllanadi va shu sababli natijaviy belgi o‘zgaruvchanligi bevosita o‘rganilayotgan omil ta’siridan tashqari yana yot «shovqin»ga ham bog‘liqdir. Bu masalani oydinlashtirsh uchun quyida 50 mikro firmalar va kichik korxonalarning ishchilar soni va ularning o‘rtacha ishlash stajiga qarab guruhlash jarayoni tasvirlangan (5.2-jadval). 5.2-jadval. 50 kichik firma va korxonalarni ishchi soni va ish stajiga qarab guruhlash uchun yordamchi jadval Korxona ¹ Ishchi soni (kishi) Staj (yil) Yalpi qo‘shil- gan qiymat (ming so‘m) Barcha ishchi staji (kishi-yil) 1 ishchiga mahsulot (ming so‘m) Y i 2 Y i 2 n i A 1 2 3 4 5 6 7 n i x j n i x i y i n i x i n i y i =y i n i /n i №1 1 1,0 200 1,0 200 40000 40000 №2 2 1,5 404 3,0 202 40804 81608 №3 3 1,9 585 5,7 195 38025 114075 №4 7 2,0 1638 14,0 234 54756 383292 №5 3 3,0 615 9,0 205 42025 126075 №6 3 3,8 666 11,4 222 49284 147852 №7 3 4,0 663 12,0 221 48841 146523 №8 5 4,2 1100 21,0 220 48400 242000 №9 4 5,9 888 23,6 222 49284 197136 Ia=9 hammasi 31 3,2 6759 100,7 218,0 411415 1478561 №10 5 6,5 1160 32,5 232 53824 269120 №11 6 6,5 1380 39,0 230 52900 317400 №12 9 7,0 2169 63,0 241 58081 522729 №13 8 7,5 1960 60,0 245 60025 480200 №14 10 7,0 2420 70,0 242 58564 585640 №15 9 7,7 2250 69,3 250 62500 562500 I b=6 hammasi 47 7,1 11339 333,8 241,3 345894 2737589 №16 8 11,9 1992 95,2 249 62001 496008 №17 10 12,0 2440 120,0 244 59536 595360 №18 10 12,7 2900 127 290 84100 841000 I-3 hammasi 28 12,2 7332 342,2 261,9 205637 1932368 I jami 18 106 7,3 25430 776,7 239,9 962946 6148518 №19 12 4,4 3000 52,8 250 62500 750000 №20 13 5,3 3276 68,9 252 63504 825552 №21 14 6,3 3528 88,2 252 63504 889056 №22 17 6,0 4352 102,0 256 65536 1114112Oddiy yoki bir o‘lchamli guruhlash bir belgi asosida, murakkab yoki ko‘p o‘lchamli guruhlash ikki va undan ortiq belgilar asosida tuziladi.

№23 11 5,5 2625 60,5 245 60025 660275 II a=5 hammasi 67 5,6 16851 372,4 251,5 345894 4238995 №24 15 7,0 3780 105,0 252 63504 952560 №25 16 7,5 4048 120,0 253 64009 1024144 №26 18 8,0 4716 144,0 262 68644 1235592 №27 20 8,8 5280 176,0 264 69696 1393920 №28 18 9,4 5202 169,2 289 83521 1503378 №29 19 10,1 4978 191,9 262 68644 1304236 №30 18 10,5 4968 189,0 276 76176 1371168 II b 7 hammasi 124 8,8 32972 1095,1 265,9 494194 8784998 №31 17 12,1 4726 205,7 278 77284 1313828 №32 19 12,1 5301 229,9 279 77841 1478979 №33 20 13,8 6000 276,0 300 90000 1800000 №34 20 16,0 6020 320,0 301 90601 1812020 II v 4 hammasi 76 13,6 22047 1031,6 290,1 335726 6404827 II jami 16 267 9,4 71870 2499,1 269,2 1144989 19428820 №35 21 6,3 5670 132,3 270 72900 1530900 №36 24 6,2 6720 148,8 280 78400 1881600 №37 30 6,0 8100 180,0 270 72900 2187000 №38 26 6,3 6968 163,8 268 71824 1867424 III a 4 hammasi 101 6,2 27458 624,9 271,9 296024 7466924 №39 22 6,5 5830 143,0 265 70225 1544950 №40 23 7,0 6164 161,0 268 71824 1651952 №41 26 9,0 7254 234,0 279 77841 2023866 №42 27 10,0 7344 270,0 272 73984 1997568 №43 28 10,2 7840 285,6 280 78400 2195200 III b 5 hammasi 126 8,7 34432 1093,6 273,3 372274 9413536 №44 27 13,0 7506 351,0 278 77284 2086668 №45 21 11,8 6300 247,8 300 90000 1890000 №46 25 13,2 7100 330,0 284 80656 2016400 №47 25 15,2 7700 380,0 308 96864 2371400 №48 29 16,0 8410 464,0 290 84100 2438900 №49 31 16,0 8711 496,0 281 78961 2447791 №50 26 17,0 7930 442,0 305 93025 2418650 III b 7 hammasi 184 14,7 53657 2710,8 291,6 598890 15669809 III 16 jami 411 10,8 115547 4429,3 281,1 1267188 32550269 Hammasi 1784 9,8 212837 7705,1 271,5 3375123 58127607 Bu jadvalda ishchilar soni, o‘rtacha ishlash staji, yalpi qo‘shilgan qiymat berilgan ma’lumotlardir, boshqa ma’lumotlar hisoblash yo‘li bilan olingan, jumladan barcha ishchilar staji (kishi/yil) ishchilar sonini stajiga ko‘paytirishdan, 1 ishchiga olingan mahsulot esa yalpi qo‘shilgan qiymatni ishchilar soniga bo‘lishdan hosil bo‘lgan. Barcha 50 korxonalar dastlab ishchilar soniga qarab uch guruhga bo‘lingan. Buning uchun guruh oralig‘i quyidagicha belgilangan:31 21 , 20 11 , 10 1 10 3 30 3 )1 (1 ) 49 ( 31 min max             IIIgr IIgr Igr kishi korxonaN korxonaN n x x Ki ishchilarga ega bo‘lgan korxonalarni o‘z ichiga oldi. Jadvalda ular 1 jami, 2 jami, 3 jami degan qatorlarda keltirilgan. So‘ngra har bir guruh doirasida korxonalar uchta guruhchalarga bo‘lingan. Hamma guruhlarda guruhchalar oralig‘i bir xil bo‘lishini ta’minlash uchun (aks

