Tanlanma tekshirish - Экономика - Рефераты

Tanlanma tekshirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

983.5 KB

Tanlanma tekshirish Reja: 1. Tanlanma kuzatish haqida umumiy tushuncha 2. Tanlanmaning reprezentativligi va uni ta’minlaydigan tanlash usullari 3. Tanlanma kuzatish xatolarini aniqlash 4. Tanlanmaning zaruriy miqdorini aniqlash 5. Tanlanma kuzatish ma’lumotlarini bosh to‘plamga tarqatish

Statistika amaliyotida shunday to‘plamlar tez-tez uchrab turadiki, ularning barcha birliklarini o‘rganish imkoniyati bo‘lmaydi. Bunday to‘plamlar jamiyat hayotida, turmushimizda ham, tabiyotda ham keng tarqalgan. Masalan, mamlakatda don, paxta va boshqa ekinlari qanchalik qishloq xo‘jaligi zararkunandalari bilan shikastlangani yoki qancha qoramol va boshqa hayvonlar quturish kasalligiga chalinganini bilmoqchi bo‘lsak, barcha ekinlar maydoni va hosilini, mollar tuyog‘ini tekshirib chiqa olmaymiz, chunki bu juda mashaqqatli ish bo‘lib, ko‘p vaqt va kuch talab qiladi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti xususiy mulkchilikka, ko‘p ukladli ho‘jalikka tayanadi. Bunday sharoitda muhim iqtisodiy hodisa va jarayonlar ustida yoppasiga statistik kuzatish tashkil qilib bo‘lmaydi. Ayniqsa, bozor baholari, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, uy ho‘jaliklari budjeti, taklif va talablarning o‘zgarishi va boshqa shunga o‘xshash jarayonlarni tekshirishni har bir birlikda amalga oshirish amrimaholdir, chunki umumiy to‘plam hajmi odatda noma’lumdir (masalan, xufiyona iqtisodiyot bilan shug‘ullanuvchi subyektlar soni, ularning faoliyat natijalari va h.k. larning aniq hisobi yo‘q). Bunday hollarda tekshiruvchi uchun eng yaxshi yo‘l - cheklangan sonli birliklarni shunday olib tekshirishki, natijada umumiy o‘rganilayotgan to‘plam haqida amaliy jihatdan yetarli darajada to‘la va aniq axborotlarni olish imkoni tug‘ilsin. Tanlama tekshirish nazariyasi bu maqsad uchun xizmat qiladi. Tanlanma - bu to‘plamdan saylab olingan ma’lum birliklar majmui bo‘lib, uning har biri mazkur to‘plamning unsuridir. Mustasno hol sifatida tanlanma butun to‘plamni o‘z ichiga olishi mumkin. Tajriba va his-tuyg‘ularga asoslangan umumiy imon komiligiga binoan, tanlanma doimo boshlang‘ich to‘plam haqida biror narsa anglatadi. Masalan, donfurushtning moddiy farovonligi uning don sifatini aniqlash qobiliyatiga bog‘liq, u ayrim qoplarga qo‘l tiqib, namuna qilib olgan don sifatini sinaydi. Uning imoni komilki, tanlanma butun to‘plamning vakili bo‘lib xizmat qiladi, tajriba esa uning ishonchini tasdiqlaydi;u tanlanma bo‘yicha mulohazaga tayanib don xarid qiladi va sotadi. xuddi shuningdek, komil ishonch bilan xulosa

yasaladiki, tanlanma ko‘lamliroq bo‘lgani sari u boshlang‘ich to‘plam holatini aniqroq aks ettiradi. Tanlanma tekshirish nazariyasi bunday va unga o‘xshash imon komillikka mantiqiy asos yaratadi. Ularga midoriy ifoda ham bag‘ishlaydi. O‘rganiladigan to‘plamdan yetarli miqdorda birliklar maxsus yo‘llar bilan tanlanib, ular ustida o‘tkazilgan kuzatish ma’lumotlari asosida boshlang‘ich to‘plam haqida qoniqarli axborot olish imkonini beradigan usul tanlanma tekshirish deb ataladi. Tanlanma tekshirish umuman quyidagi maqsadlarni ko‘zlaydi: 1) vaqt va mablag‘ni tejash. Agar tanlanma kuzatishda bosh to‘plamning, masalan, faqat 2 foiz birliklari qatnashsa, u holda kuzatish ishlarining hajmi 50 marta (100:2) kamayadi, sarflanadigan vaqt va mablag‘ ham deyarli shuncha marta tejaladi; 2) tekshirish jarayonida sifati buziladigan yoki foydalanish uchun butunlay yaroqsiz shaklga keladigan predmetlar (to‘plam birliklari) sonini qisqartirish; 3) kuzatish obyektini kengroq va to‘laroq o‘rganish, bu holda bevosita tekshiriladigan to‘plam hajmi qisqarishi hisobiga kuzatish dasturini obyektlarning yangi muhim belgilari bilan boyitish va har bir birlik haqida to‘la va batafsilroq ma’lumotlar to‘plash imkoniyati tug‘iladi; 4) yoppasiga kuzatish natijalarini nazorat qilish. Tanlama tekshirish odatda sifatli axborotlar bilan ta’minlaydi. Chunki bu holda malakali mutaxassislarni jalb qilish, ularni kuzatish ijrochisi sifatida puxta tayyorlash va sinash uchun imkoniyat oshadi. Xo‘sh, tanlanma kuzatish oldida qanday vazifalar turadi  Asosiy vazifa shundan iboratki, kam kuch va mablag‘ sarflab, bosh to‘plam haqida iloji boricha ko‘p va sifatli axborot olishdir. Bu, o‘z navbatida, ma’lumotlar xarakteri va ularni olish usullariga bog‘liq.

Tanlanma kuzatishda bizni ko‘pincha bitta yoki bir nechta to‘plam belgilari qiziqtiradi. Bunday hollarda boshlang‘ich to‘plamni ta’riflovchi barqaror ko‘rsatkichlarni miqdoriy baholash bilan chegaralanamiz. Ko‘pincha tanlanma tekshirish mana shunday yechimlarni olish bilan yakunlanadi. Shu munosabat bilan tanlanma tekshirish nazariyasining katta bo‘limi tanlanma asosida bosh to‘plamni ta’riflovchi barqaror ko‘rsatkichlarni baholashga bag‘ishlanadi. Tanlanma bo‘yicha bosh to‘plam ko‘rsatkichlarini baholash usullari ko‘p, ular bir-biridan yaxshi jihatlarga ega. Bunday masalalarni tadqiq qilish bilan baholash nazariyasi shug‘ullanadi. U baholashlar oldiga qo‘yiladigan talab va shartlarni belgilaydi, qanday sharoitlarda u yoki bu usulga ustuvorlik berish masalalarini yechadi, baholash natijalarini qiyosiy tahlil qiladi. Ta’kidlash lozimki, tanlama asosida olinadigan bilimlar va axborotlar matematikadagi kabi qat’iy, shak-shubhasiz xarakterga ega emas, balki biroq gumonli ishonchsizroqdir. Demak, tanlanma tekshirish ma’lumotlari asosida boshlang‘ich to‘plam haqidagi fikr yuritish qat’iy aniqlikka ega emas, balki ehtimollarga tayanadi. Tanlanma tekshirish nazariyasining boshqa vazifasi bosh to‘plam ko‘rsatkichlarini baholash natijalarini ishonchlilik darajasini iloji boricha obyektiv holda aniqlashdan iborat. Tanlanmalar kichik hajmda bo‘lganda, ularni tekshirish natijalariga asoslanib boshlang‘ich to‘plamda belgining chin qiymati yotadigan tor chegaralarni aniqlash juda qiyin. Bu holda tekshirish vazifasi boshlang‘ich to‘plamdagi korrelyatsiya me’yorini belgilash emas, balki me’yori qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, to‘plamda korrelyatsiya mavjudligi aniqmi, boshqacha aytganda, tanlamada kuzatilgan korrelyatsiya muhimmi degan masalani oydinlashtirishdan iborat. Shuning uchun kichik tanlanmalarga bag‘ishlangan ko‘pchilik tekshirishlar o‘ziga xos xususiyatga ega. Ularda statistik ko‘rsatkichlarning aniqliligini baholash, ularning muhimligini aniqlash asosiy maqsad deb qaraladi. Bunday baholashlar uchun ishlab chiqilgan usullar katta tanlamalarda ham qo‘llanishi mumkin va haqiqatda qo‘llanadi.

