Савдо тадбиркорлиги фанининг предмети ва вазифалари - Экономика - Рефераты

Савдо тадбиркорлиги фанининг предмети ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117 KB

С авдо тадбиркорлиги фанининг предмети ва вазифалари Режа: 1. Тадбиркорликнинг келиб чиқиш тарихи ва моҳ ияти 2. . “ С авдо тадбиркорлиги” фанининг объекти ва предмети3. Тадбиркорлик фаолиятини олиб бориш учун зарур бўлган иқтисодий, ижтимоий ва хуқуқий шартлар

1.1. Тадбиркорликнинг келиб чиқиш тарихи ва моҳ ияти Тадбиркорликнинг тарихи узоқ ўтмиш даврларга бориб тақал ади, қадим замонларда савдогарлар, ҳунармандлар, косиблар тадбиркорликни бошловчилар сифатида намоён бўлганлар. Капитализмнинг пайдо бўлиши билан бойлик орттиришга интилиш чексиз фойда олиш истагини туғдиради. Аксарият ҳолларда тадбиркорлик ишлаб чиқариш воситаларига эгалик қилиш билан бир вақтда ўзи ҳам ўз заводи ёки фабрикасида меҳнат қилади. XVI аср ўрталарига келиб акциядорлар жамиятлари вужудга кела бошлади. Дастлабки акциядорлик компаниялари халҳаро савдо-сотиқ соҳасида пайдо бўла бошлади. Энг биринчи акциядорлик компанияси Англия савдо ком п анияси бўлиб, 1554 йилда Россия билан савдо-сотиқ қилиш мақсадида ташкил этилган. Кейинчалик, 1600 йилда Англиянинг ОСТ-ИНД савдо комланияси, 1602 йилда Голландиянинг ОСТ-ИНД ком п анияси, 1670 йилда Гудзон компанияси тузилди. Сўнгра хўжалик юритишнинг акциядорлик шакли иктисодиётнинг бошқа жабҳаларига ҳам кира бошлади. XVII аср охирларига келиб акциядорлик банклари пайдо бўла бошлади. Хусусан, 1694 йилда акциядорлик асосида Англия банки, 1695 йилда — Шотландия банки ташкил топди. XVIII аср охири ва XIX аср бошларида банк ишларини акциядорлик шаклида ташкил этилиши кўп мамлакатларда жорий этила бошланди. Бу даврга келиб, йирик оилавий фирмаларга тегишли мулкчилик юзлаб, минглаб пайчилар акция эгаларига тақсимланди. Борган сайин кичик ва катта бизнес ўртасидаги жарлик кенгайиб бормоқда. Бундай шароитда майда фирмаларнинг иш юритиш шароитлари қийинлашиб бормоқда, айни пайтда ўрта ва йирик фирмалар кенг кўлами ривожланмоқда. Бу даврда янги касб йирик ишлаб чиқариш раҳбари ва ташкилотчиси менежер касби пайдо бўлди. Илгари бир шахсга тааллуқли бўлган тадбиркорлик фаолияти энди ихтисослашган йўналишлар бўйича тарҳалиб кетди. Молиячилар, иқтисодчилар, ҳисобчилар, ҳуқуқ-шунослар, конструкторлар, технологлар пайдо бўла бошлади. Уларнинг барчаси устидан менежер раҳбар бўлиб, у юқоридаги касблардан ҳоли бўлган ҳолда, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш билан шуғулланди. Ўрта Осиёдаги тадбиркорлик фаолияти қадим замонлардаёқ пайдо бўла бошлаган. Бу ерда тадбиркорлик савдо-сотиқ ва ҳунармандчилик кўринишда вужудга келиб, тадбиркорлар сифатида майда савдогарлар намоён бўлган. 1600 йил охири ва 1700 йил бошларида чор Россиясида мануфактураларнинг ташкил этилиши, турли саноат корхоналарининг кескин ривожланиши натижасида ҳар хил хом ашёларга бўлган талабнинг ортиши Ўрта Осиёда тадбиркорлик фаолиятини янада кучайишига олиб келди. Асосан пахта етиштириш ва олди-сотдиси билан боғлиқ ишлар ривожлана бошлади.