holda ma’lumotlar taqqoslab bo‘lmaydi) yana o‘sha tartibdan foydalanilgan, ya’ni eng katta stajdan (korxona ¹50) eng kichik staj (korxona ¹1) olinib uchga bo‘lingan:yil n X X Ke 3.5 3 1 17 min max      Natijada quyidagi oraliqli guruhchalar har bir guruh ichida barpo etilgan: a=1,0-6,3 yil b=6,4-11,6 yil v=11,7-17,0 yil Pirovardida ikki belgi birikmasi asosida tuzilgan murakkab guruhlashga ega bo‘lingan. Agarda uchta guruhlar bo‘yicha muayyan guruhchalarga tegishli ma’lumotlarni qo‘shsak, u holda ikkinchi belgi (staj) asosida tuzilgan oddiy guruhlash vujudga keladi. Quyida 5.3-jadvalda har qaysi belgiga qarab tuzilgan guruhlashlarning natijalari qayd qilingan. Ishchilar soniga qarab guruhlashda korxona miqyosi oshgan sari mehnat unumdorligi ham oshib bormoqda. Oldingi guruhga nisbatan keyingi guruhlarda ishchilar soni bir kishiga ko‘payganda o‘rtacha bir ishchiga to‘g‘ri keladigan mahsulot necha so‘mga ko‘payishini hisoblaymiz. . . kishi- m so' ming 3,1 0.9 9. 11 7. 16 7. 25 2. 269 1. 281 kishi- m so' ming 7.2 8. 10 3. 29 9.5 7. 16 9. 239 2. 269 2 3 2 3 1 2 1 2                 x x y y b x x y y b yx yx

5.3-jadval. Kichik korxonalarda mehnat unumdorligi bilan korxona miqyosi va ishchi staji orasidagi bog‘lanish Guruhlar Korxo nalar soni Ishchilar soni Yalpi qo‘shilgan qiymat (mahsulot, ming so‘m) Barcha ishchilar staji (kishi-yil) O‘rtacha staj (yil) O‘rtacha 1 ishchi mahsuloti (ming so‘m) O‘rtacha 1 korxona uchun mahsulot (ming so‘m) ishchi soni a) ishchilar soniga qarab korxona miqyosi f iijx i ij ij y x q   il ijx x     ij il ij x x x x    ij ij i x q y    ij ij ij f q q    ij ij il ij f x x x 1-10 18 106 25430 776.7 7.3 239.9 1414.2 5.9 11-20 16 267 71870 2499.1 9.4 269.2 4491.8 16.7 21-31 16 411 115547 4429.3 10.8 281.1 7221.7 25.7 Hammasi 50 784 212847 7705.1 9.8 271.5 4257.5 15.7 b) ishchilar stajiga qarab guruhlar f il ijx j il il y x q   ij ilx x     ij ij il x x x x    ij ij i x q y    il jl il f q q    il ij j f x x 1,0-6,3 18 199 51068 1098.0 5.5 256.6 2838.6 11.1 6,4-11,6 18 297 78743 2522.5 8.5 265.1 4374.6 16.5 11,7-17,0 14 288 83036 4084.6 14.2 288.2 5931.1 20.6 Hammasi 50 784 212847 7705.1 9.8 271.5 4257.5 15.7 Ikkinchi guruhda birinchi guruhga nisbatan ishchilar soni 1 kishiga ko‘payganda mehnat unumdorligi (o‘rtacha 1 ishchi ishlab chiqargan mahsulot) 2,7 ming so‘mga ortgan, uchinchi guruhda ikkinchi guruhga nisbatan esa bu ko‘rsatkich 1,3 ming so‘mga oshgan. Bunday ko‘rsatkichlar bog‘lanish quvvati (kuchi) deb ataladi. Ularning qiymatlaridagi farqlar kattalashib yoki kamayib borsa, belgilar orasida egri chiziqli bog‘lanish mavjudligidan darak beradi. Agarda ular bir-biriga teng bo‘lsa, belgilar orasida to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish mavjuddir. Bu holda o‘rtacha bog‘lanish quvvati (kuchi)ni ifodalovchi ko‘rsatkich muhim tahliliy ahamiyatga ega. Ushbu ko‘rsatkich quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 1 1 x x y y b n n yx    bu yerda ny va 1y oxirgi va birinchi guruhlarda natijaviy belgining o‘rtacha qiymatlari x x n 1 o‘sha guruhlarda omil belgining o‘rtacha qiymatlari. b yx  0 bo‘lsa belgilar orasida teskari bog‘lanish, b yx  0 bo‘lsa, ular orasida to‘g‘ri bog‘lanish mavjud. Egri chiziqli bog‘lanish uchun o‘rtacha bog‘lanish quvvatini ifodalovchi ko‘rsatkich ahamiyatga ega emas. Ish stajiga qarab guruhlash natijalariga binoan yuqoridagi ko‘rsatkichlarni hisoblaymiz. . . kishi- m so' ming 6,5 1,4 1, 23 5, 16 6, 20 1, 265 2, 288 kishi- m so' ming 6,1 4,5 5,8 1, 11 7. 16 6, 256 1, 265 2 3 2 3 1 2 1 2                 x x y y b x x y y b yx yx

