Солиқларнинг иқтисодий моҳияти ва тамойиллари - Экономика - Рефераты

Солиқларнинг иқтисодий моҳияти ва тамойиллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

237 KB

www.arxiv.uz Режа : 1. Солиқнинг иқтисодий моҳияти, объектив зарурлиги ва х усусиятлари. 2. Солиқнинг умумий белгилари ва бошқа иқтисодий категориялардан фарқи. 3. Солиқнинг функциялари ва вазифалари. 4. Солиққа тортиш тамойиллари.

www.arxiv.uz Солиқларнинг объектив зарурлигини бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида икки ҳолат билан ифодалаш мумкин: биринчидан, давлатнинг қатор вазифаларини маблағ билан таъминлаш зарурлиги, иккинчидан , бозор иқтисодиёти қонун-қоидалари. Давлатнинг бажарадиган функциялари ва вазифалари кўп ва бозор иқтисодиёти ривожлана бориши билан баъзи ижтимоий ҳимояланган бозор муносабатларига мос келмайдиган вазифалар йўқола борса, янги вазифалар пайдо бўла бошлайди. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида давлатнинг янги вазифалари пайдо бўлади. Буларга бизнинг республикамизда кам таъминланганларга ижтимоий ёрдам кўрсатиш, бозор иқтисодиёти инфратузилмасини (саноатда, қишлоқ хўжалигида, молия тизимида) ташкил қилиш киради. Шу ерда давлат кучли социал сиёсат тадбирларини амалга ошириш учун пенсионерлар, нафақахўрлар, талабалар, кўп болали оналар ва бошқаларни кўпроқ маблағ билан таъминлаш зарурлигини англаб чекланган товарлар баҳосидаги фарқни бюджет ҳисобидан қоплайди ва уларга бошқа харажатларни давлат ҳисобидан амалга оширади, маҳаллаларда кам таъминланганларга моддий ёрдамлар ташкил этади. Шу билан бирга, Ўзбекистон давлати жамият аъзолари осойишталигини сақлаш мақсадида ўзининг мудофаа қобилиятини сақлаб ва мустаҳкамлаб туришга, техника ва ўқ-дориларга ҳам маблағлар сарфлайди, қолаверса, давлат фуқаролар хавфсизлигини сақлаш, мамлакатда тартиб интизом ўрнатиш, уни бошқариш функцияларини бажариш учун ҳам кўплаб маблағ йўналтиришга мажбур. Бундай харажатларни амалга оширишнинг мажбурийлиги улар учун манба бўлган солиқларни ҳам объектив зарур қилиб қўяди. Қайд этиш лозимки, ҳозирга қадар давлатнинг функцияларини бажариш учун лозим бўлган молиявий маблағлар шакллантиришнинг солиқлардан бошқа усули жаҳон амалиётида қўлланилган эмас. Демак, ҳукмрон куч сифатида давлат мавжуд экан, молиялаштириш усули сифатида солиқлар ҳам амал қилади. Маълумки, жамият иқтисодий ҳаёти жуда мураккаб иқтисодий ҳодисалардан иборат. Ана шу мураккаблик бевосита солиқларга ҳам

www.arxiv.uz тегишлики, бу ҳолат солиқларни иқтисодий моҳиятини теран англашни тақазо этади. Солиқлар мажбурий т ў ловларни ифода этувчи пул муносабатларини билдиради. Бу муносабатлар солиқ т ў ловчилар (ҳуқуқий ва жисмоний ша х слар) билан уларни ў з мулкига айлантирувчи давлат ў ртасида б ў лади. Кор х она ва ташкилотлар аҳолига х измат к ў рсатганда, ишлар бажарган ёки бозорларда олди-сотди қилиш жараенида пул муносабатларини ҳ осил қилади. Лекин улар солиқ б ў ла олмайди, солиқ муносабати б ў лиши учун давлат мамлакатда яратилган маҳсулот қийматини тақсимлаш й ў ли билан давлат бюджетига мажбурий тартибда т ў ланиши ёки ундирилиши лозим. Давлат учун бюджетнинг асосий манбаи ҳисобланган солиқлар катта аҳамиятга эга. Солиқлар тўғрисидаги қарашлар тарихан объектив ва субъектив омилларнинг таъсирида шаклланган. Солиқларга доир турли таърифларни тахлил қилиш уларнинг конкрет иқтисодий-ижтимоий тараққиётлар жараёнидаги мохиятини асослаш, солиқларнинг иқтисодий ролини ва солиқ қонунчилигига асос бўлган солиқ тамойилларини белгилаш хамда солиқ тизимида, жамият тараққиётида мавжуд бўлган солиқларнинг тутган ўрнини аниқлаш зарурдир. Чунки, давлат пайдо бўлиши билан солиқлар жамиятдаги иқтисодий муносабатларнинг зарурий талабларидан бири бўлиб ҳисобланиб келинган. Давлат тузилиш шаклларини ривожланиши билан бир вақтда солиқ тизими ўзгарган ва такомиллаштирилган. Солиқ тизимининг ўзгариши ва такомиллаштирилиши солиқларнинг турлари, миқдорлари ва йиғиб олиш усуллари хилма-ҳил бўлганлиги билан асосланиб келинган. Масалан, шарқ мамлакатлари иқтисодиёти тарихида солиқлар аҳолидан шахсий мол-мулк, ердан олинган ҳосил, уй ҳайвонлари ва бошқалар учун «закот» сифатида олинган. Солиқлар, йиғимлар, божлар ва бошқа тўловлар ҳисобига давлат молиявий ресурслари ташкил топади. Давлат фаолиятининг барча йўналишларини маблағ билан таъминлашнинг асосий манбаларидан бири ва

www.arxiv.uz давлат устуворлигини амалга оширишнинг иқтисодий воситаси солиқлардир. Солиқ тизимини тартибга солиш ва мукаммаллаштириш самарали давлат иқтисодий сиёсатини олиб боришга, хусусан, молиявий тизимни ривожлантиришга ёрдам беради. Иқтисодиётни давлат томонидан солиқлар орқали тартибга солиш, давлат бюджетини шакллантириш, солиқ солиш воситасида жамиятдаги у ёки бу жараёнларнинг ривожланишига таъсир этувчи усули ҳисобланади. Шундай қилиб, давлатнинг мавжудлиги солиқлар билан узвий боғлиқ, чунки солиқдан тушадиган тушумлар давлат иқтисодий мустақиллигининг бош манбаидир. Аҳолини солиқ муносабатларига киритиш борасида, инсоният тарихида йирик давлат арбобларидан бири, ўрта асрларда буюк салтанат барпо қилган Амир Темур катта эътибор қаратган. У давлатни идора қилиш тизимини юзага келтиришда асосан солиқларга таянган. ўша даврнинг дав лат молияси бу тизимнинг энг муҳим унсурларидан бири эканлиги, у давлатни бошқаришдаги барча жиҳатларига узвий боғланганлиги билан тубдан фарқ қилиб тургани ва айни шу хусусиятга кўра бошқарувнинг барча таркибий қисмлари орасида марказий ўринни эгаллаганлиги бугунги кунга келиб ҳаммага аён бўлмоқда. Аммо солиқ муносабатлари ҳақида қанча ривоятлар айтиб ўтилмаган бўлсин, унинг моҳияти аҳоли солиқ тўловига нисбатан фақат ўз моҳиятини хазинада топган. Хазина ҳар қандай тизимда ҳам давлатни бошқариш воситаси бўлиб хизмат қилган. Бундай восита нафақат давлатни бошқаришда, балки шунинг билан биргаликда аҳоли манфаатларини қондиришда намоён бўлган. Натижада хазина тақсимоти тараққиёт таянчи бўлиб ҳизмат қилган. Солиқлар қадимги даврлардан эътиборан олинган, аммо у вақтларда солиқлар озод ва эркин бўлмаган кишининг белгиси бўлиб хизмат қилган. Адам Смит (шотланд файласуфи ва иқтисодчиси, 1723-1790) ўзининг «Халқлар бойлигининг сабаблари ва табиатлари» номли китобида (1776) илк бор солиқ тамойилларини асослаб берди, солиқларнинг аҳамиятини

www.arxiv.uz ёритиб, уларни давлатга тўлаш қуллик эмас, балки эркинлик аломати эканлигини асослаб берди. Н.И. Тургенев ўзининг «Солиқ назарияси тажрибаси» номли китобида (1818йил) шуни таъкидлайдики, «Билимли бўлишнинг муваффақиятлари уларнинг халқлар урф одатларига фойдали таъсири даражасига қараб солиқлар тизимининг такомиллашувига ҳам таъсир этган» , «…солиқлар билимга эга бўлиш билан бирга пайдо бўлиб, унинг белгиси бўлиб қолди. Солиқларнинг тайинланиши, тақсимланиши ва йиғилиш усулига қараб халқ орасида тарқалган маълумотлар тўғрисида; йиғиладиган солиқлар миқдорига қараб унинг бойлиги ҳақида фикр юритиш мумкин, бу билимлилик ва маърифатни англатадиган иккита энг асосий хусусиятдир» бу сўзлардан яна бир бор амин бўлиш мумкинки, солиқлар қадимий молиявий институтлар ҳисобланиб, давлатнинг пайдо бўлиши билан юзага келган. Солиқлар давлат органларини таъминлаш ва улар олдида тутган вазифаларни бажарилишини моддий таъминлашнинг манбаси сифатида хизмат қилган. Давлатнинг ривожланиши билан унинг вазифа ва функциялари янгича хусусиятларга эга бўлди. Лекин солиқларнинг давлатни ва унинг органларини молиялаштиришда манба сифатидаги роли ўзгармай қолди. Шу ўринда солиқларга турли иқтисодчилар томонидан берилган таърифларни келтириб ўтиш ўринлидир. « Солиқлар, - деб ёзади Д. Рикардо, - ҳокимият ихтиёрига келиб тушадиган ер маҳсулоти ва мамлакат меҳнатининг бир қисмини ташкил этади ва охир-оқибатда улар капитал ҳисобидан ёки мамлакат даромади ҳисобидан тўланади » . 1 Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, Д. Рикардо солиқлар моҳиятини ёритиб, ўз навбатида А. Смит томонидан яратилган солиқлар назариясини маълум даражада ривожлантирган. Яна бир мақбул таъриф С.Г.Пепеляев томонидан берилган: « Солиқ - оммавий ҳокимият субъектларининг тўлов қобилиятини таъминлаш мақсадида жисмоний ва юридик шахслар мулкларини бегоналаштиришнинг 1 Рикардо Д. Сочинения т. I. «Начало политической экономики и налогового обложения». Пер. с англ. - М.: Госполитиздат, с.360 .