9.2. Tanlanmaning reprezentativligi va uni ta’minlaydigan tanlash usullari Tanlanma kuzatish ma’lumotlari bilan bosh to‘plamni xarakterlash ularning umumiylashtiruvchi ko‘rsatkichlari orqali amalga oshiriladi. Buning uchun tanlanma bosh to‘plamning barcha muhim xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi kerak. Agar tanlanmada bosh to‘plamning muhim xususiyatlari namoyon bo‘lsa, u reprezentativ deyiladi. Tanlanma qanchalik reprezentativ bo‘lishidan qat’i nazar bosh va tanlanma ko‘rsatkichlar o‘rtasida doimo tafovutlar bo‘ladi. Chunki bosh to‘plamda tanlanmaga kiritilmagan boshqa birliklar ham bor. Ana shu tafovutlar tanlanmaning reprezentativlik xatolari deyiladi. Reprezentativlik xatolari ikki turga bo‘linadi: 1) tasodifiy xatolar; 2) sistematik (muntazam) xatolar. Kuzatish jarayonida ko‘rsatkichlarning miqdorlarini o‘zgartirish ko‘zlanmasdan, shuningdek, kuzatish usullari va asboblarining kamchiliklari bilan bog‘liq bo‘lmagan holda yo‘l qo‘yilgan xatolar tasodifiydir. Katta sonlar qonuniga binoan tanlanmaning miqdori oshgan sari tasodifiy xatolar kamayib boradi. Muntazam xatolar o‘z navbatida ko‘zlanmagan va ko‘zlangan bo‘lishi mumkin. O‘lchash asboblarining noaniqligidan, tanlash va kuzatish usullarining kamchiliklaridan ko‘zlanmagan muntazam xatolar kelib chiqadi. Kuzatish natijalarini o‘zgartirib ko‘rsatish maqsadida qilingan xatolar ko‘zlangan muntazam xatolardir. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning sifatini oshirib ko‘rsatish uchun tanlanmada bosh to‘plamga nisbatan sifatli mahsulotlarning salmog‘ini sun’iy ko‘paytirish natijasida muntazam xato hosil bo‘ladi. Statistikada tanlanmaning reprezentativligini ta’minlaydigan turlicha tanlash usullari mavjud bo‘lib, ular avvalo individual va seriyalab (yoki guruhlab)

tanlashga bo‘linadi. Individual tanlashda bosh to‘plamdan birliklar alohida- alohida, seriyalab tanlashda esa ular seriyasi (guruhi) bilan olinadi. Bundan tashqari, tanlash usullari bosh to‘plamdan birliklarini (seriyalarini) tanlab olish prinsiplariga qarab tasodifiy, mexanik va kombinatsion tanlashlarga bo‘linadi. Bosh to‘plamdan birliklar tasodifiy ravishda olinib tanlanma tuzilsa, u tasodifiy tanlash deyiladi. Tasodifiy tanlash chek yoki qura tashlash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Tasodifiy tanlash takrorlanuvchi yoki takrorlanmaydigan sxemalarda o‘tkazilishi mumkin. Agar tanlab olingan birlik (yoki seriya) tanlanmaga kiritilganidan (ya’ni zaruriy ma’lumotlar yozib olinganidan) keyin yana bosh to‘plamga qaytarilsa va bundan keyingi tanlash jarayonlarida teng huquqda qatnashsa, tanlash tartibi takrorlanuvchi deb ataladi, aksincha, qaytarilmasa, takrorlanmaydigan sxema deb yuritiladi. Bosh to‘plamdan birliklar (yoki seriyalar) ma’lum oraliqlarda tanlab olinsa va tanlanmaga kiritilsa bunday usul mexanik tanlash deb ataladi. Oraliq kengligi (i) bosh to‘plam hajmini (N) tanlanma hajmiga (n) bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi, ya’ni i=N:n Tipologik tanlashda: 1) bosh to‘plam bir jinsli guruhlarga ajratiladi; 2) har bir guruhning to‘plamdagi salmog‘i aniqlanadi; 3) har bir guruhdan birliklar ularning salmog‘iga proporsional ravishda tasodifiy yoki mexanik usulda tanlanadi.

Shunday qilib, tanlash usullari o‘rganilayotgan to‘plamning tuzilishiga va birliklar soniga, tanlash tartibi va shakllariga qarab turli ko‘rinishlarda qo‘llanilishi mumkin (9.1 tarh). 9.1-tarh. Tanlash usullari, turlari va shakllari hamda shakllari. Bosh to’plam Bir jinsli Bir jinsli emas Yakka birliklar tanlab olish Seriyalab tanlash Seriyalar teng Seriyalar teng emas Oddiy tasodify Mexanik (oralatib) Birikmaviy Takrorla nuvchi Takrorla nmaydig an Ko’p bosqichli Fursatli (momentli)O’rganilayotgan belgilar bo’yicha Bir jinsli (tipik) guruhlar tuzish 1 2 3 ҳ.к Tanlash tartibiga qarab

9.3. Tanlanma kuzatish xatolarini aniqlash Ta’rifga ko‘ra, tanlamaning reprezentativlik xatolari (a ) bosh ( a~ ) va tanlama ko‘rsatkichlarning ayirmalariga teng, ya’ni a a a    ~ va w p p    Tanlanma kuzatish ma’lumotlari bosh ko‘rsatkichlarni aniqlash uchun yetarli bo‘lmaganligi sababli uning reprezentativlik xatolarini hisoblash mumkin emas. Ammo statistikada ma’lum p(t) ehtimol (ishonch darajasi) bilan xatolarning yuqori chegaralarini aniqlash usullari ishlab chiqilgan. Ixtiyoriy tanlama ko‘rsatkich (a) xatosining yuqori chegarasi (  a ) uning o‘rtacha xatosi (  a ) bilan ishonch koeffitsiyentining (t) ko‘paytmasiga teng: a a t * (9.1) Endi ishonch koeffitsiyenti va o‘rtacha xatolarni aniqlash usullari bilan tanishib chiqamiz. Ishonch koeffitsiyentini aniqlash. P(t) ehtimol bilan ishonch koeffitsiyenti (t) o‘rtasidagi bog‘lanish ushbu integral bilan ifodalanadi: P t e dz z t t ()   1 2 2 2  . (9.2) Ishonch koeffitsiyentining berilgan qiymatlari uchun ehtimollarni hisoblash jarayonini qulaylashtirish maqsadida ular o‘rtasidagi bog‘lanishni xarakterlaydigan jadval tuzilgan. Bu jadval berilgan ishonch koeffitsiyentiga ko‘ra ehtimolni va aksincha istalgan ehtimolga mos keladigan ishonch koeffitsiyentini aniqlash imkonini beradi. Amaliy yoki o‘quv masalalari yechilganda ishonch koeffitsiyentining asosan quyidagi qiymatlari keng qo‘llaniladi: t 1.00 1.96 2.00 2.58 3.00 P(t) 0.683 0.950 0.954 0.990 0.997 Jadvaldan tanlanmaning miqdori (n) yetarlicha katta bo‘lgan hollardagina foydalanish mumkin. Agar tanlanmaning miqdori n  30 bo‘lsa, u kichik tanlanma deb yuritiladi. Kichik tanlanmalar uchun ehtimol faqat ishonch koeffitsiyentiga

emas, balki tanlanmaning miqdoriga ham bog‘liq ravishda aniqlanadi. Masalan, n =10 bo‘lganda: t 1 2 3 P(t) 0.657 0.923 0.985 Endi tanlanma ko‘rsatkichlarning o‘rtacha xatolari masalasiga kelsak, ular tanlanma to‘plam hajmiga va o‘rganilayotgan belgilarning variatsiyasiga bog‘liqdir. Ular tanlash usullari va o‘akllariga qarab turlicha aniqlanadi. Quyida tanlanma o‘rtacha miqdorning (  x) o‘rtacha kvadratik xatosi ( µ x )ni aniqlash formulalar tanlash usullari va shakllari uchun keltirilgan: Tartib raqa mi Tanlash usullari va shakllari Tanlash sxemalari Takrolanuvchi Takrorlanmaydigan 1  1 Yakka tartibda tasodifiy tanlash n Х 2   )1 ( 2    N n N n Х   * 9.3 2 Yakka tartibda mexanik tanlash Qo‘llanilmayd i )1 ( 2    N n N n Х   * 9.4 3 Guruhlab (tiplarga ajratib) yakka tartibda tasodifiy tanlash n Õ 2   )1 ( 2    N n N n Õ   * 9.5 4 Guruhlab (tiplarga) ajratib yakka tartibda mexanik tanlash Qo‘llanilmayd i )1 ( 2    N n N n Õ   * 9.6 5 Seriyalab tasodifiy tanlash s x Õ 2   ) (      S s s X Х   9.7 6 Seriyalab mexanik tanlash Qo‘llanilmayd i ) (      S s s X Х   9.8 Formulalarda foydalanilgan belgilar: 1  Eslatma: bosh to’plam hajmi katta bo’lganda, masalan, N> 500 formulalar maхrajidagi -1 ni hisobga olmaslik mumkin. natijada qasv ichidagi koeffi ts iеnt quyidagicha ifodalanadi: (1- n/N )

N, n - bosh va tanlanma to‘plam birliklarining soni; S, s - bosh va tanlanma to‘plamdagi seriyalar soni;  2 - dispersiya; 2 - o‘rtacha ichki guruhiy dispersiya; 2 ix  - guruhlararo (seriyalararo) dispersiya. Umumiy dispersiya (  2 ), har bir guruhning dispersiyasi  2 va guruhlararo dispersiya 8-bobda ko‘rib chiqilgan tartibda hisoblanadi. Guruhiy dispersiyalarning o‘rtachasi va guruhlararo dispersiya quyidagicha aniqlanadi:      k i i k i i i n n i 1 1 2 2         k i i i k i i x n n x x i 1 1 2 2 ) (  (9.9) bu yerda: in - i - guruhdagi to‘plam birliklari soni; ix - belgining i – guruh bo‘yicha o‘rtacha miqdori. Keltirilgan formulalardan kelib chiqadiki, tasodifiy va mexanik tanlashlarda ko‘rsatkichlarning o‘rtacha kvadratik xatolari bir xil bo‘lib, tiplarga ajratib (guruhlab) tanlash xatolari esa doimo boshqa usullarnikidan kichik bo‘ladi. Chunki dispersiyalarni qo‘shish qoidasiga binoan 2 2 2 ix i      . Ma’lumki,  2 x  0, bundan  2 x  i 2 ekanligi ravshan bo‘ladi. Endi tanlanma o‘rtacha miqdori ( x ) va uning xatosining chegarasiga (   x ) asoslanib bosh o‘rtacha miqdor uchun ishonch oralig‘ini aniqlash mumkin. P.L.Chebishev teoremasi tasdiqlaydiki, R(t) ehtimol bilan ushbu tengsizlik o‘rinli . ~ x x x    Bundan quyidagi tengsizliklar kelib chiqadi: х х х Х Х       ~ (9.10) Demak, R(t) ehtimol bilan aytish mumkinki, belgining bosh o‘rtacha miqdori ~х ushbu х х Х Х     , oraliqda yotadi.