Demak, ish staj bilan mehnat unumdorligi orasida ham egri chiziqli bog‘lanish mavjud. Analitik guruhlash natijalariga tayanib belgilar orasidagi bog‘lanishni yana bir ko‘rsatkich: empirik korrelyatsion munosabat yordamida o‘lchash mumkin. Bu ko‘rsatkich grekcha  (eta) harfi bilan belgilanadi. U dispersiyalarni qo‘shish qoidasiga asoslanadi. Bu qoidaga binoan umumiy dispersiya ichki guruhiy va guruhlararo dispersiyalar yig‘indisiga teng. Natijaviy belgi umumiy dispersiyasiS y y N y N y N n i i i 2 2 2 2             ( ) guruhlangan qatorda S y y n n y n n yn n y i i i i i i ii i 2 2 2 2                 ( ) Omil belgi nisbiy barqarorlikka ega bo‘lganda, guruh ichida shakllangan natijaviy belgi dispersiyasi boshqa o‘rganilmayotgan belgilar (omil belgidan tashqari) hisobiga vujudga keladi. Bu dispersiya qoldiq dispersiya deb ataladi. U o‘rganilayotgan omil x biriktirilib qo‘yilganda natijaviy belgi o‘zgaruvchanligi qanday darajada bo‘lishi mumkinligini o‘lchaydi, ya’ni 2 2 0 2 2 )( ) (             j ij j ij j n j j ij xy n y n y n y y S i Bu yerda: y ij - j guruhga tegishli i-to‘plam birligida natijaviy belgi ega bo‘lgan qiymat; jy - j guruhi uchun natijaviy belgi o‘rtacha qiymati; n j - j guruhiga tegishli birliklar soni j - 1,2,3, . . . m Ayrim guruhlar uchun hisoblangan ichki guruhiy dispersiyalardan ularning o‘rtacha qiymati aniqlanadi, ya’ni S S n n yx yx j j m j j m () () 2 2 1 1      Guruhlararo dispersiya o‘rganilayotgan omil ta’siri ostida natijaviy belgi qanday o‘zgaruvchanlikka ega bo‘lishini o‘lchaydi, shuning uchun u omil dispersiyasi deb ham ataladi, ya’ni 2 2 1 2 2 ) (               N y n n y n n y y S i j j j j m j j i j yx Dispersiyalarni qo‘shish qoidasini quyidagicha yozish mumkin:

            m j n i i j j i j j ij j i ij y xy y n y y y y y y S S S x )( )( 2 2 )( 2 2 2 )( 2 ) ( ) ( ) ( yoki Empirik korrelyatsion munosabat natijaviy belgi o‘zgaruvchanligining qaysi qismi omil belgi ta’siri ostida shakllanishini o‘lchaydi. U omil dispersiyasini umumiy dispersiyaga nisbatidan kelib chiqadi. 2 2 2 y y S S x   - empirik determinatsiya koeffitsiyenti, 22 yy S S x   - empirik korrelyatsion munosabat. Bu ko‘rsatkich (0; 1) oraliqda qiymatga ega bo‘ladi. 1 ga yaqinlashgan sari, bog‘lanish kuchliroqligini anglatadi, va aksincha bo‘lsa bog‘lanish kuchsizdir. Jadval №5.2 va 5.3 ma’lumotlariga binoan: a) Korxona miqyosi (ishchilar soni) bilan mehnat unumdorligi orasidagi bog‘lanish uchun I 4249,0 430 7. 182 7. 182 3. 73712 0. 73895 784 212873 411 267 106 411* 1. 281 267*2. 261 106* 2399 430 784 212873 784 127607. 58 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2                                 y y i j jj y y S S N y n n y S S x x  Demak, mehnat unumdorligi umumiy dispersiyasining 42,5% korxonalar miqyosi orasidagi o‘zgaruchanlik hisobiga ro‘y bergan. b) ish staji va mehnat unumdorligi orasidagi bog‘lanish uchun