www.arxiv.uz мажбурийлик, якка тарзда холисона, қайтармаслик, давлатнинг мажбурлаши билан таъминланганлик асосларида ва жазо ёки контрибуция ҳарактерига эга бўлмаган қонунда белгиланган ягона шаклидир » . 2 Ҳозирги пайтда иқтисодий адабиётларда солиқларни иқтисодий моҳиятини ўрганишга бағишланган қатор илмий ишлар чоп этилган. Масалан, «Сиёсий иқтисод» изоҳли луғатида со лиқлар «… корхона, ташкилот ва аҳолини, мамлакат молиявий ресурсларини ташкил этишдаги иштирокининг характерловчи мажбурий тўловлар тизими» 3 деб изоҳланади. Профессор Д. Г. Черникнинг фикрича «Солиқлар - давлат томонидан хўжалик субъектлари ва фуқаролардан қонуний тартибда ўрнатилган ставкаларда ундириб олинадиган мажбурий йиғимларни ўзида акс эттиради» . 4 Профессор Б. Г. Болдўрев бошчилигида ёзилган « Капитализм молияси» ўқув қўлланмасида солиқларга қуйидагича таъриф берилган: «Солиқлар - давлат томонидан ундириб олинадиган, жисмо ний ва ҳуқуқий шахсларнинг мажбурий тўловлари» 5 ҳақиқатдан ҳам бундай олиб қарайдиган бўлсак, юқорида келтирилган таърифлар энг содда ва кенг омма учун қулай ва тушунарли бўлиши мумкин. Лекин бу таърифлар ўзида солиқларнинг ташкилий-ҳуқуқий томонларини тўлалигича акс эттира олмайди. Бундан ташқари, ушбу тўловлар нима мақсадда ундириб олиниши ҳамда қачон ундириб олиниши тўғрисида етарли маълумотлар бера олмайди. Ш.Гатаулин «Солиқлар давлатнинг иқтисодий таянчи» мақоласида-» ...солиқлар ўзи нима ва улар нимага керак» , деган саволга қуйидагича жавоб беради: «Солиқлар - бу давлат сарф-харажатларининг асосий манбаи бўлиб, иқтисодиётни тартибга солувчи ва даромадларни барқарорлаштирувчи воситадир . 6 2 Основы налогового права С.Г.Пепеляев Москва, 1995, 24-бет 3 Ïîëèòè÷åñêàÿ ýêîíîìèÿ. Òîëêîâыé ñëîâàðü. -Ì.: Ïîëèòèçäàò 1990. Ñ. 330. 4 ×åðíèê Ä. Ã. «Íàëîãè â ðыíî÷íîé ýêîíîìèêå». - Ôèíàíñы, 1992, № 3 ñ. 19. 5 Áîëäыðåâ «Ôèíàíñы êàïèòàëèçìà». «Ôèíàíñы», Ì.: 1987 ñ. 21. 6 Ãàòàóëèí Ø. Ê. «Ñîëèкëàð âà ñîëèккà òîðòèø». Укóâ куëëàíìàñè. Óç ÐÔÑ. Òàøêåíò 1996. 18 áåò.

www.arxiv.uz Солиқлар давлат бюджети даромадларини ташкил этувчи асосий манба ва иқтисодиётни бошқарувчи муҳим қурол ҳисобланади. Бироқ бу таъриф солиқларнинг моҳиятини тўлалигича ёрита олмайди ҳамда солиқларнинг ташкилий-ҳуқуқий томонларини ўзида акс эттира олмайди. Бундан ташқари иқтисодий муносабат сифатида, бу муносабатлар объекти бўлиб нима ҳисобланади? деган саволларга жавоб бера олмайди. Шуни таъкидлаш керакки, проф. О.Олимжоновнинг фикрига кўра солиқлар қуйидагича таърифланса, солиқларнинг моҳияти кенгроқ ёритилади ва мақсадга мувофиқ бўлади «Солиқлар - давлат ва жамиятнинг пул маблағларига бўлган эҳтиёжини қондириш мақсадида қонун томонидан белгилаб қўйилган ҳажмда ва ўрнатилган муддатда жисмоний ва ҳуқуқий шаҳслардан давлат ихтиёрига мажбурий равишда ундириб олинадиган тўловлардир» . 7 Бизнингча солиқларга берилган мана шу таъриф энг мақбул таъриф бўлиб, солиқларнинг моҳияти, уларнинг иқтисодиётдаги ўрни ва ролини, солиқларнинг ҳаракат жараёнини назарий жиҳатдан чуқурроқ ёритиб, солиқлар ҳақида аниқроқ тасаввур ҳосил қилишга ёрдам беради. Солиқларга олимлар томонидан берилган бир қанча таърифларни ўрганиб чиқдик. Шу ўринда бу таърифлар маълум маънода бир-бирини такрорлаб, тўлдириб ва бойитиб келмоқда. Юқоридаги таърифлар солиқларни тўлиқ ва аниқ ёритиш, уларнинг барча жиҳатларини батафсил қамраб олмайди. Шунинг учун солиқ категориясини ҳар томонлама, кенгроқ ва батафсилроқ. Унинг моҳияти ва аҳамиятини, иқтисодиётни ривожлантиришдаги роли ва ўрнини, солиқларни назарий жиҳатларини аниқроқ ёрита оладиган таърифни келтириш муаммоси мавжуддир. Тарихан солиқлар, давлатни сақлаб туриш учун зарур бўлган мажбурий тўловлар сифатида, давлат пайдо бўлиши билан вужудга келган. Солиқлар, 7 Îëèìæîíîâ. Î.О. «Áîçîð èыòèñîäèёòèãà уòèø äàâðèäà ñîëèк ñèёñàòè». «Хаёò âà èкòèñîä». 1992.

www.arxiv.uz давлат фаолият кўрсатишининг моддий асосини ташкил этади, уларнинг иқтисодий табиати худди шу ердан келиб чиқади. Биз солиқларни иқтисодий моҳиятини тўлиқ тушунишимиз учун, даставвал солиқ сўзининг тарихан мавжуд бўлган иқтисодий маъносини тўғри тушуниб таҳлил қилиб олишимиз лозим. Солиқ тушунчаси - иқтисодий муносабатларда асосий ўринни эгаллайди. Унинг характерли томони шундаки - у тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланадиган юридик ва жисмоний шахслардан уларга мулкчилик, хўжалик юритиш ёки тезкор бошқарув ҳуқуқида тегишли бўлган пул маблағларини давлат ва муниципал тузилмаларни молиявий таъминлаш мақсадида бегоналаштириш шаклида ундириладиган мажбурий, якка тартибдаги қайтариб берилмайдиган тўловларни акс эттиради, яъни солиқ - давлат томонидан хўжалик юритувчи субъектлар ва фуқаролардан мажбурий қонуний тартибда белги ланган ставкалар бўйича, солиқ тўловчининг бундан бирон бир муайян манфаат кўриши билан бевоси та боғланмаган тарзда ундириладиган пул йиғими. Ҳозирги вақтда солиқлар воситасида давлат даромадларининг асосий қисми шакиллантирилади. Бозор муносабатларининг шаклланиши даврида солиқлар корхоналарнинг иқтисодий фаолиятини тар тибга солишнинг билвосита қуроли ҳисобланади. Юқоридаги таърифларни таҳлил қилган ҳолда қуйидагиларни ифодалаш мумкин: а) солиқларни белгилаш ҳуқуқи фақат давлатнинг қонун чиқарувчи олий органи - парламентга берилади; б) солиқни фуқаро эмас, мулкдор тўлайди; в) солиқ давлат бюджетига даромад олиш учун белгиланади; г) солиқ тўлаш мажбурий х усусиятга эга. Демак, солиқлар - бу бюджетга тушадиган пул ва қонунда белгиланган мажбурий муносабатлардир. Солиқларнинг мажбурийлиги Олий мажлис билан тасдиқланган ҳуқуқий ва меъёрий қонунлар билан таъминланади.

