Индикатив режалаштириш ва иқтисодий ҳодисаларнинг тамойиллари - Экономика - Рефераты

Индикатив режалаштириш ва иқтисодий ҳодисаларнинг тамойиллари

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

75 KB

Индикатив режалаштириш ва иқтисодий ҳодисаларнинг тамойиллари Режа: 1. Индикатив режалаштириш функциялари. 2. Индикатив режалаштириш методологиясининг асосий қоидалари. 3. Иқтисодий инқирозлар ва режалаштириш тажрибалари. 4. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт концепциялари.

Индикатив режалаштириш функциялари Бозор иқтисодиётига ўтиш билан давлат ва нодавлат секторларда ижтимоий- иқтисодий жараёнларни онгли равишда бошқариш усули сифатида индикатив режалаштириш ривожланади. Индикатив режалаштириш бозорнинг мустақил субъектларини давлат билан мутаносиб асосларда ривожланиш дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга оширишга жалб қилиш усули ҳисобланади. У товар ишлаб чиқарувчилар, харидорлар ва умуман бозорга таъсир этишнинг иқтисодий воситаларидан фойдаланишга асосланиб, давлат ва хусусий сармоя манфаатларини уйғунлаштириш имконини беради. Индикатив режа иккита асосга таянади. Бир томондан, у дастурлар ёки алоҳида кўрсаткичларни ишлаб чиқиш учун йўналтирувчи ахборот ҳисобланади. Бу борада у тавсиявий хусусиятга эга: кўрсаткичлар стратегия ёки иқтисодий ҳаракат тўғрисида қарорлар қабул қилишда индикаторлар сифатида фойдаланилади. Индикатив режа қамраб олган хўжалик юритувчи субъектлар учун унинг кўрсаткичлари мажбурий ҳисобланади, чунки уларни бажармаслик режада қўйилган вазифаларнинг бажарилмаслигига олиб келади. Индикатив режалар устувор йўналишларга асосланади, уларнинг айримлари давлатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш сиёсати билан белгиланса, бошқалари режалаштириш жараёнида аниқланади. Асосланган устувор йўналишлар замирида тегишли рағбатлантириш механизмлари ишлаб чиқилади; миллий аҳамиятга эга бўлган йирик лойиҳалар бўйича ўрта муддатли дастурлар доирасида давлат ва хусусий секторнинг биргаликдаги саъй- ҳаракатлари эвазига инвестиция келишувлари тузилади. Индикатив режалаштиришда корхоналар мувофиқлаштирувчи органга (бу ижро этувчи ҳокимият органи бўлиши мумкин) ўзининг маҳсулотни сотиш (етказиб бериш) тўғрисидаги таклифларини юборади. Агар улар қабул қилинса, бу иккала томон учун ҳам тегишли мажбуриятларни юклайди: а) мувофиқлаштирувчи орган ҳажмларни амалга ошириш ва рағбатлантириш тизимига киритади; б) корхона олинган мажбуриятни бажаришга мажбур

бўлади. Шунга ўхшаш тартиб директив режалаштиришда ҳам юқоридан ва қуйидан белгиланган режаларни уйғунлаштириш шаклида амал қилган, фарқ фақат шундаки, энди режа корхонага мажбурий тартибда етказилмайди, балки у томонидан ихтиёрий равишда қабул қилинади. Ижтимоий-иқтисодий ривожланиш индикаторлари сифатида иқтисодиётнинг динамикаси, таркиби ва самарадорлигини; молия-кредит сиёсатининг ҳолатини; товарлар ва қимматли қоғозлар бозори, валюта бозорининг ҳолатини; нархлар ҳаракатини; аҳолининг бандлиги ва турмуш даражасини тавсифловчи кўрсаткичлардан фойдаланилади. Индикатив режалаштириш бозор иқтисодиётининг фаолият кўрсатишига таъсир этишнинг асосий усули ҳисобланади. У фақат бозор усуллари билан амалга оширишнинг иложи бўлмаган ёки қийин бўлган кўплаб масалаларнинг ҳал этилишини таъминлашга қаратилган. Бу давлат бошқарув органлари тизими барча бўғинларининг ҳам ўзаро, ҳам минтақавий органлар билан ўзаро ҳамкорлиги шаклидир. Индикатив режалаштириш методологиясининг асосий қоидалари Режалаштириш мантиғи қатор қонуниятларга (тамойилларга) асосланади. Режалаштириш тамойили - ривожланиш қонунларининг умумий ҳаракатини ифодаловчи ҳамда дастурлар, лойиҳалар ва режаларнинг вазифаларини, йўналишларини ва бажарилиш имкониятларини белгилаб берувчи объектив категория. Биринчи тамойил - узлуксизлик - режаларнинг изчиллигида, ички ва ташқи шароитлар ўзгариши муносабати билан режаларга тузатишлар киритишда ифодаланади. Иккинчи тамойил - ягоналик - режалаштиришнинг тизимли хусусиятини назарда тутади ва мувофиқлаштириш (бошқарувнинг бир даражасининг функционал ўзаро ҳамкорлиги) ва интеграция (режаларни бошқарув поғоналари бўйича мувофиқлаштириш) орқали амалга оширилади.