II. 6077.0 430 8. 158 3693.0 430 8. 158 8, 158 3, 73712 1. 73873 784 212783 288 297 199 288* 288 297* 1. 265 199* 6. 256 0. 430 3. 73712 3. 74142 784 212783 784 58127607 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2                           y y y y y S S S S x x x   Demak, mehnat unumdorligi umumiy dispersiyasining 36,9% ish staji orasidagi o‘zgaruvchanlik hisobiga shakllangan. Natijaviy belgiga bir to‘da omillar ta’siri va ayrim omillarning sof ta’sirini o‘rganish uchun ko‘p omilli analitik guruhlash amalga oshiriladi. U omil belgilar birikmasi asosida to‘plam birliklarini murakkab guruhlash yo‘li bilan bajariladi. Bunday guruhlashni kombinatsion guruhlash deb ataladi. Har qaysi guruh va guruhchalar uchun natijaviy belgining o‘rtacha qiymatlari hisoblanadi. Bizning misolimizda kombinatsion guruhlash quyidagi shaklga ega.

5.4-jadval. Mehnat unumdorligining korxonalar miqyosi (ishchilar soni) va ish stajiga bog‘liqligi Ishchilar soni bo‘yicha guruhlar Ish staji bo‘yicha guruhchalar Korxon alar soni Ishchilar soni Yalpi mahsulot (ming so‘m) Hamma ishchilar staji (kishi yil) 1 korxona o‘rtacha ishchilar soni x 1 o‘rtacha staj (yil) x 2 o‘rtacha 1 ishchiga mahsulot (ming so‘m) u 1-10 1,0-6,3 6,4-11,6 11,7-17,0 9 6 3 31 47 28 6759 11339 7332 100,7 333,8 342,2 3,4 7,8 9,3 3,2 7,1 12,2 218,0 241,3 261,9 O‘rtacha 18 106 25430 776,7 5,9 7,3 239,9 1-20 1,0-6,3 6,4-11,6 11,7-17,0 5 7 4 67 124 76 16851 32972 22047 372,4 1095,1 1031,6 13,4 17,7 19,0 5,6 8,8 13,6 251,5 265,9 290,1 O‘rtacha 16 267 71870 2499,1 16,7 9,4 269,2 21-31 1,0-6,3 6,4-11,6 11,7-17,0 4 5 7 101 126 184 27458 34432 53657 624,9 1093,6 2710,8 25,3 25,2 26,3 6,2 8,7 14,7 271,9 273,3 291,6 O‘rtacha 16 411 115547 4429,3 25,7 10,8 281,1 Umumiy o‘rtacha 50 784 212837 7705,1 15,7 9,8 271,5 Jadval ma’lumotlari ikki omil ta’siri ostida mehnat unumdorligi o‘zgaruchanligi ustidan kuzatish imkonini beradi. Ularga asoslanib natija bilan bir omil (ikkinchi omil barqaror qilib o‘rtacha darajaga biriktirib qo‘yilganda) orasidagi bog‘lanishni sof holda o‘lchash mumkin. Buning uchun bog‘lanish kuchining xususiy (yoki sof) ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Misolimizda ish staji bilan mehnat unumdorligi orasidagi bog‘lanish uchta xususiy (sof) ko‘rsatkichiga ega (korxona miqyosi o‘rtacha darajada o‘zgarmas qilib bog‘lab qo‘yilganda):m/kishi. so' ming 3.2 5.8 7. 19 2.6 7. 14 9. 271 6. 291 m/kishi. so' ming 8.4 0.8 6. 38 6.5 6. 13 5. 251 1. 290 m/kishi. so' ming 88.4 0.9 9. 43 2.3 2. 12 0. 218 9. 261 ) ( ) ( ) ( )(1)(21 )(1)(2 )(1)(2                â â á á à a x yx x yx x yx b b b Xuddi shuningdek mehnat unumdorligi bilan ikkinchi omil - korxona miqyosi (ishchilar soni) orasidagi bog‘lanish uchun uning xususiy ko‘rsatkichlarini (ish staji o‘zgarmas qilib bog‘lab qo‘yilganda) hisoblash mumkin. m/kishi. so' ming 7.1 0. 17 7. 29 3.9 3. 26 9. 261 6. 291 m/kishi. so' ming 8.1 4. 17 0. 32 8.7 2. 25 3. 241 3. 273 m/kishi. so' ming 5.2 9. 21 9. 53 4.3 3. 25 0. 218 9. 271 ) ( ) ( ) ( )(2 )(1 )(2 )(1 )(2 )(1                â â á á a a x yx x yx x yx b b b