www.arxiv.uz Шундай экан, солиқларни тўламасликка, солиқ объектини яширишга, солиқ суммасини камайтириб кўрсатишга на ҳуқуқий ва на жисмоний шахсларнинг ҳаққи йўқ. Солиқ тўлаш хўжалик юритувчи субъектлар ва фуқаролар билан давлат ўртасида янгидан яратилган қийматни тақсимлашнинг асосий воситаси ҳисобланади. Бирор бир жамиятни солиқ тизимисиз тасаввур қилиш мумкин эмас. Чунки солиқлар бюджет даромадлари (пул фонди)ни ташкил этишнинг асосий воситаси бўлибгина қолмай: Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини оширишга; Ишлаб чиқаришни рағбатлантиришда инвестицияларни кўпайтиришга; Рақобатбардош маҳсулот ҳиссасини кўпайтиришга; Кичик ва ўрта бизнесни ривожлантиришга; Хусусий корхоналар очиш билан боғлиқ бўлган бозор инфраструктурасини барпо қилишга; Умумдавлат эҳтиёжларини қондиришга ва бошқаларга хизмат қилади. Жамият ривожланиши тарихида ҳали бирорта давлат солиқларсиз мавжуд бўлган эмас. Бозор иқтисодиётида ҳам давлат ўзининг ички ва ташқи вазифаларини, ҳар ҳил ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий чора-тадбирларни амалга ошириш учун зарур бўлган маблағларнинг асосий қисмини солиқлар орқали тўплайди. Жумладан, солиқлар республика ва маҳаллий бюджетлар даромадларини шакллантиради, давлат ижтимоий дастурлари учун молиявий негиз яратади, солиқ тўловчи шахсларнинг тадбиркорлик фаолиятини бошқаради, уларнинг табиий ресурслардан унумли фойдаланишга бўлган интилишини рағбатлантиради, нарх белгилашга таъсир кўрсатади, аҳолининг турмуш даражасини тартибга солиб туради. Имтиёзлар ёрдамида аҳолининг кам таъминланган қатламларини ижтимоий ҳимоя қилишни ташкил этишга ёрдам беради ва ҳоказо. Шунинг учун солиқлар орқали шаклланган маблағларнинг энг кам миқдори давлат вазифаси бажарилишига таалуқли энг кам харажат ҳажми билан боғлиқ бўлади ва шу ҳажм билан чеҳараланади.

www.arxiv.uz Солиқлар ривожланган товар ишлаб чиқаришнинг муҳим категорияси бўлиб, албатта янада кенгроқ категория - давлат бюджети билан чамбарчас боғланган. Чунки солиқлар бюджетнинг шаклланишида иштирок этади. 8 Солиқлар молиявий ресурсларни давлат ихтиёрида тўпланиб боришини таъминлайди, бу ресурслардан иқтисодий ривожланишнинг умумдавлат, минтақавий вазифаларни ҳал қилиш, ишнинг самарадорлиги ва сифатини рағбатлантириш, ижтимоий адолат тамойилларидан келиб даромадларни тартибга солиш учун фойдаланилади. Давлат солиқларни давлат бюджетини шакллантириш учун амалга киритади, солиқлар бирорта аниқ харажатларни қоплаш мақсадига эга эмас, бу айрим турдаги даромадлардан тушадиган тушумлардан амалга ошириладиган харажатлар уларга боғлиқ бўлиб қолишини олдини олиш зарурати билан асосланган. Бироқ бир қанча ҳолларда умумий солиқлар билан бирга мақсадли солиқлар ҳам белгиланади, уларни амалга киритилиши иқтисодий фаолиятда ижобий рол ўйнаши мумкин. 2. Солиқнинг умумий белгилари ва бошқа иқтисодий категориялардан фарқи. У ёки бу иқтисодий категориянинг моҳиятини чуқурроқ англаш учун унга х ос умумий белгиларни аниқлаш лозим б ў лади. Масалан, кредит иқтисодий категория сифатида муддатлилик, қайтаришлик, муайян миқдорда устама ҳақ (фоиз) т ў лаш каби умумий белгиларга эгаки, ушбу белгилар кредит категорияси моҳиятини кенгроқ ёритиш учун ҳизмат қилади. Ҳудди шу каби солиқ категорияси ҳам бир қатор ў зига х ос белгиларга эгаки, ушбу белгилар солиқларнинг бошқа т ў ловлардан фарқлаш учун х измат қилади. Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, солиқларнинг белгилари борасида ҳам иқтисодчи олимлар томонидан турли х ил фикрлар мавжуд. Масалан, проф. Қ . Яҳёев солиқларни умумий белгилари сифатида қуйидагиларни асослайди. 8 Ващобов А., Срожиддинова З. «Узбекистон Республикасининг Давлат бюджети». ТМИ 2002, 115 б. 36 – бет.

www.arxiv.uz 1. Солиқлар ва йиғимлар мажбурий б ў либ, бунда давлат солиқ тўловчининг бир қисм даромадларини мажбурий бадал сифатида бюджетга олиб қ ў яди. Бу мажбурийлик Олий Мажлис тасдиқлаб берган Солиқ Кодексининг қоидалари асосида амалга оширилади. Демак, мажбурийлик белгиси ҳуқуқий жиҳатдан давлат томонидан кафолатланади. 2. Солиқлар хазинага давлат бюджетига тушади. Аммо бошқа турдаги т ў ловлар «Умид» , «Экосан» каби жамғармаларга тушиши солиқ муносабатларини акс эттирмайди. 3. Солиқлар қатъий белгиланган ва доимий ҳаракатда б ў лади. Тари х ан асрлаб ў з г армай ҳаракатда б ў лган солиқлар мавжуд. Унинг илмий асоси қанча чуқур б ў лса, шунча қатъий ва узоқ йиллар ў з г армасдан ҳаракат қилади. 4. Давлатга т ў ланган солиқ суммаси т ў ловчининг ў зига т ў лиқ қайтмайди, яъни у эквивалентсиз пул т ў ловидир. 9 Рус иқтисодчиси А. Медведев ў зининг «Солиқларни қандай режалаштирмоқ керак» номли китобида солиқларга ҳос б ў лган икки белгини, яъни мажбурийлик ва эквивалентсизлик каби белгиларни қайд этади. Юқоридагилардан келиб чиқиб, бизнингча солиқларнинг умумий белгиларини қуйидагича ифодалаш мумкин: 1. Солиқ т ў ловчи пулнинг у ёки бу суммасини давлатга т ў лap экан, бунинг эвазига бевосита бирон-бир товар ёҳуд х измат олмайди. Ало ҳ ида олинган солиқ т ў ловчи томонидан т ў ланган солиқ миқдори билан у истеъмол қиладиган ижтимоий неъматлар ў ртасида т ўғ ридан-т ўғ ри боғлиқлик мавжуд б ў лмайди. Х удди ана шу х усусиятига к ў ра солиқ нар х дан , (товар ёки х изматларни и х тиёрий истеъмол қилганлиги учун т ў ланадиган ҳ ақ сифатида) р ух сатнома (лицензия) лар ва воситачилик йиғимларидан фарқ қилади, чунки булар мажбурий ёки и х тиёрий т ў ловлар ҳ исоблансада, бироқ ҳ амма вақт ҳ укумат томонидан к ў рсатилган х изматдан муайян фойда (наф) к ў рилиши билан боғлиқдир. 9 Ящёев К. «Соликка тортиш назарияси ва амалиёти». Т-2000 й. 10 бет

www.arxiv.uz Давлатга т ў ланадиган солиқлар билан унинг эвазига олинадиган иқтисодий ва ижтимоий неъмат лар ў ртасида бевосита, ҳ ар бир кишининг к ў зи илғайдиган боғлиқликнинг й ўқ лиги солиқ т ў ловчилар солиққа тортишни юк сифатида б аҳ олашлари учун сабаб б ў лади, ва ҳ оланки, улар солиқлар ҳ исобидан қилинадиган давлат х аражатларининг й ў налишини маъқуллашлари ҳ ам мумкин. Ал иҳ ида олинган солиқ т ў ловчи одатда жамият ва ў зининг к ў рган фойдаси ёки манфаатини т ў лаган солиқлари билан солиштириб ў тирмайди. Бу шунга олиб келадики, оқибатда фуқароларнинг бир қисми солиқлар т ў лашдан б ў йин товлашга, ўз даромадларини яширишга уринади. Давлат ў з фуқароларидан йиғиб олган солиқларни самарали ва ошкора тарзда ишлатса ҳ амда фуқароларнинг аксарият қисми давлатнинг иқтисодий ижтимоий ва бошқа дастурларини ў з маблағлари ҳ исобидан пул билан таъминлашга рози б ў лгандагина юксак солиқ аҳлоқи тамойиллари юзага келади. 2. Солиқлар мажбурий тў ловлар ҳ исобланади. Солиқларнинг т ў л иқ миқдорда ва ў з вақтида т ў ланиши учун жавобгарлик солиқ т ў ловчилар зиммасига юкланган б ў лсада, улар и х тиёрий эмас, мажбурий равишда т ў лайдилар, давлат солиқ т ў лашдан б ў йин товлаганларни қаттиқ жазолайди. 3. Давлат фойдасига солиқ т ў лаш орқали даромаднинг аввалдан белгилаб қ ў йилган, энг му ҳ ими, қонуний тартибда к ў зда тутилган қисми ундириб олинади. К ў пгина давлатларнинг, шу жумладан, Ўзбекистоннинг ҳ ам қонунларида солиқларни белгилаш ва уларнинг ҳ ажмларини аниқлашга фақат Олий қонун чиқарувчи ҳ окимият ёки унинг томонидан ваколат берилган органлар ҳ ақлидирлар, деб муста ҳ камлаб қ ў йилган. ўзининг ҳо ҳ иш- истагига қараб янги солиқлар белгилаш ёки уларнинг ҳ ажмларини аниқлашга ҳ еч кимнинг ҳаққи й ўқ . Тў ловларнинг қонуний, очиқ-ойдин х усусиятга эга б ў лиши солиқларнинг бош тавсифи ҳ исобланади. 4. Солиқларнинг яна бир белгиси уларнинг давлат ёки маҳаллий бюджетга келиб тушишидир, яъни солиқлар бюджетдан ташқари фондлар ёки турли х ил бошқа фондларга келиб тушмайди.