O‘rganilayotgan belgiga ega bo‘lgan birliklarning (m) tanlanmadagi salmog‘ining (  т п ) o‘rtacha kvadratik xatosi (  r ) tanlash usullari va sxemalariga qarab quyidagicha aniqlanadi: Tarti b raqa mi Tanlash usullari va shakllari Tanlash sxemalari 1 ) Takrolanuvchi Takrorlanmaydigan 2 ) 1 Yakka tartibda tasodifiy tanlash P n      ( ) 1         1 ) 1( N n N n P    * 2 Yakka tartibda mexanik tanlash Qo‘llanilmaydi         1 ) 1( N n N n j j P    * 3 Tiplarga ajratib (guruhlab) yakka tartibda tasodifiy tanlash n j P ) 1(              1 ) 1( N n N n j j P    * 4 Tiplarga ajratib (guruhlab) mexanik tanlash Qo‘llanilmaydi         1 ) 1( N n N n P    * 5 Seriyalab tasodifiy tanlash s P 2         11 12 S s sP   6 Seriyalab mexanik tanlash Qo‘llanilmaydi          S s s P   Keltirilgan formulalarda belgining guruhlardagi salmoqlarining (  j ) o‘rtachasi (  ) va guruhlararo dispersiyadan (  ) foydalanilgan, ya’ni: 1 ) Nazariy jihatdan formulada r – bosh to’plamdagi b е lgi salmog’i olinishi k е rak. Natijada alt е rnativ b е lgi disp е rsiyasi pq formula sur’atida bo’ladi. Ammo bu ko’rsatkich noma’lum bo’lgani uchun amaliyotda tanlama to’plam alt е rnativ b е lgi disp е rsiyasi q o’llanadi. Х uddi shunga o’ х shab o’rtacha tanlash х atosini ani q lashda ham bosh to’plam disp е rsiyasiga nazariy jihatdan asoslanish k е rak. Ammo u noma’lum bo’lgani uchun tanlanma disp е rsiya q o’llanadi. 2 ) Eslatma: bosh to’plam katta hajmga ega bo’lsa, masalan, N>500 formulalar maхrajidagi -1 hisobga olinmaydi. Natijada qavs ichidagi ifoda quyidagicha bo’ladi: 1- n/N.

. ) ( ) 1( , 2 2          i i i i ii i n n w w n n      Endi tanlanma salmoq (  ) va uning chegaraviy o‘rtacha xatosiga (  Р P t * ) asoslanib, bosh salmoq (R) uchun ishonch oralig‘ini aniqlaymiz. P.L.Chebishev teoremasi tasdiqlashicha, R(t) ehtimol bilan ushbu tengsizlik o‘rinli Р Р     . Bundan         Р Р Р yoki 100*) ( (%) 100*) ( ò ò p       tengsizliklar kelib chiqadi. Demak, R(t) ehtimol bilan aytish mumkin, belgining bosh salmog‘i ushbu ò ò      oraliqda yotadi. Tanmanma hajmi kichik bo‘lsa, masalan, n<30 uni kichik tanlanma deb ataladi. Bunday tanlanmalar uchun tanlanma o‘rtacha va salmoqning o‘rtacha kvadratik xatolari yuqorida keltirilgan formulalarga tuzatish kiritish yo‘li bilan aniqlanadi. Bunda dispersiya tanlama hajmidan bitta kamiga bo‘lish orqali aniqlanadi, ya’ni 1 ) ( 2 2 ..     n х х тк  Yuqorida ko‘rib chiqilgan nazariy masalalarni misollarda tushuntiramiz.

9.1-jadval Korxona ishchilarining ish haqi bo‘yicha taqsimoti Ishchilarning o‘rtacha oylik ish haqi bo‘yicha guruhlari (ming so‘m) Ishchilar soni 120 gacha 50 120-140 250 140-160 400 160-180 200 160 va undan yuqori Jami 1000 1-misol. Yakka birliklarni tasodifiy (takrorlanuvchi) tanlash usuli bilan 20000 ta ishchidan 1000 tasi tanlab olingan va o‘rtacha oylik ish haqisi bo‘yicha guruhlangan: Berilgan ma’lumotlarga asoslanib: 1. 0,954 ehtimol bilan ishchilarning o‘rtacha oylik ish haqisi uchun ishonch oralig‘i aniqlansin. 2. 0,997 ehtimol bilan 140 ming so‘m va undan yuqori oylik ish haqisi oluvchi ishchilarning salmog‘i uchun ishonch oralig‘i aniqlansin. Yechish . 1. Moment usuli bilan tanlanmadagi ishchilarning o‘rtacha oylik ish haqisi va uning dispersiyasini hisoblasak, ular quyidagilarga teng: x = 151 ming so‘m va  2 =419. o‘rtacha tanlanma xatosi   Х n    2 419 1000 0645. ming so‘m. p(t)= 0.954 bo‘lganda, jadvaldan t = 2 topiladi, u holda xatoning chegarasi Х   2 0645 129 * , , ming so‘m. Ishchilarning o‘rtacha oylik ish haqisi ( х ) uchun ishonch oralig‘ini aniqlaymiz:

151 - 1,29  ~х  151 + 1,29 , bundan 149,71 ming so‘m  ~х  152,29 ming so‘m. Demak, ishchilarning o‘rtacha oylik ish haqisi 0,954 ehtimol bilan 149,71 ming so‘mdan 152,29 ming so‘mgacha oraliqda ekan yoki boshqacha qilib aytganda, ishchilarning o‘rtacha oylik ish haqisi 151 ming so‘m deb qaralsa, xato 1,29 ming so‘mdan oshmaydi. 2. Tanlanmada 140 ming so‘m va undan yuqori ish haqi oluvchi ishchilarning salmog‘i       n 400 200 100 1000 07. yoki 70%. Uning o‘rtacha xatosi    Р n      ( ) .( .) . 1 07 1 07 1000 00145 yoki 1,45%. P(t)=0.997 bo‘lganda, ishonch koeffitsiyenti t = 3 bo‘lib, xatoning chegarasi  p = 3* 0,0145 = 0,0435 yoki 4,35%. To‘plamda 140 ming so‘m va undan yuqori oylik ish haqi oluvchi ishchilarning salmog‘i (r) uchun ishonch oralig‘i quyidagicha aniqlanadi: 0,7 - 0,0435  r  0,7 + 0,0435 , bundan 0,6565  r  0,7435 yoki 65,65%  r%  74,35%. Shunday qilib, 0,997 ehtimol bilan 140 ming so‘m va undan yuqori ish haqi oluvchi ishchilarning bosh to‘plamdagi salmog‘i 65,65% dan 74,35% gacha oraliqda ekanligini tasdiqlash mumkin. 2-misol. Yakka birliklarni mexanik tanlash usuli bilan aksioner birlashma ishchilaridan 500 tasi (5 foizi) tanlab olingan. Kuzatish ma’lumotlari ko‘rsatdiki, tanlamadagi ishchilarning o‘rtacha kvadratik tafovuti 4,1 yil va ish staji 15 yildan yuqori bo‘lgan ishchilarning salmog‘i 40 foiz ekan. Berilgan ma’lumotlarga asoslanib: 1) 0,683 ehtimol bilan ishchilarning o‘rtacha ish staji uchun ishonch oralig‘i aniqlansin;

2) 0,950 ehtimol bilan ish staji 15 yil yetmagan ishchilarning salmog‘i uchun ishonch oralig‘i aniqlansin. Yechish: 1. Birlashmadagi ishchilar soni:N n    * * 100 5 500 100 5 10000 kishi. Ish stajining o‘rtacha xatosi   Х n n N            2 2 1 41 500 1 500 10000 018 . . yil. R(t)= 0.683 da t = 1, u holda xatoning chegarasi:  x = 1*0,18 = 0,18 yil. Ishchilarning o‘rtacha ish staji uchun ishonch oralig‘i 10-0,18  ~х  10+0,18 9,82 yil  ~х  10,18 yil bo‘ladi. 2. Ish staji 15 yilga yetmagan ishchilarning tanlanmadagi salmog‘i 100-40= 60 foiz yoki  = 0,6. Uning o‘rtacha xatosi 0675.0 10000 500 1 500 )6.0 1(6.0 1 ) 1(              N n n ò    yoki 6,75%. Salmoq xatosining chegarasi  r = 1,96*0,0675=0,1323 yoki 13,23%. Ish stji 15 yilga yetmagan ishchilarning salmog‘i (R) uchun ishonch oralig‘i 60-13,23  R  60+13,23 yoki 46,77%  R  73,23% bo‘ladi. 3-misol. Aksioner birlashmaning 10000 ta ishchisi yoshi bo‘yicha 4 guruhga (tipga) ajratilgan va ulardan yakka birliklarni tasodifiy (takrorlanuvchi) tanlash usuli bilan 500 tasi tanlab olingan. Kuzatish ma’lumotlari quyidagicha xarakterlanadi:

9.2-jadval. Aksioner birlashma ishchilarining ish staji bo‘yicha taqsimoti Ishchilar ning yoshi bo‘yicha guruhlari Ishchilar soni Tanlanma to‘plamda Kishi % Ishchilar soni,kishi Ishchilar yoshi bo‘yicha dispersiyalr i Guruhlarda gi ayollar salmog‘i 17-25 2000 20 100 25 0,4 25-40 3000 30 150 200 0,50 40-55 4000 40 200 400 0,3 55 va undan yuqori 1000 10 50 500 0,2 Jami 10000 100 500 - - Berilgan ma’lumotlarga asoslanib: 1) ishchilarning tanlanma o‘rtacha yoshining o‘rtacha xatosi aniqlansin, 2) tanlanmadagi ayollar salmog‘ining o‘rtacha xatosi aniqlansin. Yechish. 1. Guruh dispersiyalarining o‘rtachasi275 10 40 30 20 10* 500 40* 400 30* 200 20* 25 2 2            i i i i n n   Tiplarga ajratib yakka tartibda tasodifiy (takrorlanuvchi) tanlash usuli uchun ishchilar o‘rtacha yoshining o‘rtacha xatosi bunday aniqlanadi: 742.0 500 275 2    n i Õ   yosh. 2. Tanlanmadagi ayollarning salmog‘i ularning guruhlaridagi salmoqlaridan o‘rtachasiga teng

37.0 10 40 30 20 10*2.0 40*3.0 30*5.0 20*4.0            i ii n n   yoki 37%. Ayollar salmog‘ining o‘rtacha xatosi    Р n      ( ) . ( . ) . 1 037 1 037 500 00215 yoki 2,15%. 9.3-jadval Univermag omboridagi 100 partiya tovar sifatini tekshirish natijalari Tovarlar partiya-sining tartib soni 1-sort tovarlarning salmog‘i Brak tovarlarning salmog‘i 7 0,90 0,02 35 0,85 0,03 51 0,95 - 79 0,93 0,01 87 0,87 0,04 4-misol. Univermag omboriga bir xil tovarlardan 100 partiya qabul qilindi. Tovarlarning sifatini aniqlash uchun mexanik tanlash usuli bilan ularning 5 partiyasi ajratib olindi. Tanlab olingan tovar partiyalarini tekshirish natijalari quyidagicha xarakterlanadi: Berilgan ma’lumotlarga asoslanib: 1). 0,990 ehtimol bilan 1-sort tovarlarning salmog‘i uchun ishonch oralig‘i aniqlansin; 2). 0,997 ehtimol bilan yaroqsiz tovarlarning salmog‘i uchun ishonch oralig‘i aniqlansin. Yechish. 1. 1-sort tovarlar salmog‘ining o‘rtachasi 90.0 5 87.0 93.0 95.0 85.0 90.0         S i  yoki 90%. Partiyalararo (seriyalararo) dispersiya

2 2 2 2 2 2 090 090 085 090 095 090 093 090 087 090 5 00068 5 000136              ( , , ) ( , , ) ( , , ) ( , , ) ( , , ) , , .1-sort tovarlar salmog‘ining o‘rtacha xatosi   Р S s S                2 1 1 1 000136 100 1 5 1 100 1 0016 . . yoki 1,6 %. P(t)= 0,990 da t = 2,58 bo‘lib, xatoning chegarasi  r = 2,58*0,0036 = 0,0403 yoki 4,03%. 1-sort tovarlar salmog‘i uchun ishonch oralig‘i 0,90 - 0,0403  r  0,90 + 0,0403 bundan 0,8597  r  0,9403 yoki 85,97%  r  94,03%. Demak, 0,990 ehtimol bilan aytish mumkinki, 1-sort tovarlarning salmog‘i 85,97 foizdan kam va 94,03 foizdan ortiq emas ekan. 2. Yaroqsiz tovarlarning salmog‘i uchun ishonch oralig‘i quyidagicha aniqlanadi: . 0002,0 5 0010,0 5 ) 02,0 04,0( ) 02,0 01,0( ) 02,0 0( ) 02,0 03,0( ) 02,0 02,0( %.2 yoki 02,0 5 00.0 04,0 01,0 03,0 02,0 2 2 2 2 2 2                         S j %.8,1 018,0 006,0*3 , ' 3 , 997.0 )( 006,0 1 100 1 5 1 5 0002,0                  yoki lib bo t da t P ò ò U holda 0,02 - 0,018  r  0,02 + 0,018,

bundan 0,002  r  0,038 yoki 0,2 %  r  3,8 %. Shunday qilib, brak tovarlarning salmog‘i 0,2 va 3,8 foiz oralig‘ida ekan. 9.4. Tanlanmaning zaruriy miqdorini aniqlash Tanlanma o‘rtacha xatosining chegaraviy xatosi formulasiga (  x ) asoslanib, tasodifiy tanlash usuli uchun tanlanmaning zaruriy miqdori quyidagicha aniqlanadi: Ma’lumki, tanlash takrorlanuvchi sxemada bajarilganda, , 2 n t x    bundan 2 2 2 x t n    Bu tengsizlikdan ko‘rinadiki, tanlanmaning miqdori kamida 2 2 2 x t n    (9.11) bo‘lishi kerak. Tanlash takrorlanmaydigan sxemada bajariladigan bo‘lsa, 2 2 2 2 2   t N N t n x    (9.12) Ishonch koeffitsiyenti (t) ehtimolga ko‘ra jadvaldan topiladi. Ammo belgining tanlanma dispersiyasi noma’lum bo‘lib, uni hisoblash uchun ma’lumotlar yo‘q bo‘lsa, dispersiya, taqriban oldin o‘tkazilgan xuddi shunga o‘xshash tekshirishlarning natijalriga yoki sinovlar o‘tkazish yo‘li bilan chamalab aniqlanadi. Misol. N = 10000, R(t) = 0,997 (t = 3),  2 = 80 va  x = 2 bo‘lganda tanlash sxemasiga qarab,

180 2 80* 3 2 2 2 2 2     x t n  yoki . 177 80* 3 10000* 2 10000* 80* 3 2 2 2 2 2 2 2 2         t N N t n x Demak, 0,997 ehtimol bilan tanlanma o‘rtachaning xatosi 2 dan oshmasligi uchun yakka tartibda tasodifiy tanlash usuli bilan kamida 180 ta (takrorlanuvchi shaklda) yoki 177 ta (takrorlanmaydigan shaklda) birliklar olinishi kerak. 2. Tanlama salmoqning chegaraviy xatosi formulasiga (  w ) asoslanib, yakka tartibda tasodifiy tanlash usuli uchun tanlanmaning zaruriy miqdori quyidagicha aniqlanadi: 2 2 ) 1( w t n      (takrorlanuvchi) (9.13) va ) 1( ) 1( 2 2 2          t N N t n w (takrorlanmaydigan) (9.14) Misol. N = 10000, P(t) = 0.954 (t = 2),  = 0.5 va  R = 0,08 bo‘lganda tanlash shakliga qarab, 157 08,0 )5,0 1(5,0* 2 ) 1( 2 2 2 2       w t n   yoki . 154 )5,0 1(5,0* 2 10000* 08,0 10000*)5,0 1(5,0* 2 ) 1( ) 1( 2 2 2 2 2 2               t N N t n w Boshqa tanlash usullari uchun tanlanmaning zaruriy miqdori xuddi yuqoridagiga o‘xshash tartibda aniqlanadi. 9.5. Tanlanma kuzatish ma’lumotlarini bosh to‘plamga tarqatish Tanlanma kuzatish ma’lumotlari bosh to‘plamga quyidagi ikki usul orqali tarqatiladi.