Биринчи жаҳон урушидан сўнг ҳамда февраль ва октябрь революциялари амалга ошгандан кейин бозор иқтисодий алоҳаларини йўқотишга киришилди. Барча йирик корхоналар миллийлаштирилди, мулкдорларга ҳарашли мулк ва ишлаб чиқариш воситалари давлат томонидан тортиб олинди. Янги иқтисодий сиёсат (НЭП) даврида (1921-1926) тадбиркорлик фаолияти бир мунча жонланди. Аммо 1920 йил охирида тадбиркорлик яна таъқиб остига олина бошланди. 1990 йилларга келиб тадбиркорлик яна ривожлана бошлади. Ўзбекистон Республикаси Мустақилликка эришганидан сўнг, мамлакатда тадбиркорликка кенг йўл очилди. Тадбиркорлик фаолиятини юритувчиларга давлат томонидан етарли шарт-шароитлар яратилиб, уларнинг манфаатлари қонун ҳимояси остига олинди. Ўзбекистон Республикасининг «Тадбиркорлик тўғрисида»ги қонуни (1991 йил 15 февраль) ва Республйка Президенти И. А. Каримовнинг «Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулкчиликни ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантиришга доир тадбиртар тўғрисида»ги 1994 йилда чиқарган қарори давлатимизда тадбиркорликни ривожланишида муҳим рол ўйнайди. Бозор муносабатлари ривожланишининг истиқболи Ўзбекистонда тадбиркорликни янада кенгроқ тадбиқ этилиши борасида мақбул ижтимоий - иқтисодий шароитлар яратилишидан дарак бермоқда. «Тадбиркор» ва «Тадбиркорлик» деганда аввало нимани тушунилади Бу тушунчани ҳозирги замон мазмунида биринчи бўлиб Англия иқтисодчиси Ричард Кантильон XVII аср охири - XVIII аср бошларида тилга олган. У, тадбиркор - таваккалчилик шароитида иш олиб борувчи одам» деган фикрни айтган. Ричард Кантильоннинг фикрича бойлик манбаи - ер ва меҳнат бўлиб, булар иқтисодий манфаатларнинг ҳақиқий қийматини аниқлайди. Кейинчалик таниқли француз иқтисодчиси Ж. Б. Сэй (1767-1832) ўзининг «Сиёсий иқтисод трактати» (1803) китобида тадбиркорлик фаолиятини ишлаб чиқаришнинг учта классик омили ер, капитал, меҳнатнинг боғланиши орҳали ифодалайди. У яна таъкидлайдики, «Англия тадбиркорларининг таланти» Англия саноатининг ривожланишида асосий о м иллардан бири бўлди. С ей нинг асосий тезиси м аҳсулот етиштиришда тадбиркорларнинг фаол иштирокини тан олишдир. Сейнинг фикрича тадбиркорнинг олаётган даромади, ишлаб чиқаришни, маҳсулот сотилишини ташкил қила билгани учун олган мукофотидир. Бахтга қарши, таькидлаб ўтиш шартки, иқтисодий фан асосчилари — тадбиркорлар шартки, билан унчалик қизиқмадилар. Тадбиркорлик фаолияти уларнинг илмий таҳлили предмети сифатида қабул қилинмади.