www.arxiv.uz 5. Солиқларга х ос б ў лган умумий белгилардан бири сифатида давлат ҳамда юридик ва жисмоний ша х слар ў ртасида мулкчиликни қайта тақсимлаш жараёнини юзага келишидир. Соддароқ қилиб айтганда кор х оналар ва аҳолидан олинадиган солиқлар, аслида улар мулкининг маълум бир қисмини давлат ҳисобига ў тказилишини билдиради. Бу билан хў жалик юритувчи субъектларга тегишли б ў лган мулк даромад шаклида мажбурий т ў лов б ў либ, давлат мулкига айланади. Демак юқорида қайд этилган солиқларга х ос б ў лган умумий белгилар уларни иқтисодий моҳиятини очишга х измат қилади. Биз юқорида профессор Қ .Яҳёев ва бошқа олимлар томонидан келтирилган солиқларнинг умумий белгиларини к ў риб чиқдик. Айрим манбаларда солиқларнинг умумий белгиларини 4 та қисмга, айрим манбаларда эса 5 тага б ў либ ў рганилган. Демак, солиқларнинг умумий белгиларини чуқурроқ ў рганиш талаб этилмоқда. Шу ў ринда солиқларнинг умумий белгиларини т ў лиқроқ ва аниқроқ. Батафсил ёритиши мумкин б ў лган, ҳар қандай иқтисодий вазиятларда ў з г армайдиган ва доимий мавжуд, аҳамиятли оптимал умумий белгиларини яратиш муаммоси ҳал этилиши лозимдир. Солиқ категорияси бошқа иқтисодий категориялар: молия, кредит, суғурта, инвестиция кабилар билан умумий ўх шашликка эга, яъни уларнинг барчаси пулли муносабатларни ифодалайди. Лекин солиқларнинг ў зига х ос юқорида қайд этилган белгилари мавжудки, ушбу белгилар солиқларни бошқа иқтисодий категориялардан фарқлаш учун х измат қилади. 3. Солиқнинг функциялари ва вазифалари. Солиқнинг иқтисодий моҳияти давлат билан ҳуқуқий ва жисмоний шаҳслар ў ртасида вужудга келувчи объектив мажбурий т ў ловларга асосланган молиявий муносабатлар орқали ҳарактерланади. Бу молиявий муносабатлар ма х сус ижтимоий х арактерга эга б ў либ, миллий даромаднинг бир қисми б ў лган пул маблағларини давлат и х ти ё рига сафарбар қилишга х измат қилади.

www.arxiv.uz Солиқнинг моҳияти уларнинг бажарадиган функцияларидан келиб чиқади. Ҳар бир иқтисодий категориянинг ў з функцияси мавжуд. Солиқ ҳам мустақил категория сифатида ў зи бажарадиган функцияларга эга б ў либ, бу функциялар Солиқ категориясининг амалдаги ҳаракатини ифодалайди. Функция деганда, одатда, категориянинг ҳаётда к ў п қайтариладиган, такрорланадиган доимий ҳаракатларини тушуниш лозим. Солиқнинг функциялари т ў ғрисида турли х ил қарашлар мавжуд. Собиқ социалистик мамлакатлар иқтисодчилари ў ртасида солиқ икки функцияни бажаради, деган қараш кенг тарқалган эди. Бу икки функция сифатида фискал ва назорат функциялари тан олинарди. Уларнинг фикрига к ў ра энг асосий функция бу солиқларнинг фискал функциясидир, чунки усиз назорат функциясининг мавжуд бўлиши мумкин эмас. Ғ арб иқтисодчилари к ў пчилигининг назариялари англиялик иқтисодчи Ж.М. Кейнснинг концепциясига асосланади. Бy концепцияга к ў ра солиқ фискал функциясидан ташқари иқтисодиётни тартибга солиш, рағбатлантириш ва даромадларни бошқариш воситаси функцияларига эга , солиқнинг бу функциялари уни иқтисодиётни тартибга солиш ва иқтисодий барқарор ў сишни таъминлаш воситаси сифатида фойдаланиш зарурлигидан келиб чиқади. Неокейнсчилик й ў налиши вакиллари б ў лган Л. Харрот, Н. Кальдор, А. Х ансен ва П. Самуэльсонларнинг фикрига к ў ра солиқ иқтисодиётни тартибга солиш функциясига эга. Улар солиқ ставкаларини ў з г артириш ва турли имтиёзлар бериш й ў ли билан бу функцияни бажариш мумкин деб ҳисоблайдилар. Солиқнинг даромадларни бошқариш функциясини юзага келишига француз иқтисодчиси Э. Де Жирарденнинг назарияси асос б ў лган. Бу назарияга к ў ра солиқ ёрдамида солиққа тортишнинг прогрессив шкаласини қ ў ллаш й ў ли билан жамият аъзолари ў ртасидаги мулкий тенгсизликка барҳам бериш мумкин. Ҳозирги кунда бу назариянинг давомчилари б ў либ, америкалик иқтисодчилар А. Илерсик, Г. Коул, француз иқтисодчилари М.

www.arxiv.uz Клюдо, Ж. Фурастье ҳисобланишади. Уларнинг фикрига к ў ра давлат солиқдан ва трансферт т ў ловларидан фойдаланиш й ў ли билан жамият миллий даромадини камбағаллар фойдасига қайта тақсимлайди. Бу назариялар солиқнинг даромадларни тартибга солиш функцияси мавжуд деган х улоса келиб чиқишига сабаб б ў лди. Мальмигиннинг фикрига к ў ра солиқ уч функцияни бажаради, яъни фискал, тақсимлаш ва рағбатлантириш . Унинг фикрига к ў ра биринчи функция давлат даромадлари манбаларининг ташкил топиши билан боғлиқ, иккинчиси ҳуқуқий ва жисмоний ша х сларнинг даромадларини тақсимлашни назарда тутади. Рағбатлантириш функцияси турли имтиёзлар ва енгилликлар бериш й ў ли билан амалга оширилади. 10 ўз- ў зидан к ў риниб турибдики, ғарб иқтисодий адабиётларидаги даромадларни бошқариш функцияси И. Мальмигинда тақсимлаш функцияси сифатида намоён б ў лмоқда. Солиқнинг функциялари уларнинг моҳиятини амалиётда ҳаракат қилаётганлигини к ў рсатади. Шундай экан, функция доимо яшаб, солиқ моҳиятини к ў рсатиб туриши зарур. Бугун пайдо б ў либ эртага й ў қ б ў либ кетадиган ҳолатлар солиқ функцияси б ў ла олмайди. Демак, функция категорияси доимий, қатъий такрорланиб турадиган воқеъликни ифодалайди. Шундай услубий ёндашишдан келиб чиқиб солиқ функциясини аниқлаш керак. Солиқнинг функциялари масаласида катта баҳслашувлар мавжуд, лекин ягона бир фикрга келинган эмас. К ў пчилик иқтисодчилар солиқга фискал, бошқарувчи, рағбатлантирувчи, назорат функциялари х ос деб таъриф беришади. Бизнинг фикримизча, солиқнинг қуйидаги асосий функцияларини ажратиб к ў рсатиш мақсадга мувофиқдир: 1. Солиқнинг фискал функцияси 2. Тартибга солиш функцияси. 10 Мальмигиан И. Налоги как элементы финанса. М.: перевод с англ. 1997 г. стр. 69

www.arxiv.uz 3. Рағбатлантириш функция с и 4. Солиқнинг назорат функцияси. 5. Солиқни ҳ исоблаш жараёнини а х борот билан таъминлаш функцияси. 1. Солиқларнинг асосий функцияси - фискал функция ҳ исобланиб (лотинча fiscus с ў зидан олинган б ў либ, х азина деган маънони англатади), бу функциянинг мо ҳ ияти шундан иборатки, солиқлар ёрдамида давлатнинг молия ресурслари ҳ осил қилинади ҳ амда давлат фаолият к ў рсатиши учун моддий шароит яратилади. Солиқлар орқали кор х оналар ва фуқаролар даромадининг бир б ў лагини давлат аппаратини, мамлакат мудофаасини, ноишлаб чиқариш со ҳ асининг умуман ў з даромадлари манбаига эга б ў лмаган қисмини (к ў пгина маданият муассасалари, жумладан, кутуб х оналар, ар х ивлар ва бошқалар) ёки лозим даражада ривожланишини таъминлаш учун ў зининг маблағи етишмайдиган тармоқларни (фундаментал opган, театрлар, музейлар, к ў плаб ўқ ув юртлари ва ҳ оказо) сақлаб туриш мақсадида ундириб олиш й ў ли билан давлат бюджетининг даромад қисмини шакллантириш солиқлар фискал функциясининг энг му ҳ им элементи ҳ исобланади. Ишлаб чиқаришнинг ривожланиши билан фискал функциянинг а ҳ амияти ошиб боради. Ишлаб чиқариш ижтимоий тусдалигининг чуқурлашиши фан-те х ника тараққиётининг ривожланиш муносабати билан асосан солиқлар ҳисобига шакллантириладиган молиявий ресурслар оқимини кў пайтиришнинг реал зарурати юзага келади. Давлат иқтисодий ва ижтимоий тадбирларга кўпроқ эътибор бнрган сари к ў п молиявий ресурсларни сарфламоқда, лекин солиқ тизими ў зининг фискал функцияси вазифаларини бажариши жараёнида ишлаб чиқариш ў сишига, жамғариш жараёнига ҳ алал б е рмаслиги, ижтимоий адолатни бузмаслиги ҳ амда х алқ хў жалигининг умумий тузилмасида бузилишлар ва четга чиқишлар содир б ў лишига й ў л қ ў ймаслиги, бозор жараёнига путур етказмаслиги керак. Солиқлар нинг ушбу функцияси орқали ҳ осил б ў ладиган пул ресурслари давлат фонди (давлат бюджети) орқали қайта таксимла на ди, улар ишлаб