Учинчи тамойил - режалаштиришнинг эгилувчанлиги - ички ва ташқи шароитларга қараб режалар йўналишини ўзгартириш. Тўртинчи тамойил - иқтисодий сиёсатнинг ягоналиги. Режа ҳужжатлари ижтимоий-иқтисодий, ташкилий-техник ва сиёсий қарорлар сифатида кўриб чиқилади. Бешинчи тамойил - марказлашув ва ҳудудий манфаатлар ягоналиги - бунда давлат бошқаруви органлари қарорларининг лойиҳалари қонунчилик доирасида хўжалик фаолиятини мустақил равишда амалга оширишга қодир бўлган иқтисодиёт субъектларининг манфаатларини ҳисобга олади. Олтинчи тамойил - стратегик дастурлар ва режаларнинг илмий асосланганлиги ва самарадорлиги қуйидагиларни англатади: - иқтисодиётни, ишлаб чиқаришни таркибий қайта қуриш, унинг ижтимоий йўналтирилишини, меҳнат самарадорлигининг юқори даражасини таъминлаш мақсадида режалаштиришда фан-техника тараққиёти ютуқларидан амалда фойдаланиш; - жамиятнинг ўзгарувчан эҳтиёжларига тезда мослашиш; - стратегик режаларни тузиш ва ҳисоблаб чиқиш учун режа ахборотининг ишончлилик даражасини ошириш; - режаларни ишлаб чиқиш технологиясини такомиллаштириш. Бундан ташқари, индикатив режалаштириш қуйидаги учта ўзига хос ёки локал тамойилга таянади: 1) етакчи бўғинларни ажратиш асосида оптимал мутаносибликни таъминлаш тамойили; 2) прогнозлар, дастурлар ва режаларнинг ягоналиги ва мажмуийлиги тамойили; 3) дастурлар ва режаларни ишлаб чиқиш, уларнинг бажарилиш имкониятини таъминлаш ва бажарилишини текшириш жараёнининг ягоналиги тамойили. Стратегик режалаштириш тамойиллари ушбу гуруҳининг таркибига қуйидагилар киради:

1. Етакчи бўғинларни ажратиш асосида оптимал мутаносибликни таъминлаш тамойилининг моҳияти оптималлик мезонлари: а) стратегик режалаштириш муаммоларини ҳал этиш учун зарур бўлган вақт; б) режа қарорларини амалга ошириш учун талаб этиладиган капитал қўйилмалар ҳажми, ёки моддий ресурслар ҳажми; в) режа вазифасини ҳал этиш учун зарур бўлган ходимлар сонидан келиб чиққан ҳолда бошқарувнинг тегишли субъектлари томонидан бошқарилаётган кичик тизимнинг таркибий унсурлари ўртасида улушлар ва мувофиқликларни шакллантиришдан иборат. Етакчи бўғинларни ажратиш - стратегик режалаштиришнинг ижтимоий- иқтисодий тизимларда ва унинг объектларидаги мувазанат учун зарур бўлган шароитларни яратиш имконини берувчи муҳим йўналиши. Етакчи бўғинларни ажратишда шундан келиб чиқиладики, жамиятнинг эҳтиёжлари ҳамма вақт реал эҳтиёжлар ва идеал эҳтиёжлар мажмуини ўз ичига олади. Эҳтиёжлар ўз аҳамиятига кўра индикатив режалаштириш субъектлари ва объектлари учун бир хил эмас. Шунинг учун сафлаш асосида бир турдаги эҳтиёжларни бошқаларидан кўра афзал кўриш зарурати туғилади. 2. Прогнозлар, дастурлар ва режаларнинг ягоналиги ва комплекслиги тамойили. Фирма, минтақа, мамлакат доирасида такрор ишлаб чиқариш жараёнининг ягоналиги, ягона иқтисодий макон, тегшли инфратузилмага эга бўлган ягона бозорнинг мавжуд бўлиши ушбу тамойилнинг асосини ташкил қилади. Турли режа ҳужжатларининг ягоналиги расмана бўлиши ва ягона шакллар, кўрсаткичлар, жадваллар ва кўрсаткичларни ҳисоблаб чиқиш усуллари билан таъминланиши мумкин. У моддий бўлиши ва топшириқларни бажариш учун зарур бўлган муайян ресурсларга таяниши мумкин. Иқтисодий инқирозлар ва режалаштириш тажрибалари Ҳеч бир давлат иқтисодий тизимнинг беқарорлиги билан боғлиқ хатарлардан ҳимояланмаган. Бироқ ўтиш ва ривожланаётган иқтисодиётлар бундай хатарларга тез-тез дучор бўлади, чунки уларнинг бозорлари очиқ, лекин шу