Англиялик иқтисодчи олимлар А. Смит (1723-1790) ва Д. Рекардо (1772- 1823) иқтисодиётни ўз-ўзини бошҳарувчи механизм сифатида талқин этдилар. Бу механизмаа илмий тадбиркорлик учун жой топилмади. Айни пайтда А. Смит ўзининг «Халқаро бойлиги табиати ва сабабларини ўрганиш» деб аталган асосий ишида тадбиркорликка тавсиф беради. А. Смитнинг фикрича, тадбиркор капитал эгаси бўла туриб, у ёки бу тижорат билан боғлиқ ғояни амалга ошириш мақсадида таваккалчиликка йўл қўяди, зеро бирор бир ишга маблағ сарфлашда ҳар доим маълум даражада таваккалчилик элементлари мавжуддир. Шу сабабли, А. Смитнинг таъкидлашича, тадбиркорлик орқали олинган фойда тадбиркорнинг таваккал иш кўргани учун тўловдир. Тадбиркор ўзи режалаштиради, ишлаб чиқаришни ташкил қилади, меҳнат тақсимоти орқасидан кўражак фойдасини ҳисоб-китоб қилади ва ишлаб чиқариш натижаларига ўзи эгалик қилади. А. Смитнинг китоби 1776 йилда, яъни Америка қўшма Штатлари мустақиллиги тўғрисида Декларация эълон қилинган йили босиб чиқарилди. Р. Хайлбронер, Л. Тароу ва бошқа бир қатор иқтисодчилар фикрича, бу икки ҳужжатдан қайси бири кўпроқ тарихий аҳамиятга эга эканлиги ҳақида хулосага келиш мушкулдир. Улар Декларацияни «ҳаёт, озодлик ва бахтга интилиш»га асосланган жамиятни барпо этишга чақириқ деб, А. Смитнинг ишини айнан шу жамиятни қандай ишлаши кераклигини кўрсатувчи йўлланма деб ҳисоблайдилар. Бозор қатнашчилари, деб ёзади А- Смит, «пул қилишга», «ўз ҳолатларини яхшилашга» интиладилар. қандай қилиб бозор жамияти фақат ўз манфаати, оладиган фойдаси учун қолган фуқароларни шилишга йўл қўймайди, мана шундай хавфли тескари шароит асосида мақбул ижтимоий тузилма вужудга кела оладими? А. Смит бу саволларга ижобий жавоб беради. У бизларни бозор тизимининг м еханизми - рақобатчилик механизми билан таништиради. У айтадики, ўз аҳволини яхшилаш учун иш юритаётган, ҳар бир шахс рўпарасида бозорда худди шу мақсадни кўзлаган одамлар тўдаси туради. Натижада, бозорда фаолият кўрсатаётган ҳар бир субъект, рақобатчилар томонидан таклиф этилган нархларни қабул қилишга мажбур бўлади. А. Смит таъкидлайдики, бундай рақобатчилик шароитида, рақобатдошларига қараганда ортиқроқ нарх сўраган ишлаб чиқарувчи харидор топишга қийналади. Шунингдек, рақобат дошларига нисбатан ишчиларга озроқ иш ҳақи беришни кўзлаган хўжайин (тадбиркор) ишчиларни топишга қийналади. Шундай қилиб бозор механизми, бозорнинг барча қатнашчиларини интизомга солиб қўяди. А. Смит кўрсатадики, бозор жамият учун зарур бўлган товарларни, керакли миқдорда тавсия қилади. Шу тариқа А. Смит бозор тизими -жамиятни барча