www.arxiv.uz чиқариш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантиришга, устувор тармоқларни инвестициялашга й ў налтир ил ади. Жа ҳ он амалиётида ижтимоий ҳ имояга му ҳ тож б ў лган ша х слар учун солиқ имтиёзлари ва юқори даромад олувчи ша х слар учун прогрессив ставкалар белгилаш ҳ ам қ ў лланади, яъни а ҳ олининг кам даромад оладиган қисмини ижтимоий ҳ имоя қилиш мақсадида даромадларни бир қисми қайта тақсимланади. Бундай ёндашувлар солиққа тортиладиган даромад аниқланаётганида солиққа тортилмайдиган минимум миқдоридаги даромад қў шилмайди, айни пайтда ортиқча даромадлар солиққа юқори прогрессив ставкалар бў йича тортилади. Солиқларнинг к ў пчилиги ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчиларни юзага келган вазиятни ҳ исобга олган ҳ олда жойларда кор х оналар фаолиятининг иқтисодий шарт-шароитларини ў згартиришга мажбур этиб, молиявий ресурсларни макродаражада қайта тақсимлашга олиб келади. 2. Бозор муносабатларининг шаклланиши ва ривожланиши шароитида солиқларнинг иккинчи му ҳ им функцияси уларнинг иқтисодиётдаги тартибга солувчилик роли ҳ исобланади, яъни давлат солиқлар орқали товарлар, хиз матларни ишлаб чиқариш ва сотишнинг иқтисодий шарт- шароитини тартибга солади ва бу билан х алқ хў жалиги тармоқларининг иқтисодий фаолиятини амалга ошириш учун муайин «солиқ му ҳ ити» ни яратади. Ушбу функция орқали солиқ тизими га таъсир к ў рсатади, яъни муайян тармоқда ишлаб чиқариш суръатларини рағбатлантиради ёки жиловлаб туради, сармоянинг бир тармоқдан солиқ му ҳ ити энг ма ъқ ул б ў лган бошқа тармоққа қ ў йилишини кучайтиради ёки пасайтиради, шунингдек а ҳ олининг т ў ловга қобил талабини кенгайтиради ёки камайтиради. Солиқларнинг тартибга солувчи сифатидаги функциясининг а ҳ амияти бозор шароитида ў сиб бо ради, бу даврда тадбиркорларни маъмурий қарам қилиш усуллари й ўқ б ў либ кетади ёки жуда оз ҳ олда қолади, кор х оналар фаолиятини фармойишлар, к ў рсатмалар ва буйруқлар ёрдамида идора қилиш

www.arxiv.uz ҳ уқуқига эга б ў лган «юқори ташкилот» тушунчасининг ў зи аста-секин й ўқ ола боради. Бироқ иқтисодий фаолликни изга солиб туриш, унинг ривожланишини жамият учун мақбул б ў лган й ў налишда рағбатлантириш зарурати сақланиб қолади. 3. Рағбатлантириш функцияси солиқ тизимининг энг му ҳ им функцияларидан бири б ў либ, ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, моддий х ом ашё ресурслари, шунингдек молиявий ва ме ҳ нат ресурслари, жамғарилган мол-мулкдан самарали фойдаланишга рағбатлантирувчи таъсир к ў рсатади, яъни солиқ юкини камайтириш орқали ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, молиявий а ҳ волни муста ҳ камлашга ва инвестиция фаолиятини жо н лантиришга рағбатлантиради. Солиқларнинг рағбатлантириш функцияси орқали давлат х алқ хў жалиги тараққиётини рағбатлантиради, бу би лан фискал функцияни бажариш учун базани кенгайтиради, ишлаб чиқаришни солиқларнинг рағбатлантириш функцияси орқали рағбатлантириб, давлат оқилона солиқ сиёсатини олиб бориш билан солиқ ю к ини кучайтирмасдан хўжалик юритувчи субъектларнинг эркин фаолият к ў рсатиши таъминланади. 4. Солиқларнинг назорат функцияси солиқ т ў ловчи томонидан тақдим этилган, солиққа тортиш объекти, солиққа тортиладиган база, имтиёзлар сингари ва ҳ оказо тегишли солиқ к ў рсаткичларининг ҳ исоб-китобларини текширишдек анча мураккаб жараёндан иборат. Солиқ ҳ исоби солиқ идораларига белгиланган солиқ ҳ исоби шакллари орқали солиқ т ў ловчилар ў зларининг солиқ мажбуриятларини қандай бажараётганликларини янада самарали назорат қилиш имконини беради. 5. Солиқларни ҳ исоблаш жараёнини а х борот билан таъминлаш функцияси ҳам муҳим аҳамият касб этиб, бу функция орқали х аражатлар ҳажми ва конкрет солиқлар давлатнинг қандай ижтимоий-иқтисодий функцияларини бажаришга сарфланганлиги т ў ғрисида а х борот бериб турилиши жуда зарурдир. Шундай қилинса, солиқларнинг бюджетга тушиши т ў лиқ, ў з вақтида ва осон кечади.

www.arxiv.uz Бизни солиқ функцияларини қисқача к ў риб чиқишимиз солиқлар молия ресурсларини тиклаш, хў жалик фаолиятини тартибга солиш ва даромадларни ижтимоий жи ҳ атдан а ҳ амиятли мақсадлар учун қайта тақсимлаш б ў йича му ҳ им вазифаларни бажаради деб х улоса чиқаришимиз учун имкон беради. Солиқнинг иқтисодиётдаги юқорида таъкидланган муҳим ўрнини белгиловчи бир қанча функциялари мавжуд. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётининг ҳозирги ривожланиш босқичида солиқнинг ўрнини белгиловчи қуйидаги асосий омилларни кўрсатиб ўтиш мумкин. 1. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишнинг зарурлиги. Бизга маълумки, республикамизда иқтисодиётни ислоҳ қилиш ва давлат қурилишини амалга ошириш Республика президенти И А. Каримов томонидан илгари сурилган беш асосий тамойилига асосланади. Бу қоидалардан бири кучли ижтимоий сиёсатни амалга оширишдир. Бозор муносабатларига ўтиш шароитида аҳоли, айниқса унинг кам таъминланган қатламлари етарли даражада ижтимоий ҳимояланган бўлиши керак. 2. Аграр сектордаги ислоҳотларни муваффақиятли амалга ошириш зарурлиги омили. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётида энг асосий тармоқ аграр сектор ҳисобланади. Масалан, иккинчи жаҳон урушидан кейин тикланаётган Япония иқтисодиёти учун машинасозлик етакчи тармоқ сифатида ривожлантирилган эди. Бу тармоқ Япония иқтисодиётини ривожлантиришга улкан ҳисса қўшди. Бу энг аввало, унинг мамлакатга чет эл валюта тушумларини олиб келишда намоён бўлди. ўзбекистан Республикасида қишлоқ хўжалиги ана шундай асосий тармоқ вазифасини ўтамоқда. Юқоридагилардан кўринадики, қишлоқ хўжалигида солиқ, кредит воситалари ёрдамида иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш ҳозирги куннинг долзарб масалаларидан биридир. 3 . Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётида солиқнинг ўрнини белгиловчи асосий омиллардан яна бири - ҳозирги кунда кўпайиб бораётган

www.arxiv.uz тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний ва ҳуқуқий шахсларнинг даромадларини жалб қилувчи мукаммал солиқ тўловини юзага келтириш. Солиқ иқтисодиётнинг тарихий ривожланиши босқичларида ушбу ривожланиш жараёнларини таъминлаш мақсадига бўйсинувчи вазифаларни бажаради. Солиқнинг функциялари эса ана шу вазифаларни бажаришга хизмат қилади. Демак, солиқларнинг функциялари вазифаларини бажарилишидан келиб чиқадими ёки солиқларнинг вазифалари функцияларининг мавжудлигидан келиб чиқиб бажариладими каби аниқлаш лозим бўлган муаммолар мавжуд. Шундай экан солиқларнинг функциялари ва вазифалари ўртасидаги аниқ фарқли жиҳатларни ўрганиш ва солиқ муносабатларини ташкил этиш мобайнида бу чеҳараларни асослаш муаммоси мавжудлигини қайд этиб ўтиш лозим. Солиқ бажарадиган вазифалар кўпчилик мамлакатларнинг солиқ қонунчилигида умумий ўхшашликларга эга. Ана шундай анъанавий солиқ вазифаларига қуйидагиларни киритиш мумкин: - Умумдавлат вазифаларини ҳал қилиш учун давлатга зарурий молиявий ресурслар таъминлаб бериш. Солиқнинг фискаллик функцияси ушбу вазифани ҳал қилиш мақсадларига хизмат қилади. Бу вазифани ҳал қилиш давлатнинг иқтисодиётга қай даражада аралашувига кўп жиҳатдан боғлиқ. Бу кўрсаткич қанчалик юқори бўлса, солиқнинг фискаллик функцияси шунчалик фаол бўлади. Аммо солиқнинг ушбу вазифаси фақат иқтисодий жараёнларни қамраб олмайди, балки давлатнинг ноишлаб чиқариш харажатларининг кўпайиши ҳам давлатнинг ортиқча молиявий ресурсларга муҳтожлигини келтириб чиқаради. - Мамлакат иқтисодиётида қулай инвестиция муҳитини яратишга кўмаклашиш. Ўзбекистон Республикасида солиқнинг ушбу вазифасини бажариши ўзига хос хусусиятларга эга. Асосий хусусиятларидан бири шундаки, ҳозирги кунда сармояларнинг асосий қисми савдо ва хизматлар соҳасига йўналтирилаётганлиги ташвишли ҳолдир. Бунинг асосий сабаби