билан бирга молиявий беқарорлик пайдо бўлиши омилларининг таъсирини юмшатувчи механизмлар шаклланмаган. Иқтисодий беқарорликни мамлакат молиявий тизимидаги иқтисодий фаолликка салбий таъсир кўрсатувчи муаммолар сифатида таърифлаш мумкин. Кўп сонли тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаки, тангликдан олдин юз берадиган молиявий беқарорлик даврлари умумий асосий унсурларга эга бўлиши мумкин. Молиявий инқирозлар натижасида иқтисодиёт кўрадиган катта миқдордаги харажатлар танглик олдидан юз берадиган ҳодисаларнинг ўсишини билиш ва иқтисодий агентларга уларга барҳам бериш учун вақт бериш имконини берувчи моделларни тузишга ундайди. Шундай қилиб, танглик авж олишининг олдини олиш учун мамлакат иқтисодиёти ҳолатининг мониторингини юритиш зарур. Мамлакат иқтисодиётидаги умумий вазиятни акс эттирувчи асосий макроиқтисодий индикаторлар қуйидаги тарзда гуруҳланиши мумкин: • Иқтисодий ўсиш суръатлари: - ЯИМнинг ўсиш суръатлари; - саноат ишлаб чиқариш динамикаси. • Тўлов баланси: - жорий ҳисобварақ сальдоси; - олтин-валюта заҳиралари; - ташқи қарз; - савдо шартлари (экспорт нархлари); - импорт ва экспорт; - реал самарали курс; - сармоянинг оқиб чиқиши. • Фоиз ставкалари: - реал фоиз ставкаси; - ички фоиз ставкаси билан LIBOR ставкаси ўртасидаги фарқ; - кредитлар бўйича ставкаларнинг депозитлар бўйича ставкаларга

нисбати. • Пул индикаторлари: - ИПЦ; - реал ифодадаги ички кредит динамикаси; - пул мультипликатори; - реал ифодадаги депозитларнинг ўсиш суръатлари; - пул массасининг олтин-валюта заҳираларига нисбати; - реал ифодадаги пулларнинг «ортиқча» таклиф этилиши. • Валюта бозоридаги босим индекси. Иқтисодий барқарорлик мониторингини юритиш учун иқтисодиёт ҳолати ҳақида олдиндан хабар берувчи индикаторларни миқдорий таҳлил қилиш методологияси қўлланилиб, унинг доирасида индикаторларнинг чегара кўрсаткичлари тузилади, шунингдек кейинги даврда молиявий беқарорликнинг байдо бўлиш эҳтимолини баҳолаш имконини берувчи молиявий барқарорликнинг жамлама индекси ҳисоблаб чиқилади. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт концепциялари Белгиланган тартибга мувофиқ давлат прогнозлари ва ижтимоий- иқтисодий ривожланиш дастурлари ишлаб чиқилади. Ижтимоий-иқтисодий ривожланиш прогнозлари демографик, илмий-техникавий, экологик, иқтисодий, ижтимоий, шунингдек тармоқ, минтақавий ва фаолиятнинг ижтимоий аҳамиятга эга бўлган бошқа соҳаларини акс эттиради. Ижтимоий-иқтисодий прогнозлар макроиқтисодий, тармоқ, идоравий, ҳудудий хусусиятга эга бўлиб, улар умуман мамлакат бўйича, халқ хўжалиги мажмуалари ва иқтисодиёт тармоқлари бўйича, минтақалар бўйича ишлаб чиқилади. Иқтисодиёт давлат секторининг ривожланишини прогноз қилиш алоҳида ажратилади. Ижтимоий-иқтисодий ривожланиш прогнозлари узоқ муддатли, ўрта муддатли ва қисқа муддатли истиқболлар учун бир неча вариантларда ишлаб чиқилади.