1. Qayta hisoblash usuli. Faraz qilaylik, tanlanma kuzatish o‘tkazilib biror belgining o‘rtacha miqdori (х ) va salmog‘i (R) uchun ishonch oraliqlari aniqlangan: x x x x x     ~ va .w w p       Tengsizliklar bosh to‘plam miqdoriga (N) ko‘paytirilsa, belgi qiymatlarining ( x ) yig‘indisi ( Nx ) va o‘rganilayotgan belgiga ega bo‘lgan birliklarning miqdori (PN) uchun ishonch oraliqlari N Nx Nx N Nx x x     ~ va N N pN N N w w       hosil bo‘ladi. Bu miqdorlarning xatolari P(t) ehtimol bilan mos ravishda Nx va Nw dan oshmaydi. Misol. 1-masalada ishchilarning o‘rtacha oylik ish haqi uchun ishonch oralig‘i m so' ming m so' ming 29, 152 71, 149   x aniqlangan edi. Agar tengsizlik bosh to‘plam miqdoriga Nq20000) ko‘paytirilsa, u holda oylik ish haqi fondi ( Nx ) uchun ishonch oralig‘i m so' ming m so' ming 3045800 2994200   Nx hosil bo‘ladi. Oylik fondining xatosi r(t) = 0,945 ehtimol bilan Nx = 1,29*20000=25800 ming so‘mdan oshmaydi. Shu masalada 140 ming so‘m va undan yuqori oylik maosh oluvchi ishchilarning salmog‘i uchun ham ishonch oralig‘i 0,6565  R  0,7435

aniqlangan edi. Bundan 140 ming so‘m va undan yuqori oylik maosh oluvchi ishchilarning soni (RN) uchun ishonch oralig‘ini 13130  RN  14870 kishi hosil qilish mumkin. Bu yerda yo‘l qo‘yilgan xato P(t) = 0,997 ehtimol bilan Nw = 0,0435 * 20000 = 870 kishidan oshmaydi. 2. Koeffitsiyentlar usuli. Ba’zi hollarda yoppasiga kuzatish ma’lumotlari tanlanma usuli bilan tekshirib ko‘riladi va unga tegishli o‘zgartirishlar kiritiladi. Masalan, tuman aholisidagi qoramollarning soni ho‘jalik daftariga asosan N ta bo‘lsin. Buni tekshirib ko‘rish uchun tumanning ayrim joylarida nazorat tekshirishlar o‘tkaziladi. Nazorat tekshirishlar ko‘rsatadiki, bu joylarda aholidagi qoramollarning soni ho‘jalik daftarlari bo‘yicha n ta bo‘lib, haqiqatda n  ta ekan. U holda tuman aholisidagi qoramollarning umumiy soni ushbu k q n  / n koeffitsiyentga binoan tuzatiladi, ya’ni:    N kN n n N. Misol uchun tekshirish o‘tkazilayotgan tuman aholisidagi sigirlarning soni ho‘jalik daftarlari bo‘yicha N = 8000 ta bo‘lib, nazorat tekshirishlar natijasida aniqlanadiki, n = 400, n  = 402. U holda tuzatish koeffitsiyenti k = 402 : 400 - 1,005; sigirlar soni: N  = kN = 1,005 * 8000 = 8040 bosh bo‘ladi. Demak, tuman aholisidagi sigirlarning soni ho‘jalik daftarlaridagiga nisbatan haqiqatda 40 boshga ko‘p. 9.6. Gipotezalarni statistik tekshirish asoslari Gipoteza tushunchasining lug‘aviy mazmuni shundan iboratki, u grekcha hupothesig - asos, faraz so‘zidan olingan bo‘lib, biror hodisa haqida oldindan

bildiriladigan, tajribada tekshirish va nazariy asoslanish talab qiluvchi ilmiy taxminni anglatadi. Statistik gipoteza deb tanlanma ma’lumotlariga asoslanib tekshirish mumkin bo‘lgan bosh to‘plam xossasi haqidagi taxminga aytiladi. U lotincha N harfi bilan odatda belgilanadi. Masalan, bosh to‘plam o‘rtacha ko‘rsatkichi biror miqdorga tengH x:~  yoki undan katta H x:~ yoki undan kichik H x:~ yoki teng emas H x:~ deb faraz qilish mumkin. Bosh to‘plamning miqdoriy belgilari (parametrlari) haqidagi statistik taxminlar parametrik gipotezalar, uning taqsimotlari haqidagi farazlar noparametrik gipotezalar deb yuritiladi. Tanlanma ma’lumotlariga asoslanib bosh to‘plam xossalari haqidagi statistik xulosa chiqarishda ko‘pincha nol - gipoteza ishlatiladi. Bir yoki bir nechta belgilariga qarab taqqoslanayotgan ikkita to‘plam bir biridan tafovut qilmaydi deb bildirilgan taxmin nol-gipoteza deb ataladi. Shu bilan birga faraz qilinadiki, solishtirilayotgan miqdorlar aslida birday bo‘lib, bir biridan farq qilmaydi, ammo tajribada tanlanma tekshirish natijasida olingan qiymatlari o‘rtasidagi tafovut tasodifiy xarakterga ega. Masalan, Н х х 0 1 2 :~ ~ .  Demak, nol-gipoteza zaminida to‘plamlar o‘rtasida muntazam farqlar bo‘lishi yoki bir belgi ikkinchisiga muntazam ta’sir etishi uchun obyektiv sabablar yo‘q degan mulohaza yotadi. Statistik gipoteza tanlanma ma’lumotlari asosida tekshirish mumkin bo‘lgan bosh to‘plam xossasi haqida oldindan aytilgan ilmiy taxmindir. Nol-gipoteza - ikkita to‘plam taqqoslanadigan belgilariga qarab bir biridan farq qilmaydi deb aytilgan taxmindir: Н х х 0 1 2 :~ ~ . 

Nol-gipoteza mantiqqa zid xususiyatga ega. Uning ajoyib jihati shundaki, u o‘z mohiyatiga butunlay qarama-qarshi fikrni - muqobil gipotezani tekshirish uchun xizmat qiladi. Nol-gipoteza haqqoniy bo‘lishi mumkin bo‘lgan taqdirda ham tanlanma bo‘yicha olingan natija ehtimoli kichik bo‘lsa, u tasodifiyat girdobidan chiqmasa, muayyan nol-gipoteza inkor qilinib, muqobil gipoteza N 1 qabul qilinadi, ya’niН х х 1 1 2 :~ ~ .  deb hisoblanadi. Nol-gipoteza inkor qilinishiga olib keladigan tanlanma bo‘yicha aniqlangan natija bo‘lishi mumkin emasligi yoki kam ehtimolligini belgilovchi chegara mohiyatligi odatda  = 0,05, ya’ni 5% yoki 0,01 yoki 0,001 deb hisoblanadi. Agarda «uch sigma» qoidasiga binoan ish tutilsa, xato ehtimoliy muhimlik darajasi  = 0,0027 teng bo‘lishi kerak. Ammo mazkur daraja uchun mezon qiymatlari kamdan-kam aniqlanadi: odatda ular 0,05; 0,01; 0,001 xato ehtimolliklari uchun hisoblanib, statistik - matematik jadvallarda keltiriladi. 9.7. Taqsimot qonuni haqidagi gipotezani baholash Normal taqsimot qonuni quyidagi taqsimlanish zichligi funksiyasi deb yuritiluvchi formula bilan ifodalanadi: 2 2 2 )~ ( 2 1 ) (     xx e x    Demak, normal taqsimot egri chizig‘i arifmetik o‘rtacha va dispersiyaga bog‘liqdir. Tanlanma asosida tuzilgan haqiqiy taqsimotning ushbu normal taqsimot qonuniga muvofiqligini aniqlash uchun bu haqda gipoteza bildiriladi va u K.Pirson X 2 (xi kvadrat) mezoni yordamida tekshiriladi. Muqobil gipoteza - bu taqqoslanayotgan ikkita to‘plam ko‘rsatkichlari orasida muhim farq mavjud deb aytilgan taxmin. Н х х 1 1 2 :~ ~ . 

Bu gipotezani tekshirish uchun haqiqiy taqsimot takrorlanishlar sonini normal taqsimot nazariy takrorlanishlar soni bilan solishtirish kerak. Buning uchun haqiqiy ma’lumotlar asosida normal taqsimlanish uchun nazariy takrorlanishlar sonini aniqlash kerak, ya’ni )( 2 1 ˆ 2 2 t ni e ni f t        (9.15) bu yerda: n - tanlanma hajmi; i - qator oraliq kengligi ( min max x õ iãð   ); t x x    haqiqiy qatorda belgining normalashtirilgan tafovutlari;  -o‘zgarmas son (  =3,1415...; (aylanma uzunligining diametriga nisbati); e - natural logarifm asosi, o‘zgarmas son (e = 2,71828...);  - kvadratik o‘rtacha tafovut, n x x    2) (  2 2 2 1 )( t e t     - qiymatlari maxsus jadvalda beriladi. Yuqorida qayd qilingandek xi kvadrat mezoni yordamida haqiqiy taqsimot normal taqsimotga muvofiqligi to‘g‘risidagi gipoteza tekshiriladi.    k i i i i õàê f f f x 1 2 2 ˆ )ˆ ( ; (9.16) Bu yerda: k - taqsimot guruhlari (variantalar) soni; if -i guruh birliklarinng haqiqiy soni; ifˆ -ularning nazariy soni. 2x - ning qiymatlari noldan cheksizgacha o‘sishi mumkin. Shunga mos ravishda uning ehtimoli 1 dan 0 gacha kamayadi. Agarda 2x =0 bo‘lsa, u vaqtda Kuzatilgan taqsimot normal taqsimot qonuniga bo‘ysunishini belgilash uchun haqiqiy taqsimot birlik (variant)lari sonini ularning nazariy soni bilan taqqoslash kerak. Haqiqiy taqsimot normal taqsimotga mos kelishi haqidagi gipoteza X 2 (xi kvadrat) mezon yordamida tekshiriladi.