www.arxiv.uz фойда нормасининг бу соҳаларда катталигидир. Солиқ сармояларни бевосита маҳсулот ишлаб чиқариш соҳасига йўналтиришнинг қудратли воситаси бўлиши керак. - Аҳолининг меҳнат фаоллигини рағбатлантириш . Солиқ деярли барча мамлакатларда ушбу вазифани бажаради. Чунки улар аҳоли даромадларини тартибга солишнинг муҳим воситаси ҳисобланади. Даромадлардан олинадиган солиқ ставкаларининг энг юқори чеҳарасини сезиларли даражада пасайтириш ишчи кучининг таклифи билан боғлиқ салбий оқибатларнинг олдини олиши мумкин. 70 - 80 йилларда Швецияда солиқ ставкаларининг аҳоли даромадларига прогрессив равишда қўллаш малакали ишчиларнинг бошқа мамлакатлар томон миграциясига олиб келган. - Иқтисодий ўсишни рағбатлантириш мақсадида даромадларни тақсимлашнинг самарадорлик ва адолат принциплари ўртасидаги мувофиқликка эришиш. Амалдаги солиқга барқарорлик ва мосланувчан солиқ ставкаларининг хослиги солиқнинг узоқ муддатли вазифаларини амалга оширишга замин яратади. Миллий ва хорижий инвесторлар капитал қўйилмаларини амалга оширар экан, улар ўзларининг солиқ мажбуриятларини аниқ билиши керак. Солиқ турлари ва ставкалари барқарор ва тез-тез ўзгармайдиган бўлиши керак. Солиқ тизимига мустаҳкам ишонч бўлмаган тақдирда узоқ муддатли инвестицияларнинг ҳаракати сусаяди. Юқорида айтиб ўтганимиздек, солиқнинг бюджетга ижобий таъсиридан ташқари, муҳим иқтисодий ислоҳатларни амалга ошириш соҳасида ҳам улардан фаол фойдаланиш мумкин. Нарх-навонинг ислоҳ қилиниши, ташқи савдонинг эркинлаштирилиши, меҳнат бозорининг ислоҳ қилиниши ва ҳоказолар янги пайдо бўлган тижорат структураларини молиявий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш заруриятини юзага келтиради. Бу вазифани Солиқ ставкаларининг табақалаштириш йўли орқали ҳал этиш мумкин. Шундай қилиб, солиқнинг вазифалари уларни амалга ошириш муддатига қараб, қисқа муддатли, ўрта ва узоқ муддатли вазифаларга бўлинади. Бу вазифалар мазмунига кўра бир-биридан фарқ қилади. Солиқ нафақат давлат

www.arxiv.uz бюджетининг тушумларига бўлган эҳтиёжларни қондиришга балки давлат даромадларини бюджетнинг ўрта муддатли режада ҳаётийлигини яхшилаш мақсадида мослашувчанлигини амалга оширишга ҳам хизмат қилиши мумкин. 4. Солиққа тортиш тамойиллари. Солиқларнинг функциясини ўрганиш уларнинг иқтисодиётдаги ролини кўрсатиб берса, солиққа тортиш тамойиллари солиқ муносабатларини амалиётда ташкил этиш, солиққа тортиш, уни ундириш амалиётининг мазмунини очиб беради. Кўплаб иқтисодчилар солиққа тортиш иқтисодиётнинг равнақига олиб келиши мумкин бўлган тамойилларни қайд этишган. Солиққа тортиш тамойилларини А. Смит ўзининг «Халқлар бойлигининг сабаблари ва табиатлари» номли китобида (1776) илк бор солиқ тамойилларини асослаб берган: 1. Давлат фуқаролари давлат харажатларини қоплашда ўзлари ҳукумат муҳофазасида фойдаланаётган даромадларига мувофиқ тарзда қатнашишлари лозим. 2. Ҳар бир одам тўлайдиган солиқ аниқ белгилаб қўйилган бўлиши керак, бунда ўзбошимчалик кетмайди. Солиқ миқдори, тўланадиган вақти ва тартиби уни тўловчига ҳам, бошқа ҳар қандай одамга ҳам бирдай аниқ ва маълум бўлиши зарур. 3. Ҳар бир солиқ тўловчига ҳар жиҳатдан қулай бўлган вақтда ва тартибда ундирилиши керак. 4. Ҳар бир солиқ шундай тарзда тузилиши керакки, бунда солиқ тўловчининг ҳамёнидан кетадиган пул давлат бюджетига келиб тушадиган маблағга нисбатан ортиқ бўлишига мумкин қадар йўл қўйилмасин. Ҳозирги шароитга татбиқан олганда, солиққа тортиш самарали тизимининг қуйидаги тамойилларини таърифлаб ўтиш мумкин: 1. Етарлилик тамойили. Мазкур тамойилга мувофиқ солиққа тортиш даражаси шундай бўлиши лозимки, у давлат интилаётган халқ хўжалиги самарадорлигига эришишни кафолатлай олсин. Солиққа тортиш тизими

www.arxiv.uz иқтисодиёт, ижтимоий ҳимоя, мудофаа қобилияти ва бошқа соҳалардаги давлат сиёсатини амалга ошириш учун зарур бўлган молия ресурслари тўпланишини таъминласин. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, солиқ ставкалари ўзича олганда солиқ юки кўрсаткичи ҳисобланмайди, чунки солиқ тўловчи солиқ тўлар экан, давлат томонидан бепул хизматлардан баҳраманд бўлгани ҳолда айни чоқда ўзининг баъзи харажатларини қисқартиради. Масалан, давлат умумий фойдаланиш йўлларининг ҳолати яхши сақланишини таъминлаш билан солиқ тўловчининг транспорт харажатларини камайтиради, бепул маориф, соғлиқни сақлашни таъминлаш билан ёлланма ходимларнинг харажатларини қисқартиради, демак, иш ҳақи харажатларини ҳам камайтирган бўлади. Шундай қилиб, тўланган солиқларнинг фақат хизматлар кўринишидаги талаб этилмаган бир қисмигина солиқ юки кўрсаткичи ҳисобланади. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, етарлилик тамойили солиқ сиёсатини белгилаётганда уни давлатнинг қабул қилинган ижтимоий-иқтисодий сиёсати билан қатъий равишда уйғунлаштиришни тақозо этади. 2. Тадбиркорлик ва инвестицияларни рағбатлантириш . Солиқ тизими ҳўжалик юритувчи субъектларни, жумладан, чет эл субъектларини, ишлаб чиқаришни ривожлантириш, ускуналар ва замонавий технологиялар сотиб олиш учун маблағ йўналтиришни, яъни капитал жамғариш ва шу йўл билан технологияларни такомиллаштириш, рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқаришни рағбатлантириши лозим. Солиқ тизими ресурсларнинг самарали тақсимланишига тўсқинлик қилмаслиги ҳамда хўжаликни мустақил юритиш омилларини чеклаб қўймаслиги лозим. Агар солиқлар катта бўлгани учун тадбиркорларнинг ишлаб чиқаришни кенгайтиришдан, бошқа турдаги иқтисодий фаолият кўрсатишдан манфаатдорлигига путур етказса, мамлакат иқтисодиёти пастга қараб кетиши хавфи туғилади. Солиқлар миқдори ҳаддан ташқари катта қилиб белгиланса, ишлаб чиқариш ҳажмлари камайиб кетади, бу жараён

www.arxiv.uz заҳиралар, банклардаги пул маблағларининг баракаси учишига, илгари тўпланган маблағларнинг ейилиб кетишига олиб келади. Солиққа тортиш, агар у, биринчидан, ишчи кучини ишлаб чиқариш учун талаб қилинадиган даражада сақлаб туришга зарур бўлган истеъмолнинг минимал ҳажмларига салбий таъсир этса, иккинчидан, меҳнатга нисбатан иқтисодий ва моддий рағбатларнинг ҳаракат доирасини торайтириб қўйса, учинчидан, жамғарма миқдорини камайтирса ва маблағнинг тўпланиш жараёнини секинлаштирса, ишлаб чиқариш имкониятларини ёмонлаштириб юбориши мумкин. Солиққа тортишнинг кейинги икки салбий омилини батафсил кўриб чиқайлик. Моддий рағбатлантиришларга нисбатан солиққа тортишнинг нохуш таъсир этиши иш ҳақи тизимида салбий аломатлар пайдо бўлишида кўзга ташланади. Юқори даражада табақалаштирилган солиқ ставкаларининг қўлланилиши натижасида ходим томонидан ана шу моддий рағбатни қабул қилишдаги оддийлик ва мақбуллик кўлами торайиб қолади. Солиққа тортиш базаси ва унинг ҳажмларини нотўғри белгилаш ходимларнинг малака оширишга, рационализаторлик ва ихтирочилик фаолияти билан шуғулланишга ва бошқа соҳаларга бўлган интилишига салбий таъсир этади, боиси - меҳнатга тўланадиган ҳақ миқдори, ҳақиқий меҳнат ҳаражатларининг мураккаблиги ва хусусияти ўзгариши бефарқ бўлиб қолади. Солиққа тортишнинг иқтисодий омилларга таъсири икки хил кўринишда бўлади ҳамда қиёсий оқибат ва даромад оқибати шаклида ифодаланади. Қиёсий оқибат меҳнат натижалари, жамғариш, инвестициялаш, янги ғояларни жорий этиш ва ишлаб чиқариш фаолиятининг бошқа хил кўринишлари билан шуғулланиш учун нисбатан камроқ даражада рағбатлантиришда намоён бўлади. Айниқса прогрессив (ошиб борувчи) солиққа тортишда бундай оқибатнинг рағбатлантиришга зид таъсири яққол ифодаланади.