Olingan natijalarni oldingi hisoblash natijalari bilan taqqoslashdan kelib chiqadiki, omillar tashqi «shovqin»lardan tozalab qaralganda, ular bilan natija orasidagi bog‘lanish biroz kuchayadi.   y x x yxx y y x x yxx y y x x yx x y S S S S S S 1 2 1 2 1 2 12 2 1 2 1 2 2 2 2 2 2 2 1 5 8 0 4 3 6 0 03 6 7 4 1 5 8 0 4 3 0 0 06 0 6 2 1 9 7 9 4 3 0 04 6 0 2 ( ) ( ) ( ) ( ) () () . . . . . . . .          y x x2 1 1 9 7 9 4 3 0 06 7 8 4 () . .   Ikki omil ta’siri to‘plama empirik korrelyatsion munosabat orqali o‘lchanadi, ya’ni 1. 74 784 6. 58056 76*0. 116 124*2. 43 76 124 67 28 47 31 67*3. 16 28* 417 47*9. 20 31*5. 171 ) ( 8277,0 430 9. 355 430 1. 74 430 90993,0 430 9, 355 430 1580 9, 197 8277.0 430 9. 355 2 2 ) ( 2 2 ) ( 2 2 2 2 2 21 21 21 21 21                                    l j l e il i y y y y y y xyx y xxy xyx y xxy xyx n n y y S S S S S S S S jl i i lj i i i i i i    5.5. Ko‘p o‘lchovli guruhlash usullari Ko‘p o‘lchovli guruhlash kombinatsion guruhlashga nisbatan qator afzalliklarga ega. Kombinatsion guruhlashni qo‘llash uchun muhim shart - o‘rganilayotgan to‘plam juda ko‘p, jumladan yuzlab-minglab birliklarni birlashtirishi lozim. Bu usulda guruhlash asosi qilib olinadigan belgilar soni ko‘paygan sari tuziladigan guruhlar soni geometrik progressiya bo‘yicha oshib boradi. Ko‘p o‘lchovli guruhlashlar kombinatsion guruhlashga oid kamchiliklardan xolidir va shu bilan bir vaqtda guruhlarni murakkab holda tasvirlashni, bir to‘da belgilarga tayanib tuzishni ta’minlaydi. Ko‘pincha ular ko‘p o‘lchovli tasniflash deb nomlanadi. Ko‘p o‘lchovli guruhlash deb bir qancha belgilar asosida tuzilgan guruhlash yuritiladi.

Ko‘p o‘lchovli tasniflashning eng oddiy usuli to‘plam birliklarini ko‘p o‘lchovli o‘rtacha miqdorlar asosida guruhlashdir. Ko‘p o‘lchovli o‘rtacha miqdor deb har bir to‘plam birligi uchun uning bir to‘da miqdoriy belgilari asosida hisoblangan o‘rtacha ko‘rsatkich yuritiladi. Turli belgilar absolut qiymatlarini qo‘shib bo‘lmagani uchun dastlab ularning nisbiy qiymatlari aniqlanadi. So‘ngra, barcha belgilar uchun hisoblangan nisbiy ko‘rsatkichlar qo‘shiladi va natijada har bir birlik uchun ko‘p o‘lchovli o‘rtacha miqdor hosil bo‘ladi, ya’ni:      K j j ij k j ij k x x k 1 1 /) (   Bu yerda:  - birlik uchun ko‘p o‘lchovli o‘rtacha ko‘rsatkich; x ij – i-birlik uchun x i belgisining qiymati; x j – x j belgining o‘rtacha to‘plam (yoki standart) bo‘yicha qiymati; k - belgilar soni; j - belgi tartib soni (nomeri); i - to‘plam birligining tartib soni (nomeri). Ko‘p o‘lchovli tasniflashning asosliroq usuli klaster tahlilidir. Usul nomi inglizcha the cluster so‘zining ildizidan kelib chiqadi. Bu so‘z sinf,guruh, to‘da ma’nosiga ega. Klaster so‘zi matematikadagi «to‘plam» tushunchasiga ma’nodoshdir, chunki ayrim sinflar faqat bir xil hodisalarni (matematikada sonlar olgani kabi) o‘z ichiga oladi, ammo matematikadagi to‘plamdan farqli o‘laroq ular bo‘sh bo‘lishi mumkin emas. Klaster tahlil har bir klasterga tegishli birliklarni ularning bir to‘da belgilariga, qiyofasiga o‘xshashlik me’yoriga qarab aniqlashga asoslanadi. Bundan birliklar (obyektlar) orasidagi «masofa» tushunchasi kelib chiqadi va u qiyofalar (obyektlar) bo‘yicha barcha o‘rganilayotgan belgilar qiymatlarining farqlari bilan o‘lchanadi. Muayyan masofa me’yori turli yo‘llar bilan aniqlanishi mumkin. Odatda «evklid masofasi» deb ataluvchi usul qo‘llanadi. Ya’ni,   k j jpq pq d d 1 bunda j pq x jq jp j x x d    Ikki o‘lchamli tekislikda A va V nuqtalari orasidagi masofa kvadrat ildizi ostidan chiqarilgan ushub nuqtalarning abssissa va ordinata o‘qlari bo‘yicha koordinatalari orasidagi farqlarning kvadrati yig‘indisiga teng, ya’ni: d x x y y B A A B     ( ) ( ) 2 2 Ko‘p o‘lchovli o‘rtacha miqdor - bu bir to‘da belgilar qiymatlariga asoslanib har bir to‘plam birligi uchun hisoblangan o‘rtacha ko‘rsatkich y xX a X bY a Y b A V