ya’ni f fùàê ˆ  guruhning haqiqiy birliklar soni normal taqsimot nazariy soniga teng bo‘ladi. Bu yerda shuni ham esda tutish kerakki gipotezani xi kvadrat yordamida tekshirilayotganda erkin darajalar soni hisobga olinadi. Erkin darajalar soni to‘plam parametrini topishda qatnashadigan miqdorlarning umumiy sonidan shu miqdorlarni bog‘lovchi shartlar sonini ayrilganiga teng. Masalan, dispersiya bitta shart (ya’ni f x x i i n i    1 0 ( ) bilan bog‘langan n - ta ayirma bo‘yicha hisoblangani uchun uning erkin darajalar soni  = n-1 bo‘ladi, o‘rtacha miqdorlar hech qanday shart bilan bog‘lanmagan n - ta varianta bo‘yicha hisoblanadi, shuning uchun o‘rtacha miqdor ozodlik darajasi  = n bo‘ladi. Normal taqsimot qonuni uchta (tanlanma hajmi - n, tanlanma o‘rtacha miqdor - x va uning kvadratik tafovuti -  ) parametr bilan xarakterlanadi (ularning o‘zaro bog‘lanishi bu qonun uchun uchta shart hisoblanadi). Shuning uchun normal taqsimot qonunining erkin darajalar soni  = n - 3 bo‘ladi yoki n birliklar k - ta guruhlarga bo‘lingani uchun  = k - 3 (9.17) Bu jadvaldagi X 2 ning qiymatlari chegaraviy qiymatlar bo‘lib, bu qiymatlargacha bo‘lgan 2x mezonning barcha hisoblab topilgan qiymatlari aniq ehtimollar bilan tasodifiy tafovutlar doirasida bo‘ladi, ya’ni qabul qilingan nol- gipotezaga shubha qilish uchun hech qanday asos bo‘lmaydi. 2x ning jadval qiymatlaridan katta bo‘lgan qiymatlari gipotezaning o‘rinsizligini ko‘rsatadi, ya’ni nol-gipotezani rad etishga majbur qiladi. Erkin darajalar soni- to‘plam ko‘rsatkichlarini topishda qatnashadigan hech qanday bog‘lovchi shartlarga ega bo‘lmagan erkin miqdorlar sonidir.

Haqiqiy taqsimot birliklari soni bilan uning nazariy sonlari orasidagi farqlarni A.N.Kolmogorov va N.V.Smirnov tomonidan taklif etilgan  (lamda) noparametrik mezon yordamida ham baholash mumkin.Bu mezon haqiqiy taqsimot jamlama birliklar soni bilan ularning nazariy jamlama soni orasidagi eng katta farqni kvadrat ildiz ostidagi umumiy to‘plam soniga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi: N d N f f i i max max)ˆ (    (9.18). X 2 mezonidan farqli o‘laroq  -mezon х va  larni hisoblashga muhtoj emas, natijalarni baholash uchun esa maxsus jadval talab qilmaydi. Lamda mezonining kritik (standart) qiymatlari tegishli uchta ishonchli ehtimol bo‘sag‘alariga belgilangan bo‘lib, lamda mezonining kritik (chegaraviy) qiymatlari R 1 =0,95 da  nazar =1,36, R 2 =0,99 da  nazar =1,63 va R 3 = 0,999 da  nazar = 1,95 teng 1 . Haqiqiy va nazariy taqsimotlarni Romanovskiy mezoni yordamida ham baholash mumkin. U quyidagicha ifodalanadi:   2 2  x C (9.19) Bu yerda 2x - K.Pirson mezoni;  - erkin darajalar soni. 1  -mеzonning chеgara viy qiymati  1 2 2 ln .Р ifoda or=ali aniqlanadi. Bu y е rda R-t е gishli muhimlik darajasi R=  ; Masalan, agarda  =R=0,05 bo’lsa,    1 2 2 005 136 ln . . .Kuzatilgan taqsimotni normal taqsimot qonuniga muvofiqligi haqidagi gipotezani  lamda mezon yordamida ham tekshirish mumkin. Haqiqiy taqsimotni nazariy taqsimotga mosligini Romanovskiy S- mezoni va Yastremskiy L- mezoni yordamida ham baholash mumkin.

S  3 bo‘lsa, solishtirilayotgan miqdorlar orasidagi farq tasodifiy hisoblanadi, demak, haqiqiy taqsimot normal taqsimlanishga ega, aniqrog‘i, undan deyarlik farq qilmaydi. Agarda taqsimot qatori muqobil belgi asosida tuzilgan bo‘lsa, uning normal taqsimot qonuniga mosligi Yastremskiy L–mezoni yordamida baholanadi:Q k k npq f f L i i 4 2 )ˆ ( 2      (9.20) Bu yerda n -to‘plam soni (  if n ); i i f f ˆ, - ayrim guruhlardagi birliklarning haqiqiy va nazariy soni; k - guruh variantalar soni; Q - guruhlar sni 8-20 bo‘lganda 6,0 Q . Agarda 3L bo‘lsa, haqiqiy taqsimot nazariy (normal) taqsimotga mos keladi deb hisoblanadi. 9.8. O‘rtacha miqdorlar haqidagi gipotezalarni tekshirish Agarda sinalayotgan gipoteza biror miqdorga teng bo‘lsa, ya’ni H x a 0:  , u holda t-mezonning haqiqiy qiymati baholanayotgan farqni ( a x ) tanlanma o‘rtachaning standart (kvadratik o‘rtacha) xatosiga bo‘lish yo‘li bilan topiladi: (9.21) x a x t    Bu yerda: katta tanlanmada n x 2   kichik tanlanmada 1 2   n x   Agarda t haq  t kritik bo‘lsa, nol-gipoteza N 0 rad qilinadi, agarda t haq  t kritik bo‘lsa, u N 0 inkor etilmaydi. O‘rtacha miqdorlar haqidagi gipotezalar t- mezon yordamida tekshiriladi.

Masalan, paxta maydonini paykalma-paykal suv tarab sug‘orilayotganda bir kunlik norma 5 ga bo‘lgan, haqiqatda suvchilar uni bajargan. Yangi sug‘orish usuli qo‘llana boshlagani uchun bu normani qayta ko‘rib chiqish kerakmi degan muammo tug‘ilgan. Shu maqsadda yangi usulni qo‘llayotgan 10 ta suvchi ustidan kuzatish o‘tkazilib, o‘rtacha bir kunda bir suvchi 6,2 ga g‘o‘zani sug‘organi kvadratik o‘rtacha tafovut 1,2 ga bilan aniqlangan. Demak sinalayotgan o‘rtachax 5 ga, haqiqiy o‘rtacha ãà. 1.2= ãà, 2.6 1   x . Sug‘orish normasini qayta ko‘rmaslik haqida nol-gipoteza bildiramiz: ga. 5 :0 x H Bu gipotezani 5 foizli muhimlik darajasida tekshiramiz. t-mezon kritik qiymati Styudent taqsimot jadvali bo‘yicha ishonchli ehtimol 0,95(1- 0,05) va erkin darajalar soni  = 10 - 1 = 9 uchun aniqlanadi. Bu qiymat t jadv = 2,26 , t - mezonning haqiqiy qiymatini (9.25) formula yordamida hisoblaymiz. 3 2,1 3*2,1 2.1 9 )0,5 2,6(     haqt t haq  t jadv bo‘lgani uchun nol-gipoteza N 0 rad qilinadi. Demak, yangi sug‘orish usuli uchun normani qayta ko‘rib chiqish mumkin. Tajriba-eksperimental ishlarda asosiy maqsad nazorat va tajriba qilinadigan obyektlarda belgining arifmetik o‘rtacha darajalari orasida muhim farq bor yoki yo‘qligini aniqlashdan iborat bo‘ladi. Buning uchun tajriba va nazorat obyektlarida o‘rtacha ko‘rsatkichlar orasidagi farq uchun uning standart xatosi quyidagi formula orqali aniqlanadi: 2 2 ) ( nazorat haq nazorat haq x õ x x       (9.22) Bu yerda: 2haqõ  - tajriba obyektlarida o‘rtacha ko‘rsatkichning standart xatosi    2 tan 2tan ;1 nazorat haq x x n    nazorat obyektlarida o‘rtacha ko‘rsatkichning standart xatosi ;1 2   nazorat nazorat x n nazorat   .