www.arxiv.uz Дунёдаги бир қатор мамлакатларда капиталдан келган даромад ва истеъмолга қараб солиққа тортишни кўзда тутган солиқ ислоҳоти ўтказилмоқда. Солиққа тортишнинг салбий таъсирини силлиқлаш мақсадида ишчи кучини таклиф этиш соҳасида иш ҳақи кўринишидаги даромадлардан олинадиган солиқларнинг энг юқори қилиб белгиланган ставкалари пасайтирилмоқда. Жамғариш ва инвестициялашга солиқларнинг таъсир этиши борасида ҳам муайян ютуқларга эришилди. Солиқларнинг таъсири инвестициялар таркибида ҳам яққол сезилади. Турли кўринишдаги активлар учун жорий этилган ҳар хил солиқ тартиблари инвестиция имкониятлари ва сармоядорларнинг портфели таркибида сезилиб қолади. Солиқ тизимидаги камчилик ва нуқсонлар иқтисодий ўсиш суръатларининг пасайиб кетишига олиб келиши мумкин, бу ҳол пировард натижада давлат бюджети даромадларининг ўзгаришига ҳам таъсир этмай қолмайди. Солиққа тортишдаги оғирликни капиталдан шахсий жамғаришга ўтказишнинг умумий таъсирини бир хил маънода баҳолаш қийин, жамғарманинг умумий ҳажми учун келиб чиқадиган оқибатлар солиқ тушумларининг ҳукумат томонидан ишлатилиш хусусиятига боғлиқ бўлади. Агар ёпиқ иқтисодиёт шароитида солиқ тизими уй хўжаликларидаги жамғармалар даражасининг пасайиб кетишига олиб келган бўлса, у ҳолда бир текис фоиз ставкаси ошган, бу эса инвестиция капиталига талабнинг камайиши таъсир кўрсатган бўлади. Очиқ иқтисодиётда эса жамғармалардан олинадиган даромад солиқлари инвестицияларга чекланган даражада таъсир қилади, чунки бунда чет элдан капиталнинг кўпроқ оқиб келиш имконияти бор, бинобарин, хорижлик сармоядор жаҳон бозорида устун ҳисобланган ставкани мўлжаллайди. Бироқ бундай ҳолатда капиталга бўлган мулкчилик ҳаракатга келади. Бунга мисол тариқасида Япониядан капиталнинг АҚШга оқиб ўтганлигини кўрсатиш мумкин, АҚШда капиталдан фойдаланганлик учун фоиз ставкаси паст бўлган. Айни пайтда АҚШда резидентлар

www.arxiv.uz жамғармаларини солиққа тортиш ставкаси Япониядагига қараганда юқори эди. Бинобарин, солиқ сиёсати ўз-ўзидан, агар у давлатнинг молия-пул сиёсати бошқа унсурларидан айри ҳолда амалга оширилса, такрор ишлаб чиқариш жараёнларига рағбатлантирувчи таъсир ўтказмаслиги ҳам мумкин. 3. Солиққа тортишнинг адолатлилик тамойили . Адолат тамойилларига мувофиқ, солиқлар жамият томонидан оқилона ва адолатли деб тан олинган умумий объектив қоидаларга биноан белгиланиши лозим. Адолатлилик тамойилининг бир қанча асосий гуруҳдаги солиқка тортиш тамойилларига бўлинади. Буларни икки гуруҳга бўлган ҳолда ўрганиш максадга мувофикдир. Бунда горизонтал ва вертикал адолатни бир-биридан фарқлаш лозиш. Горизонтал адолат тамойили даромад олишнинг турли шароитларида солиқ тўловчиларга нисбатан солиққа тортишнинг тахминан тенг шартларини қўлланишни кўзда тутади. Вертикал адолат деганда, хўжалик юритишнинг бир мунча оғир шароитларида ишлаётган субъектлар учун солиққа тортишнинг бир қадар юмшоқроқ шартларини, енгил даромад олиш имкониятига эга бўлган субъектлар учун эса оғирроқ шартларни қўлланиш тушунилади. Солиқларнинг рағбатлантириш функциясини бажариш доирасида иккинчи тамойил бузилиши мумкин. Масалан, халқ истеъмоли товарлари ишлаб чиқаришни рағбатлантириш мақсадида уларни ишлаб чиқариш бўйича солиққа тортишда бир қадар имтиёзли шартлар ёки бунинг аксича вино-ароқ ва тамаки махсулотларини истеъмол қилишни чеклаш учун улардан олинадиган эгри солиқларнинг юқори ставкалари белгиланган ҳоллар ҳам бўлади. Ижтимоий адолат тамойилини амалга оширишга турлича ёндашувлар бўлиши мумкин. Агар солиқларни тўпланган солиқлар ҳисобидан рўёбга чиқариладиган давлат дастурларидан кейинчалик фойда кўрадиган шахслар тўласа, у ҳолда адолатли деб ҳисобланади. Айтайлик, транспорт воситаларига солиқлардан тушадиган маблағни давлат катта йўлларни

www.arxiv.uz таъмирлашга ёки қуришга сарфласа, бундан солиқ тўловчиларнинг ўзлари - автомобил эгалари наф кўради. Бироқ бундай ёндашувни кенг миқёсда амалга оширишнинг иложи бўлмайди. Ҳуқуқ-тартиботни мустаҳкамлаш, маорифни ривожлантириш, атроф-муҳитни қўриқлашдан аниқ равишда ким кўпроқ фойда кўришини қандай қилиб ҳисоблаб чиқиш мумкин? Ҳатто бепул соғлиқни сақлаш дастурларидан асосан кўп болали оилалар, кекса ва ночор фуқаролар фойдаланишлари аниқлаб чиқилган тақдирда ҳам ана шу мақсадлар учун махсус солиқларни айнан уларнинг ўзидан ундиришни талаб қилиш адолатдан бўладими? Амалиётда бошқача ёндашув бирмунча кенгроқ қўлланилади, унга кўра тўлов қобилияти тамойили асос қилиб олинади: солиқ тўловчининг даромади қанчалик юқори бўлса, ундан шунча кўп миқдорда солиқ ундирилади. Бу гапнинг маъноси шуки, бадавлат одамлар бепул мактаб маорифи, миллий мудофаа, соғлиқни сақлаш ва бошқа соҳалар учун бир қадар юксак иқтисодий масъулиятни ҳис этишлари лозим, чунки улар камбағалларга нисбатан кўпроқ тўлашга қодирдирлар. Бой одамлар бепул давлат дастурларидан фойдаланадиларми, агар фойдалансалар, қай даражада - бунинг аҳамияти йўқ. Аслини олганда, ўзига тўқ кишилар таълим бериш ва хизмат кўрсатиш яхшироқ йўлга қўйилган мактаб ва шифохоналарни танлайдилар. Бундай тўлов қобилияти концепцияси АҚШ солиқ сиёсатида кенг тарқалган. Бироқ амалиётда солиққа тортишнинг мазкур концепцияси тез-тез жиддий қийинчиликларга дуч келиб туради. Йилига 100 минг доллар даромад оладиган киши йилига 10 минг доллар даромад оладиган кишига нисбатан кўпроқ солиқ тўлашга қодир, деган фикрга қўшилиш мумкин. Бироқ бунда биринчи киши иккинчисига қараганда айнан неча баравар кўп солиқ тўлаш имкониятига эга, деган масала ноаниқдир. Бадавлат одам ўзининг даромадидан ўша ҳиссани ва мутлақ катта суммани тўлайдими ёки солиқ сифатида умуман кўпроқ ҳиссани тўлайдими? Афсуски, аниқ бир одамнинг солиқ тўлаш имкониятларини ўлчаш учун илмий асосланган