5.1-chizma. Yevklid masofasi. Ko‘p o‘lchovli tekislikda k koordinatli p va q nuqtalari orasidagi masofa, ya’ni k belgilarning ayrim qiymatlari farqlar o‘rtacha kvadrati quyidagi formula yordamida aniqlanadi:   k j jq jp pq x x d 1 2) ( Ammo o‘z-o‘zidan ravshanki, har xil sifatli belgilarning absolut qiymatlari bilan ifodalangan bir nuqta bilan ikkinchi nuqta orasidagi farqlar kvadratlarini qo‘shib bo‘lmaydi. Dastlab har bir belgi bo‘yicha to‘plam birliklari orasidagi farqlarni biror nisbiy o‘lchovsiz ko‘rsatkich bilan ifodalash kerak. Bunday ko‘rsatkich sifatida odatda «normallashtirilgan farq» ishlatiladi, ya’ni: j pq x jq jp j x x d    Bu yerda: x x jp jq  - p va q birlikka tegishli belgi qiymatlari orasidagi absolut farq;  xj - x j belgisining o‘rtacha kvadratik tafovuti; d ipq -normallashtirilgan farq, uning ishorasi (Q yoki -) ahamiyatga ega emas, tekislikda belgilar orasidagi «masofa» skolyar miqdordir (vektor miqdori emas). Har qaysi belgi bo‘yicha o‘rtacha kvadratik tafovut va belgining birinchi obyektining ikkinchisidan, uchinchisidan va h.k., ikkinchi obyektning uchinchisidan, to‘rtinchisidan va h.k. uchinchi obyektning to‘rtinchisidan, beshinchisidan va h.k. va shunday ketma-ket tartibda barcha obyektlar uchun ma’lum belgi qiymatlarining juft farqlari hisoblanadi. So‘ngra ushbu juft farqlarni o‘rtacha kvadratik tafovutga bo‘lib, normalashtirilgan farqlar matritsasi tuziladi. Bunday hisoblashlar hamma belgilar uchun bajariladi va normalashtirilgan farqlar matritsalari tuziladi. So‘ngra har bir obyekt uchun hamma belgilar bo‘yicha yevklid masofalari quyidagi formula yordamida hisoblanadi:   k j jpq pq d d 1 2 Natijada normalashtirilgan Yevklid masofalarining matritsasi vujudga keladi. Normal taqsimotli to‘plamda normalashtirilgan farqlarning barcha obyektlar bo‘yicha (butun matritsa bo‘yicha) o‘rtacha qiymati birga teng. Bu tekislikda belgining chegaraviy (keskin nuqtasi) masofasini aniqlash uchun juda

muhimdir, chunki unga erishilgandan so‘ng obyektlarni klasterga birlashtirish to‘xtaydi. Normalashtirilgan Yevklid masofasi o‘rtacha qiymatlari asosida obyektlar klasterlarga birlashtiriladi, oldin eng yaqin masofali, so‘ngra bir-biridan borgan sari uzoqlashib borayotgan obyektlar olinadi. Birinchi qadamda eng qisqa Yevklid masofasiga ega bo‘lgan obyekt birinchi obyekt bilan birga klasterga birlashadi. So‘ngra mazkur klaster uchun hamma belgilar bo‘yicha o‘rtacha normalashtirilgan farqlar va klasterdan boshqa obyektlargacha bo‘lgan Yevklid masofalari hisoblanadi. Shu tartibda birinchi klaster o‘rtacha yevklid masofa keskin nuqtaga erishgandan so‘ng ikkinchi klaster barpo etiladi. Shunday qilib, qadamma-qadam klasterga birlashtirish va yangi klasterlarni tuzish jarayoni davom etadi. Klaster tahlil haqida bayon etilganlarni umumlashtirib, bajariladigan amallarni quyidagi ketma-ketlik shaklida tasvirlash mumkin: 1) har bir belgining to‘plam bo‘yicha o‘rtacha qiymatini hisoblash -jх ; 2) har bir belgi qiymatlarining o‘rtacha kvadratik tafovutlarini hisoblash- jxS ; 3) har qaysi belgi bo‘yicha normalashtirilgan farqlarning matritsasini hisoblash - d ipq ; 4) har bir juft to‘plam birliklari orasidagi yevklid masofalarni hisoblash - d pq ; 5) Yevklid masofalari orasida eng qisqasini tanlab olish–d pq q min ; 6) eng qisqa Yevklid masofasiga ega bo‘lgan to‘plam birliklarini bir klasterga birlashtirish; 7) klasterdagi birliklar uchun barcha belgilarning o‘rtacha qiymatlarini hisoblash; 8) klaster bilan boshqa birliklar orasidagi yangi normalashtirilgan masofalarni hisoblash; 9) klaster bilan boshqa birliklar (yoki klasterlar) orasidagi yangi Yevklid masofalarini hisoblash; 10) Yevklid masofalari orasidan eng kichik miqdorligini tanlab olish; 11) (6-10) amallarni qaytadan bajarish va h.k. 5.6. Ikkilamchi guruhlash Statistik guruhlashning yuqoridagi turlari dastlabki har bir obyektga tegishli ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi. Shuning uchun birlamchi guruhlash deb yuritiladi. Lekin bunday birlamchi guruhlashlar bilan bir qatorda ularning natijalarini qayta ishlash yo‘li bilan tuziladigan ikkilamchi guruhlash ham mavjuddir. Bu usulga odatda birlamchi guruhlash natijalari maqsadga muvofiq bo‘lmasa, yoki ularni taqqoslash maqsadiga moslashtirish zarurati tug‘ilganda murojaat qilinadi. Ikkilamchi guruhlash ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi.: 1) birlamchi guruhlar oraliqlarini ixchamlashtirib maqsadga muvofiqlashtirish;