(9.22) formula tanlanma to‘plamlar o‘zaro bog‘liq bo‘lmaganda, ya’ni ular bir bosh to‘plamdan olinganda qo‘llanadi. Tajriba va nazorat obyektlarining o‘rtachalari orasidagi farqning muhimligini baholash uchun t-mezonning haqiqiy qiymati quyidagi ifodaga ega. ) ( nazorat haq õ õ nazorat haq haq õ x t     (9.23) Bu mezonning kritik qiymati Styudent taqsimot jadvalidan tegishli ishonchli ehtimol va ozodlik darajalari soni bilan belgilanadi. Qo‘limizda mazkur jadval bo‘lmasa uch sigma qoidasidan foydalanib, t jadv = 3 deb qabul qilinadi. Misol: ultrabinafsha nurlar bilan nurlantirilgan hayvonlar bir oy mobaynida 6,8  0,4 kg semirgan, nurlantirilmagan hayvonlar (nazorat va tajriba guruhlari hajmi bir xilda) o‘sha vaqtning o‘zida 5,2  0,3 kg semirgan. Hayvonlar orasida bog‘lanish yo‘q va ularning boqish sharoiti birday. Nurlantirish ta’siri ostida hayvonlar og‘irligi qanchaga ortadi? 5.0 6.1 5.0 )2.5 8.6( ) ( Bundan kg. 5,0 25,0 3,0 4,0 ) ( 2 2 2 2 ) (                 n azorat h aq n a zo ra t h aq na zorat h aq x x nazorat haq õ õ x x x x     Demak, nurlanish samarasi 0,95 ishonchli ehtimol bilan (t=1,64) 1,6- 1,64*0,5=0,78 kg; 1,6+1,64*0,5=2,42 kg, ya’ni 0,8-2,4 kg orasida yotadi. Ushbu misolimizda o‘rtacha miqdorlar orasidagi farq ma’lum omil (ultrabinafsha nurlar) ta’sirida vujudga kelgani uchun bog‘lanish haqidagi gipoteza sifatida o‘rtachalar tengligi to‘g‘risidagi gipotezani ko‘rib chiqishimiz mumkin. Bu holda nol-gipoteza hayvonlar semirishiga ultrabinafsha nurlar ta’sir etmaydi deb bildiriladi, ya’ni 0 :0   nazorat haq õ x H Gipotezani tekshirish uchun t-mezonning haqiqiy qiymati uning kritik bilan taqqoslanadi. Agarda t haq  t kritik bo‘lsa, nol-gipoteza rad qilinadi, qaralayotgan omilimiz natijaga (hayvonlar semirishiga) ijobiy ta’sir etadi, deb xulosa yasaladi. Misolimizda bosh dispersiyalar noma’lum, ammo ular bir-biriga teng deb hisoblab, masalani yechamiz. t-mezon haqiqiy qiymati quyidagicha ifodalanadi:

2 2 0 1 0 2 0 1 2 1 0 1 0 1 x x õàê x x n n x x t           (9.24) Bu yerda: х1 - tajriba obyektlarida olingan o‘rtacha miqdor; х0 - nazorat obyektlaridagi o‘rtacha ko‘rsatkich; 21 va 20 - tajriba va nazorat obyektlari uchun dispersiyalar; ular     1 âà 1 0 20 0 20 1 21 1 21         n x x n x x   formularar yordamida hisoblanadi. n 1 va n 0 - tajriba va nazorat obyektlari soni (misolimizda n 1 = n 0 ). 1x  -tajriba o‘rtacha ko‘rsatkichining standart xatosi, 0x  - nazorat to‘plam o‘rtachasining standart xatosi. Yuqoridagi misolimizda 2,3 5,0 6,1 3,0 4,0 2,5 8,6 t;3.0 ;4.0 kg; 2,5 õ kg; 6.8 2 2 haq x x 0 1 0 1            x . Uch sigma qoidasiga binoan t haq  t kritik . Demak, nol-gipoteza rad qilinadi, ultrabinafsha nurlar bilan hayvonlarni nurlantirish ularning semirishiga ijobiy ta’sir etishi shak- shubhasizdir. 9.24-formulada 21 va 20 bosh to‘plam dispersiyasining tanlanma baholari bo‘lgani uchun solishtirilayotgan tanlanmalar hajmi turlicha bo‘lsa (n 1  n 0 ) bu ifodani quyidagicha yozish mumkin: ) ( 10 11 2 0 1      n n x x thaq  Bu yerda: х1 va х0 - tanlanma o‘rtachalar; 2  - umumiy dispersiyaning tanlanma bahosi: 2 ) ( ) ( 0 1 20 0 21 1 2         n n x x x x i i  bo‘lgani uchun tanlama o‘rtachalar orasidagi farqning standart xatosi quyidagi ifodaga teng bo‘ladi:                 0 1 0 1 20 0 21 1 ) ( 1 1 2 ) ( ) ( 0 1 n n n n x x x x i i x x  (9.25)

Masalan, Toshkentdagi Eski Juva va Qo‘yliq bozorlarida qo‘y go‘shti baholarining barqarorligini tekshirish maqsadida 2005 yil avgust oyida tanlanma tekshirish o‘tkazilgan. Birinchi bozorda 20 ta sotuvchilar kuzatilib, 1 kg go‘sht o‘rtacha bahosi x1 1500 so‘m, kvadratik o‘rtacha tafovut 1 = 300 so‘m bilan aniqlangan. 2-nchi bozorda 16 ta sotuvchilar kuzatilib, o‘rtacha baho х2 1350 so‘m, kvadratik o‘rtacha tafovut 2  = 243 so‘m topilgan. 57,1 3, 95 150 16 1 20 1 2 16 20 16* 243 20* 300 1350 1500 t : H : 2 2 haq 2 1 1 2 1 0               x x x x H Muhimlik darajasi  = 0,05 va erkin darajalar soni (20+16-2)=34 bilan t- mezon kritik qiymati (Styudent taqsimot jadvali asosida) t kritik =2,03. Demak, t haq  t kritik bo‘lgani uchun nol-gipoteza qabul qilinadi va bozorlarda qo‘y go‘shti baholari tasodifan tafovutlanadi, ya’ni ular barqarordir. 9.9. Dispersion tahlil Bizni qiziqtiruvchi ko‘rsatkich yoki jarayonga ta’sir etuvchi omillarning har birining ta’sir ulushini aniqlash yoki ularning barchasini birgalikda ta’sirini belgilash - dispersion tahlil vazifasi hisoblanadi. Bu tahlil jarayonida belgining hisobga olingan va olinmagan xilma-xil omil va kuchlar ta’siridan kelib chiqadigan umumiy dispertsiyasi (o‘zgaruvchanligini), ayrim omillarning xususiy dispertsiyasi ya’ni o‘rganilayotgan omillar ta’siri ostida yuzaga kelgan o‘zgaruvchanlik va qoldiqDispersion tahlil - o‘rganilayotgan omillar ta’siri ostida yuzaga chiqqan belgi o‘zgaruvchanligini noma’lum sabablarga ko‘ra kuzatilayotgan o‘zgaruvchanlik bilan taqqoslab, omillar rolini baholash usulidir.

dispertsiya, ya’ni noma’lum sabablarga ko‘ra ro‘y berayotgan o‘zgaruvchanlik haqida axborotlar hosil bo‘ladi. Ya’ni       n i m j ij x x S 1 1 2 2 ) ( ; (9.26)    m j x x n S j 1 2 2 ) (  ; (9.27)        m j n i i j e x x S S S 1 1 2 2 2 2 ) (   (9.28) Topilgan yig‘indilar asosida umumiy  , omillar   2 va qoldiq  2 dispersiyalar quyidagi formulalar yordamida hisoblanadi: 2 2 2 1 1     S N S nm ; ;1 2 2   m S  2 2 1   S n m e ( ) . (9.29). Bu formulalarning maxrajida dispersiyalarning erkin darajalar soni olingan bo‘lib, ularni e’tiborga olish dispersiyalarni taqqoslab tahlil qilishda g‘oyat muhim rol o‘ynaydi. Agar X ning kuzatilgan qiymatlarini normal taqsimlangan biror bosh to‘plamdan olingan tasodifiy tanlanma deb hisoblash mumkin bo‘lsa, u holda   2 va  2 dispersiyalarni Fisher F-mezoni bilan taqqoslash mumkin. F - mezonning haqiqiy kuzatish ma’lumotlari asosida hisoblab topilgan qiymati dispersiyalarning tegishli erkin darajalar sonlari bilan qabul qilingan muhimlik darajasida uning kritik qiymati bilan taqqoslanadi. Katta va kichik dispersiyalarning turli erkin darajalar sonlari va 0,01, 0,05 va 0,10 muhimlilik darajalari uchun F - mezon kritik qiymatlari maxsus «Fisher F kriteriyning qiymati» degan jadvalda keltiriladi. Omil dispersiya bilan qoldiq dispersiya orasidagi farqning xarakteri haqidagi gipoteza F-Fisher mezoni yordamida tekshiriladi. F haq  F kritik bo‘lsa, bu farq muhim deb topilib, belgiga omil shak-shubhasiz ta’sir etadi degan xulosaga kelinadi.