Узоқ муддатли истиқбол учун ижтимоий-иқтисодий ривожланиш прогнози 5-10 ва ундан ортиқ йиллар учун ишлаб чиқилади. У биринчи навбатда қурилиш кўламларидаги, муддатлардаги, харажатларни қоплашдаги хатолар жамият учун қимматга тушадиган ҳолатларда йирик қимматбаҳо лойиҳаларни амалга оширишда зарур. Узоқ муддатли прогнознинг асосида фан, техниканинг ривожланиш тенденциялари, фан-техника тараққиётида кутилаётган юксалишлар ётади. Узоқ муддатли истиқбол учун ижтимоий-иқтисодий ривожланиш прогнозларининг маълумотларидан ижтимоий-иқтисодий ривожланиш концепциясини, ўрта муддатли истиқбол учун ижтимоий-иқтисодий ривожланиш прогнозлари ва дастурларини ишлаб чиқишда фойдаланилади. Ўрта муддатли истиқбол учун ижтимоий-иқтисодий ривожланиш прогнози 3 йилдан 5 йилгача бўлган даврга ишлаб чиқилади ва унга ҳар йили тузатишлар киритилади. Ўрта муддатли истиқбол учун ижтимоий-иқтисодий ривожланиш концепцияси ушбу прогнозни ишлаб чиқиш учун бошланғич асос бўлади. Ўрта муддатли истиқбол учун ижтимоий-иқтисодий ривожланиш прогнози эълон қилиниши лозим. Қисқа муддатли истиқбол учун ижтимоий-иқтисодий ривожланиш прогнози ҳар йили ишлаб чиқилади. Қисқа муддатли истиқбол учун ижтимоий- иқтисодий ривожланиш прогнози қуйидаги бўлимларни ўз ичига олади: • Ўзбекистон Республикаси ва вилоятлар ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий кўрсаткичлари; • Ижтимоий ривожланиш; • Фаннинг ривожи; • Бюджетдан ташқари ва мақсадли бюджет фондларининг маблағларини шакллантириш ва сарфлаш; • Хусусийлаштириш; • Тўлов баланси; • Фонд бозорининг ривожланиши; • Бирлаштирилган бюджет;

• Ишлаб чиқариш ва истеъмол динамикаси. Шунингдек, йилнинг чораги учун ижтимоий-иқтисодий ривожланиш прогнозлари ҳам ишлаб чиқилади. Давлат прогнозларидан Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимият органлари томонидан ижтимоий-иқтисодий сиёсат соҳасида муайян тадбирлар қўлланилишида фойдаланилади. Прогноз мавжуд бўлган тақдирда қарорлар нафақат жорий воқеалар учун муносабат билдириш сифатида, балки унинг оқибатлари тўғрисида аниқ тасаввурни ҳисобга олган ҳолда қабул қилинади. Ҳар қандай қарор унинг муҳмлиги ва прогнозларнинг аниқлигига қараб қабул қилинади. Прогнозлар хулосалари белгиланган ижтимоий-иқтисодий мақсадларда ривожланишнинг объектив тарзда мумкин бўлган вариантлари сифатида дастурлар, концепциялар ва режаларни ишлаб чиқишда тавсия сифатида ҳам зарур. Прогноз корхоналарга нохуш натижаларни, масалан, банкротликни олдини олиш чораларини олдиндан кўра олиш имконини беради.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. // Халқ сўзи, 2012 йил 20 январь, № 14. 2. Каримов И.А. Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. // Халқ сўзи. 19.01.2013 й. 3. Каримов И.А. ―2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. // Халқ сўзи. №12 (5342), 18.01.2014 й. 4. А.Ўлмасов, А.Вахобов. Иқтисодиёт назарияси. Т.: 2006, 420 б. 5. Владимирова Л.П. Прогнозирование и планирование в условиях рынка: Учебное пособие. - М.: 2005. 6. Пивоваров К.В. Планирование на предприятии. Учебное пособие. -М.: 2005, 230 стр. 7. Садиков А.М. Основы региональной экономики. Монография. -Т.: Иқтисод-молия, 2005. 280 б.

Похожие

Индикатив режалаштириш ва иқтисодий ҳодисаларнинг тамойиллари

Индикатив режалаштириш ва иқтисодий ҳодисаларнинг тамойиллари 2

Индикатив режалаштириш усуллари

Минтақаларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишида индикатив режалаштириш мақсади ва вазифалари

Солиқларнинг иқтисодий моҳияти ва тамойиллари