заруриятлар билан таъминловчи қудратли куч деб ва бу тизим ўзини-ўзи бошҳаради, деб кўрсатади. Белгилаб ўтиш лозимки, бозор ўзини-ўзи бошқарар экан, А. Смит, рақобатчилик ва фойда кўриш ишларига давлатнинг аралашувига қарши туради. А. Смитнинг фикрича, ўз ҳолига қўйилган бозор тизими ўсиб, ривожланиб боради ва бундай тизимга эга бўлган миллат бойлиги мунтазам ортиб боради. Д. Рекардо капитализмда абсолют, барқаёт, табиий ишлаб чиқариш усулини кўради ва тадбиркорлик фаолиятини самарали хўжалик юритишнинг мажбурий элементи сифатида тан олади. Америкалик иқтисодчи Ж. Кларк (1847-1938) Сейнинг «учлик формуласи» кўринишини бир мунча бошқача кўринишида изоҳлайди. Унинг фикрича ишлаб чиқариш жараёнида ҳар доим тўртта омил қатнашади: 1) капитал; 2) капитал манфаат-ишлаб чиқариш воситаси ва ер; 3) тадбиркорлик фаолияти; 4) ишчи меҳнати. Бу борада ҳар бир омилга ишлаб чиқаришдан тушган тушумнинг бирон бир ҳиссаси тўғри келиши шарт: капитал капиталистга фоиз келтиради; капитал дианфаат рента, капиталистнинг тадбиркорлик фаолияти фойда келтиради, ишчининг меҳнати эса уни иш ҳақи билан таъминлайди. Бошқача айтганда, Ж. Б. Кларкнинг ёзишича: Эркин рақобат - меҳнатга, меҳнат натижасида вужудга келган нарсани; капиталистга капитал орқали вужудга келган нарсани; тадбиркорга кординация фаолияти натижасида вужудга келган нарсани беради. Америкалик иқтисодчи Ж. Б. Кларк, ўша даврда тадбиркорлик фаолиятини айнан шундай тушунган эди. Келиб чиқиши австриялик бўлган, америкалик таниқли иқтисодчи Иозеф А. Шумпетер (1883-1950) «Иқтисодий ривожланиш назарияс и » номли китобидан (1911) «тадбиркор» иборасини новатор (янгилик яратувчи, изланувчи) сифатида талқин этади. Унинг таъкидлашича тадбиркор функцияси капиталистик иқтисодиётнинг ривожланишида бош ролни ўйновчи янгиликларни жорий этилишида намоён бўлади ва иқтисодий ўсишни таъминлайди. Бу масалага Англия иқтисодчиси, иқтисод бўйича 1974 йил Нобель мукофоти лауреати Ф. А. Хайек янгича ёндошди. Унинг фикрича тадбиркорликнинг моҳияти янги иқтисодий имкониятларни излаш ва ўрганишда бўлиб, фаолият тури ҳисобланмайди. Қарор қабул қилиш мажбуриятини зиммасига олиш каби бир қатор функциялар тадбиркорликни бошқарув фаолияти билан боғлайди. Шу билан бирга тадбиркорни менежер билан аралаштириш мумкин эмас. Уларнинг функционал моҳияти тубдан фарқ қилади. Бир томондан,. тадбиркорлик бошқарув фаолиятидан кенгроқдир. Бошқа томондан, самарали бошқарув- менежмент, ҳозирги кундаги фаолият даражаси бўйича барча тадбиркорлар

учун хам қўлидан келадиган иш эмас. Менежернинг асосий сифати — энг яхши иш олиб бораётган тадбиркорга нисбатан ҳам аъло даражадаги ташкилотчилик хусусиятидир. Шу сабабли аксарият ҳолларда янги, айниқса йирик корхоналарда илғор тадбиркор ўрнига яхши бошқарувчи — менежер келади. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, ҳозирги шароитда «тадбиркор» ва «менежер» тушунчаси кўп ҳолларда мос келади, ваҳоланки, улардан бири мулкдор бўлса, иккинчиси бошқарувчидир. Амалда кўп мулкдорлар менежер функциясини бажарадилар ва аксарият менежерлар кейинчалик ўзлари бошқараётган ишлаб чиқариш воситаларига эгалик қила бошлайдилар. Тадбиркорлик деганда ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш, олди-сотди, бир хил товарни бошқа товарга алмаштириш бўйича хусусий шахс, корхона ёки ташкилотнинг олиб бораётган фаолияти тушунилади. «Тадбиркор» ва «тадбиркорлик» ибораларининг эволюциясини ку-затиш қизиқарлидир: 1725 й. Ричард Кантилльон: тадбиркор — таваккалчилик шароитида фаолият кўрсатувчи одамдир. 1797 й. Бодо: бажарилаётган иш бўйича жавобгар шахс бўлиб, у режалаштирувчи, назорат қилувчи, ташкилотчи ва корхона эгасидир. 1876 й. Френсис Уокер: капитал тавсия қилиб, унинг эвазига фоиз олувчилар ва ўзининг ташкилотчилик қобилияти билан фойда кўрувчилар фарқини билиш лозим. 1934 й. Йозеф Шумпетер: тадбиркор — янги технологияни ишлаб чиқарувчи новатордир. 1961 й. Девид Макелланд: тадбиркор таваккалчилкк шароитида иш кўрувчи серҳаракат кишидир. 1964 й. Питер Друкер: тадбиркор - фойда кўриш имконини қўлдан чиқармайдиган кишидир. 1975 й. Альберт Шапиро: ижтимоий-иқтисодий механизмни таш-килловчи, илғор фикр юритувчи шахсдир. Бозор шароитида иш олиб борар экан, у муваффақиятсизлик эҳтимоли борасида жавобгар бўлиб, таваккал иш юритади. 1985 й. Роберт Хизрич: тадбиркорлик қийматга эга бўлган бирор бир янгилик яратиш жараёнидир, тадбиркор эса - бунинг барчаси учун вақт ва куч сарфловчи, ўз зиммасига молиявий, психологик ва ижтимоий таваккалчиликни олувчи, бунинг учун мукофот сифатида пул олувчи ва эришган ютуқидан қаноатланувчи шахсдир. . 1.2. “ С авдо тадбиркорлиги” фанининг объекти ва предмети