2) umumiy yig‘indiga nisbatan ayrim guruhlarning salmog‘ini ixtisoslashtirish. Bu usullarni quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz. Ikki viloyat fermer ho‘jaliklari paxta hosildorligiga qarab turlicha guruhlangan bo‘lib, ularni qiyosiy o‘rganish zaruriyati tug‘ilgan. 5.5-jadval Ikki viloyat fermer ho‘jaliklarining paxta hosildorligi bo‘yicha guruhlash natijalari A - viloyat B - viloyat Hosildorlik s/ga jamiga nisbatan %% hisobida hosildorlik s/ga jamiga nisbatan %% hisobida ho‘jalik soni paxta maydoni Ho‘jalik soni paxta maydoni 20 gacha 20-22 22-24 24-26 26-28 28-30 30-32 32-35 35 va yuqori 2 11 15 22 18 9 11 7 5 1 6 9 18 17 11 15 13 10 25 gacha 25-30 30-35 35 va yuqori 28 36 28 8 14 32 38 16 Jami 100 100 Jami 100 100 O‘z-o‘zidan ravshanki, bu ma’lumotlarga asoslanib, ho‘jaliklarda paxta hosildorligini ikki viloyat bo‘yicha qiyosiy o‘rganib bo‘lmaydi, chunki guruhlar har xil oraliqlarda berilgan. Ularni taqqoslash uchun A-viloyat ho‘jaliklarini qayta guruhlab ixchamlaymiz. Buning uchun B viloyat ho‘jaliklari guruhining oralig‘ini asos qilib olamiz va natijada quyidagi taqqoslama ma’lumotlarga ega bo‘lamiz. 5.6-jadval Ikki viloyat fermer ho‘jaliklarining paxta hosildorligi bo‘yicha qiyosiy taqsimoti (birinchi usul) jamiga nisbatan %% hisobida ho‘jalik soni paxta maydoni A-viloyat B-viloyat A-viloyat B-viloyat 25 gacha 25-30 30-35 35 va yuqori 39 1) 38 2) 18 5 28 36 28 8 25 3) 37 4) 28 12 14 32 38 16 Jami 100 100 100 100) 11 17 2/ 18 ).(4 );2/ 18 9 6 1 ).(3 );9 18 2/ 22 ).(2 ).2/ 22 15 11 2 ).(1           bu yerda 2-5.5. jadvaldagi guruh oralig‘i, masalan, 22-20=2. Bu ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, B-viloyatda ho‘jaliklar A-viloyatga nisbatan paxta hosildorligi bo‘yicha ancha yuqori darajaga erishgan. Yuqoridagi (5.5 jadval) A-viloyat guruhlarini ularning salmog‘iga qarab qayta guruhlash mumkin. Bu holda ham B-viloyat natijalarini (ayrim ho‘jalik guruhlarning umumiy sonidagi salmog‘ini) asos qilib olamiz va natijada quyidagi ma’lumotlarga ega