www.arxiv.uz қандайдир усуллар йўқ. Амалиётда бунга жавоб, таклифлар ва тахминлар эмпирик йўл билан ёки ҳукуматнинг даромадларга бўлган жорий эҳтиёжлари, сиёсий қараши асосида пайдо бўлади. Солиққа тортишдаги адолат тамойили баъзи ҳолларда тақсимотдаги ижтимоий адолат тамойили кўринишида намоён бўлади. Шуни таъкидлаб ўтиш ўринлики, бу тамойилни даромадларни тенг равишда тақсимлаш, бараварлаштириш деб тушунмаслик керак. қонун олдида тенгликка риоя этилиши, ижтимоий мумтозликка, ирқ ва динга муносибликка асосланган имтиёзларнинг бекор қилиниши, инсон асосий ҳуқуқларга бирдай эга бўлиши каби тенглик тамойиллари бўлиб, улар Ўзбекистон Республикаси Конституциясида мустаҳкамлаб қўйилган ва бу тамойилларга қадриятларнинг ижтимоий тизими да қатъий амал қилмоқ лозим. Моддий тенглик, яъни даромадлар, мулк, истеъмол соҳасидаги тенглик ҳақида гап кетадиган бўлса, айтиш керакки, бундай тенгликка эришиб бўлмайди. Давлат ва жамият барча фуқаролар яхши ҳаёт кечиришлари учун зарур шарт-шароит яратиб беришлари керак, албатта, солиққа тортиш тизими эса истиқболга мўлжалланган режада аҳолининг фаровонлигини умумий тарзда амалга ошириш орқали жамият қуйи қатламларининг аҳволи изчил равишда яхшиланиб боришига кўмаклашмоғи зарур. 4. Оддийлик ва холислик . Бу тамойил солиққа тортиш базасини аниқлашда, солиқларни ҳисоблаб чиқишда оддийлик бўлишини, тақдим этиладиган ҳисоботларнинг мазмунини соддалаштиришни, шунингдек солиқларнинг энг муҳим турлари бўйича ягона ставкалар белгилашни, бериладиган имтиёзларни иложи борича камайтиришни кўзда тутади. Бу ўринда назарда тутилаётган нарса шуки, солиқларнинг рағбатлантириш функцияси доирасида бериладиган имтиёзлар якка тартибдаги хусусиятга эга бўлмаслиги, балки муайян фаолият турларини рағбатлантиришга, солиқ тўловчиларнинг мулкчилик шакли ва қайси идорага мансублигидан қатъи назар, маълум турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқаришни кўпайтиришга қаратилмоғи лозим. Баъзи соҳаларда пайдо бўладиган давлат томонидан

www.arxiv.uz қўллаб-қувватлашга эҳтиёжни қондиришни бюджет-кредит сиёсати орқали амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Бунинг сабаби шуки, солиқ имтиёзларининг ҳаддан ташқари кўплиги қонунларни мураккаблаштириб юборади, тушунишни қийинлаштиради ҳамда турлича талқин қилинишига олиб келади, бу ҳол пировард натижада солиқ тўловчиларнинг солиқларга нисбатан муносабатларига салбий таъсир қилади. Шу билан бирга аниқ қилиб белгиланган имтиёзлар солиқ юкини бошқа солиқ тўловчилар зиммасига ўтказиб, ижтимоий адолатсизлик рўй беришига олиб келади. 5. Бошқаришга қулайлик . Самарали солиқ тизимига қўйиладиган муҳим талаблардан бири бошқарувга қулай бўлишидир. Солиқларни ундириб олишда самарадорликка эришиш кўп ҳолларда солиқларнинг солиқ тўловчиларга яхши тушунарли бўлишига боғлиқ. Айрим мамлакатларда солиққа тортишнинг ниҳоятда мураккаб тартиби амал қилади, айтайлик, шкала ва ставкалар тури, солиқлар таркиби, уларни тўлаш қоидалари ва тартиблари ҳаддан ташқари кўп. Бунинг устига улар солиқ тушумларининг кўпайишига ҳеч қандай ёрдам бермайди ҳамда солиқларнинг рағбатлантирувчи функцияси бажарилишида роль ўйнамайди. Маъмурий бошқарувчилик билан солиққа тортиш тамойилларини рўёбга чиқаришга қаратилган мақсадга эришиш ўртасида мувозанат сақланиб қолиши ниҳоятда муҳимдир. Мураккаб тузилган чораларнинг самараси кам бўлади, уларни амалга оширишдаги муваффақият кўпдан-кўп ахборот тўплаш ва ундан фойдаланишга боғлиқ. Солиқ хизмати ва солиқ маданиятининг ривожланганлик даражасини ҳам ҳисобга олиш керак. 6 . Солиқларни йиғиш жараёнини имкон қадар арзонлаштириш . Мазкур тамойил давлат ва солиқ тўловчилар томонидан солиқларни йиғиш учун кетадиган харажатларни мумкин қадар камайтиришни кўзда тутади. Бунинг учун республикамизда солиққа тортиш тартибини такомиллаштириш билан бир қаторда солиқларни мақбуллаштириш, компьютер технологиялари, солиқ ахборотларининг тўғрилигини бевосита назорат қилиш усулларини қўлланиш орқали солиқ тўловчиларнинг харажатларини

www.arxiv.uz камайтириш мақсадида давлат ҳисобидан сақланадиган сервис-марказлар, солиққа тортиш масалалари хусусида солиқ органлари томонидан бепул маслаҳатхоналар ташкил этилган. 7. Солиқ ставкаларини қиёслаш . Солиқ ставкалари бошқа давлатлардаги худди шундай солиқларнинг ставкалари билан қиёсланиши, яъни минтақанинг ўзига хос хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда бошқа мамлакатлар билан тенг бўлган хўжалик фаолияти шарт-шароитлари вужудга келтирилиши лозим. Агар қаттиқ шартлар белгилаб қўйилгудек бўлса, бу ҳол республика иқтисодиётига инвестицияларни жалб қилишни мушкуллаштириб юборади, аксинча, енгил шароит яратилса, мамлакат бюджетига салбий таъсир қилади . Солиққа тортиш тамойиллари ва солиқ қонунчилиги тамойиллари муайян ўхшашликка эга ва уларни тўлиқ ҳаётга татбиқ этиш иқтисодиётни ривожлантиришнинг муҳим вазифаларидан биридир. Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодексида солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари солиқ солиқ солишнинг мажбурийлиги,аниқлиги, адолатлилиги, солиқ тизимининг ягоналиги, солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг ошкоралиги ва солиқ тўловчининг ҳақлиги презумпцияси принципларига асосланади. Солиқ солишнинг мажбурийлиги принципи ҳар бир шахс ушбу Кодексда белгиланган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни тўлаши шарт. Солиқ солишнинг аниқлилик принципи. Соликлар ва бошқа мажбурий тўловлар аниқ бўлиши керак. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ҳар бир солиқ тўловчи қайси солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни, қачон,қанча миқдорда ҳамда қай тартибда тўлаши кераклигини аниқ биладиган тарзда ифодаланган бўлиши керак. Солиқ солишнинг адолатлилиги принципи. Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича имтиёзлар белгилаш ижтимоий адолат принципларига мос бўлиши керак.Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар

www.arxiv.uz бўйича якка тартибдаги хусусиятга эга бўлган имтиёзлар берилишига йўл қўйилмайди. Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар камситиш хусусиятига эга бўлиши мумкин эмас ҳамда ижтимоий,ирқий,миллий,диний ва бошқа шу каби мезонлардан келиб чиққан ҳолда қулланилиши мумкин эмас. Солиқ тизимининг ягоналиги принципи. Солиқ тизими Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида барча солиқ тўловчиларга нисбатан ягонадир. Ўзбекистон Республикасининг божхона ҳудуди доирасида товарларнинг (ишларнинг хизматларнинг) ёки молиявий маблағларнинг эркин муомалада бўлишини ёки билвосита чеклаб қўядиган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар белгиланишига йўл қўйилмайди. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг ошкоралиги принципи. Солиқ солиш масалаларини тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар расмий нашрларда эълон қилиниши шарт. Барчанинг эътибори учун расмий эълон қилинмаган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар кучга киритилмаган ҳужжат сифатида ҳуқуқий оқибатларни келтириб чиқармайди ва солиқ соҳасидаги муносабатларни тартибга солишга, улардаги кўрсатмалар бажарилмаганлиги учун бирон бир санкцияни қўллашга асос бўлиб хизмат қилиши мумкин эмас. Солиқ тўловчининг ҳақлиги презумпцияси принципи. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларидаги бартараф этиб бўлмайдиган барча қарама-қаршиликлар ва ноаниқликлар солиқ тўловчининг фойдасига талқин қилинади. Юқорида келтирилган солиққа тортиш тамойилларини чуқурроқ ўрганиш уларни умумлаштириш орқали энг мақбул, барча жиҳатларни тўлиқ қамраб оладиган оптимал солиққа тортиш тамойилларини яратиш муаммоси ечимини топиш ҳозирги давр талаби бўлиб қолмоқди.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: «Адолат» , 1992.- 32 бет. 2. Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси.-Т.: Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами.2007 йил декабр 52 (1) сони.219-б. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Д авлат солиқ х измати т ў ғрисида» ги қонуни. -Т.: « Х алқ с ў зи» , 1997 йил, 29 август. 4. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳ аёт - пировард мақсадимиз. - Т.: «Ўзбекистон» , 2000. 8-том, 528 бет. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Маркетингнинг моҳияти, асосий вазифалари ва тамойиллари

Индикатив режалаштириш ва иқтисодий ҳодисаларнинг тамойиллари

Индикатив режалаштириш ва иқтисодий ҳодисаларнинг тамойиллари

Молиянинг ижтимоий иқтисодий моҳияти ва функциялари

Индикатив режалаштириш ва иқтисодий ҳодисаларнинг тамойиллари 2