Agar qabul qilingan muhimlilik darajasida F - mezonning hisoblab topilgan haqiqiy qiymati jadval qiymatidan katta bo‘lsa, ya’ni F haq  F jadval , u vaqtda taqqoslanayotgan omillar dispersiyasi va qoldiq dispersi orasidagi farq muhim hisoblanadi, nol-gipoteza esa rad etiladi. Agar F haq  F jadval bo‘lsa, ular orasidagi farq tasodifiy deb topiladi va nol-gipoteza tasdiqlanadi. Dispersion tahlil yo‘li bilan ikki va undan ortiq omillarning natijalarga ta’sirini ham baholash mumkin. Buning asosi bo‘lib ikkita va undan ortiq belgilarga qarab tuzilgan kombinatsion guruhlash xizmat qiladi. Masalan, ikki omilli dispersion tahlil qilish uchun umumiy variatsiya 4 ta tarkibiy qismlarga ajratiladi:                                m j p k n i jk ijk jk m j p k k j jk k m j p k n i m j p k k j j ijk jk jk x x n x x x x n x x n x x x x 1 1 1 2 1 1 2 1 1 1 1 1 2 2 ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( (9.30) Bu yerda: i -  1 omil - belgi bo‘yicha j guruhdagi va  2 omil - belgi k - guruhdagi birlik tartib soni; j m  1, ; k p  1, ;  x jk - x - natijaviy belgining jk - guruhdagi o‘rtacha qiymati; jk - guruh  1 omilning j qiymati va  2 omilning k - qiymati birikmasi asosida vujudga keladi;  x j -  1 omil - belgi bo‘yicha tuzilgan j - guruhda x - belgining o‘rtacha qiymati;  x k -  2 omil - belgi bo‘yicha tuzilgan k - guruhda x - belgining o‘rtacha qiymati;  x - butun tanlanma bo‘yicha x - belgining umumiy o‘rtacha qiymati; n jk -  1 omilning j - qiymati va  2 - omilning k - qiymati birikmasidan hosil bo‘lgan guruhdagi birliklar soni; n j -  1 omil-belgi bo‘yicha j - guruhdagi birliklar soni; n k -  2 omil-belgi bo‘yicha k - guruhdagi birliklar soni; n - birliklarning umumiy soni n n n n j k k p jk k p j m j m            1 1 1 1

Har bir farqlar kvadratlarining yig‘indisi uchun erkin darajalar soni quyidagicha topiladi:       1 2 12 1 1 1 1 1            m p m p mp m p ; ; ( )( ) , barcha omillar dispersiyasi uchun 1 + + 21 2 1 1haq.    mp         va umumiy dispersiya uchun:  1 = n - 1 qoldiq dispersiya uchun:  2 = n - mp. Bu erkin darajalar sonlarini hisobga olib muhimlik darajasini belgilab F - mezonning kritik qiymatlari maxsus jadvaldan belgilanadi. Nol gipotezalar bildirib, ularni rad qilish yoki qilmaslik masalasi F haq  F jadval yoki F haq  F jadval qarab yechiladi. F - mezon asosida regressiya tenglamasining shakli, ko‘pomilli korrelyatsion tahlilda u yoki bu o‘zgaruvchan miqdor (omil belgi)ning statistik muhimligi haqidagi va boshqa masalalar yechiladi. Asosiy tushuncha va atamalar Bosh to‘plam, tanlanma to‘plam yoki tanlanma, reprezentativlik, tasodifiy (siljimagan) reprezentativlik xatosi, muntazam (siljigan) reprezentativlik xatosi, R - ishonchli ehtimol,  - muhimlilik darajasi, tanlanma o‘rtacha xatosi, tanlanma salmoq xatosi, ishonch koeffitsiyentlari, tanlanma ko‘rsatkichlar xatosining cheklari (poyonlari), 3  - Uch sigma qoidasi, asl ma’noda tasodifiy tanlash, takrorlanuvchi tanlash, takrorlanmaydigan tanlash, tipologik tanlash, seriyalab tanlash, mexanik tanlash, ko‘p bosqichli tanlash, fursatli tanlash, kichik tanlanma, tanlanma zaruriy hajmi, tanlanma natijalarini bosh to‘plamga tarqatish usullari, statistik gipoteza, nol-gipoteza, muqobil gipoteza, gipotezani tekshirish mezoni (statistik mezon), taqsimot qonuni haqidagi gipotezalar, Normal taqsimot

gipotezalarni tekshirish mezonlari: X 2 - Xi kvadrat mezon;  - lamda mezon; S - mezon; L – mezon, o‘rtacha miqdorlar haqidagi gipotezalar, parametrik gipotezalar; noparametrik gipotezalar, t - St’yudent mezoni, dispersion tahlil, erkin darajalar soni, F - Fisher mezoni. Qisqacha xulosalar Tanlanma tekshirish nazariyasi tahliliy statistikada alohida o‘rin egallaydi va turli amaliyot sohalarida keng qo‘llanadi. Bozor iqtisodiyoti muhim hodisa va jarayonlarni o‘rganishda bu uslubdan foydalanish uchun obyektiv sharoit va zaruriyat yaratadi. Katta hajmli yoki umuman cheksiz to‘plamlar haqida kam mehnat va mablag‘ sarflab nazariy va amaliy jihatdan qoniqarli axborotlarni olish yo‘li - bu tanlanma kuzatishdir. Tanlanma ma’lumotlari asosida : - bosh to‘plam taqsimotlari aniqlanadi; - ularning xarakteri o‘rganiladi va turli egri chiziqlar shaklida matematik ifodalanadi; - bosh to‘plamning barqaror ko‘rsatkichlari baholanadi; - ularning ishonchlilik darajasi iloji boricha obyektiv belgilanadi; - bosh to‘plam ko‘rsatkichlari haqidagi ilmiy gipotezalar va har xil eksperimental izlanish natijalari tekshiriladi. Bu masalalarni yechish tartibi, yo‘llari va usullari tanlanma tekshirish nazariyasida bayon etiladi. Tanlanma asl ma’nosi bilan tasodifiy, ma’lum tartibda yo‘naltirilgan va aralashma-quralashma bo‘lishi mumkin. Tasodifiy tanlash alohida ahamiyatga sazovor bo‘lishining sababi shundaki, olinadigan natijalar ehtimoliy muzokaralar shaklida baholanishi mumkin. Kuzatuvchining shaxsiy hohishi kabi subyektiv holat mavjudligi tanlanma siljish hafv-xatarini tug‘diradi va muntazam xatoga olib keladi, shuning uchun oldini olishga intilish lozim.

Har bir holda tanlash usuli va texnikasini qo‘llash ayni holat sharoitiga va mablag‘ hamda resurslar bilan ta’minlanishga bog‘liq. Agar tanlash tasodifiy bo‘lmasa, u holda undan olinadigan bosh to‘plamni baholash natijalarining ishonchliligi ma’lum darajada shaxsiy mulohazalar ta’sirida bo‘ladi. Oddiy tanlash sharoitida hodisaning tanlama bo‘yicha olingan nisbiy soni yoki salmog‘ini bosh to‘plam uchun baholash sifatida qabul qilish mumkin. xuddi shuningdek, o‘rtacha va boshqa ko‘rsatkichlarning tanlanma qiymatlarini ularning bosh to‘plamdagi qiymatlarining baholari sifatida qabul qilish mumkin. Katta hajmli tanlanmalarda hodisaning absolut soni uchun kvadratik xato  npq , nisbiy soni (hissasi) esa   pq n va o‘rtacha miqdor uchun   x n  2 formula orqali aniqlanadi. Bu formulalar normal taqsimlangan bosh to‘plam uchun o‘rinlidir. Ammo bosh to‘plam taqsimlanishi normal holatdan kuchli farq qilsa, bu formulalardan foydalanish bir oz xatarlidir. Kuzatilgan hodisa soni yoki ko‘rsatkich qiymati nazariy kutilayotganidan farqi 3 karra kvadratik xatodan katta bo‘lish ehtimoli juda kichikdir. Bunga asosan tanlanma tekshirish natijalariga tayanib bosh to‘plam ko‘rsatkichlari yotadigan chegarani baholash mumkin: x X x P w x x w            ~ ва w +w Bu yerda: x t   , t - ehtimolli ishonch koeffitsiyenti. Kichik hajmli tanlanmalarda (n  30) yuqoridagi kvadratik xato formulalariga tuzatish kiritish lozim. Buning uchun tanlama to‘plam hajmi n o‘rniga n - 1 olish kerak, chunki tanlama dispersiya bosh dispersiyadan n/n-1 ga farq qiladi. Ilmiy gipotezalarni tekshirish tanlanma tekshirish nazariyasiga tayanadi va turli mezonlar yordamida bajariladi.

Asosiy adabiyotlar 1. Ефимова Н.В. Практикум по общей теории статистики. 2-е изд. М: Финансы и статистика. 2006. 2. И.И.Елисеева, М.М.Юзбашев. Общая теория статистики. 5-е изд. М.: Финансы и статистика, 2005 . 3. Плис А.И. Практикум по прикладной статистике в среде SPSS : 1-2 ч . – М.: Финанс ы и статистика , 2004, 2005, 288 с . 4. Соатов Н.М. Статистика. Дарслик. – Т.: Тиббиёт нашриёти , 2003, 9 - боб, 354-404 – бетлар. 5. Афифи А., Эйзен. Статистический анализ. Подход с использованием ЭВМ (Пер.с анг. Под ред. Г.П.Башина), М.: Мир, 1982. 6. Йентс Ф. Выборочный метод в переписях и обследованиях. М.: Статистика, 1965. 7. У.Кокрен. Методы выборочного исследования. Перв. с анг. М.:Статистика, 1976. 8. У.Дж.Рейхман. Применение статистики. Перв.с анг. М.: Статистика, 1969. 9. М.Л.Петрович, М.И.Давидович. Статистические оценивания и проверка гипотез на ЭВМ. М.: Финансы и статистика, 1989. 10. А.Хьютсон. Дисперсионный анализ. Перв. с анг. М.: Статистика ,1971.

Похожие

Tanlanma tekshirish

Tanlanma kuzatish

Moliyaviy nazoratni tashkil qilishning turlari, shakl va usullari

Auditorlik tekshirish vaqtida buxgalteriya hisobi tizimi va ichki nazoratni o’rganish hamda

Mht va buxgalteriya hisobi