5.7-jadval Ikki viloyat fermer ho‘jaliklarining paxta hosildorligi bo‘yicha qiyosiy taqsimoti (ikkinchi usul) jamiga nisbatan %% hisobida ho‘jalik soni ekin maydoni A-viloyat B-viloyat A-viloyat B-viloyat 25 gacha 25-30 30-35 35 va yuqori 28 1) 36 2) 28 3) 8 4) 28 36 28 8 16 5) 31,2 6) 37,2 7) 15,6 8) 14 32 38 16 jami 100 100 100 100 1) 2+11+15=28; 2) 22+14=36; 3) 18-14+9+11+4=28; 4) 7-4+5=8; 5) 1+6+9=15; 6) 18+(17*14)/18=18+13,2=31,2; 7) (17-13,2) +11+15+ +4/7*13=37,2; 8) (13-7,4)+10=15,6 A-viloyatda B-viloyatga nisbatan kam hosilli ho‘jaliklar umumiy paxta maydonida ko‘proq qismni, yuqori hosilli ho‘jaliklar esa, aksincha, kamroq qismini tashkil etadi. Demak, ular nisbatan kichikroq ho‘jaliklar ekan va shu sababli B-viloyatdagi ho‘jaliklarga nisbatan kamroq hosildorlikka erishgan. Asosiy tushuncha va atamalar Tasniflash, tasniflash obyekti, subyekti va birligi, faset, ierarxiyaviy tuzilma, tasniflagich, guruhlash, tipologik guruhlash, analitik guruhlash, tuzilmaviy guruhlash, guruh oralig‘i, sotsial-iqtisodiy tip, guruhlash belgisi va guruh oralig‘ini ixtisoslashtirish, oddiy va murakkab guruhlash, ko‘p o‘lchovli guruhlash, klaster, Yevklid masofasi, ikkilamchi guruhlash. Qisqacha xulosalar Tasniflash va guruhlash hodisa va jarayonlarni o‘rganish uchun statistik to‘plamlarni tuzish, ularni chegaralash va statistik axborotlarni yaratishning muhim qurolidir. Bu usul yordamida statistik kuzatish natijasida to‘plangan besanoq, tarqoq, tasodifiyot girdobida o‘ralib qolgan, hom boshlang‘ich materiallar asosida ixcham bir-biri bilan uzviy bog‘langan, ma’lum tartib-qoidalarga, qonuniyatga bo‘ysungan, tuzilmaviy shakllarga ega to‘plamlar barpo etiladi. Tasniflar hamma ilmiy va amaliy sohalarda qo‘llanadi. Kimyo, biologiya, fizika, astronomiya va boshqa tabiiy fanlarda yaratilgan tasniflar olamshumul kashfiyotlar hisoblanadi, masalan, Mendeleevning davriy elementlar sistemasi, Linneyning botanika sistemasi, Charlz Darvinning o‘simliklar sistematikasi, Ulug‘bekning astronomik jadvallari («Zij Kuragoniy») va h.k. shular jumlasidandir. Statistikada ham ijtimoiy-iqtisodiy hodisa va jarayonlarning tasniflar tizimi ishlab chiqilgan. Ularni EHM yordamida tuzish uchun xalqaro va milliy tasniflagichlar yaratilgan.

Tasniflash hodisa va jarayonlarni sifat xossalariga asoslanib, o‘zaro bog‘lanishda tartiblash bo‘lsa, guruhlash tasniflarni kundalik hayotda tuzish va ijtimoiy-iqtisodiy tahlil jarayonida qo‘llashdir. Guruhlash ko‘proq miqdoriy belgilarga tayanadi. Shu bilan birga u guruhlarni tuzish va chegaralash uchun belgilarni saylab olish va hamda pirovard natijalarini talqin (tahlil qilish) qilishda o‘rganilayotgan obyektlarning sifat mohiyatini hisobga olishni talab qiladi. Shunday qilib, guruhlash to‘la qonli statistik usulidir. Tasniflashning har xil turlari va usullari bo‘lganidek, guruhlashning ham turli usullari mavjud. Tipologik, analitik va tuzilmaviy guruhlashlar, oddiy va kombinatsion, bir o‘lchovli va ko‘p o‘lchovli, birlamchi va ikkilamchi guruhlashlar shular jumlasidandir. Guruhlash usulidan amaliy ishda foydalanayotganda guruhlarni tuzish va ularni ta’riflovchi birlamchi mutlaq va o‘rtacha ko‘rsatkichlarni hisoblash bilan odatda chegaralaniladi. Ammo bu holda statistika uslubi ya’ni analitik statistika to‘la qonlikda qo‘llanildi, deb bo‘lmaydi, chunki u guruhiy ko‘rsatkichlarni va ular orasidagi bog‘lanishlarni baholashni, ishonchli ekanligini aniqlashni talab qiladi. Shuning uchun guruhlash natijalarini elastiklik va barqarorlik ko‘rsatkichlarini hisoblash hamda dispersion tahlil bilan to‘ldirish va takomillashtirish kerak. Natijada guruhlash statistika usuli sifatida boy mazmunga ega bo‘ladi va analitik ahamiyati kuchayadi. Asosiy adabiyotlar 1. Соатов Н.М. Статистика. Дарслик. –Т.: Тиббиёт нашриёти, 2003 180- 225 б. 2. Ì а íäåëü È.Ä. Êëàñòåð ны é àíàëèç. Ì.: Ôèíàíñ ы è ñòàòèñòèêà, 1988. 3. Àôèôè À. Ýéçåí Ñ. Ñòàòèñòè÷åñêèé àíàëèç. Ïîäõîä ñ èñïîëüçîâàíèåì ÝÂÌ. Ïåð ñ àíãë. Ì.: Ìè р , 1982. 4. Åíüþêîâ È.Ñ. Ìåòîä ы - àëãîðèòì ы - ïðîãðàìì ы ìíî го ìåðíîãî ñòàòèñòè÷åñêîãî àíàëèçà Ì.: Ôèíàíñ ы è ñòàòèñòèêà, 1986. 5. МЭСИ ( www.mesi.ru ).

Похожие

Statistik jamlash va guruhlash

Statistik kuzatish uslubiyati

Statistik kuzatish uslubiyati

Soliqlаrni tasniflash

Soliqlаrni tasniflash