Ҳар қ а ндай фан ўз объектига эга бўлади. Бундай объектнинг мавжудлиги у ёки бу фаннинг вужудга келиши, шаклланиши ва тара ққ ий этишининг дебочаси ва му ҳ им шарти бўлиб ҳ исобланади. Шунинг учун ҳам фаннинг объектини аниқлаш доимийлигида унинг предмети, вазифалари ва тадқиқи этиш мантиқи, шунингдек унинг бошқа фанлар билан боғлиқлигини ҳам ўрганиш талаб этилади. Биз ўрганишга киришган фаннинг объекти бўлиб тижорат ва тадбиркорлик ҳисобланади. Энциклопедик луқатда «тадбиркорлик» тушунчаси қуйидагича талқин этилади; Тадбиркорлик - фуқароларнинг фойда ёки шахсий даромад олишга қаратилган, ўз номидан ва ўз мулкий жавобгарлиги остида ёки хуқуқий шахснинг номидан ва хуқуқий шахснинг хуқуқий жавобгарлиги остида амалга ошириладиган мустақил ташаббускорлик фаолиятидир. Тад6иркорлик шундай фаолиятки, бунда фойда олиш мақсадида маблағ сарфланади ва ўз манфаатини кўзлаган ҳолда жамиятга фойда келтиради. Ўзбекистон Республикасининг «Тадбиркорлик тўғрисида»ги қонунида тадбиркорликка қуйидагича изоҳ берилган: Тадбиркорлик - мулкчилик субъектларининг моллар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш ёки даромад олишга қаратилган амалдаги қонунлар доирасида ташаббускорлик билан фаолият кўрсатишдир. Кўриниб турибдики бу аниқлик киритишда тадбиркорликни белгилашнинг муҳим элементи - шахсий фойда олишнинг жамият манфаатлари билан боғланиши келтирилмаган. Тадбиркорлик субъектлари бўлиб алоҳида хусусий шахслар, шунингдек шериклар жамоаси бўлиши мумкин. Тадбиркорлик субъекти сифатида хусусйй шахслар, одатда ягона шахсий оилавий корхоналарни очадилар. Бундай тадбиркорлар ўз меҳнатларини сарфланиши билан чекланадилар ёки ёлланма ишчи кучидан фойдаланадилар. Шериклик жамоалари сифатида турли хўжалик ассоциациялари: ижара жамоалари, очиқ ёки ёпиқ турдаги акциядорлик жамиятлари, турли уюшмалар, ширкатлар ва бошқа кўринишларда намоён бўлади. Хўжалик ассоциацияси - маълум масалаларни ҳал этиш учун ишлаб чиқариш - хўжалик фаолиятини мувофиқлаштириш мақсадида тузилган, корхоналарнинг шартномавий бирлашмасидир. Бунинг аъзолари ўзларига тегишли молиявий ва моддий ресурсларнинг бир қисмини бирлаштирадилар. улар ассоциациянинг бошқа аъзолари билан келишилган ҳолда, бошқа

хўжалик юритувчи бирлашмалар таркибига киришлари мумкин. Тадбиркорликнинг муҳим жиҳатларига қуйидагиларни киритиш мумкин: - хўжалик субъектларининг мустақиллиги ва эркинлиги. ҳар бир тадбиркор у ёки бу масалани ҳал этишда, ҳуқуқий меъёрлар доирасида, қарор чиқариш эркинлигига эгадир: - иқтисодий манфаатдорлик. Тадбиркорнинг асосий мақсади мумкин қадар кўпроқ фойда олишдир. Шу билан бир қаторда, тадбиркор ўзининг шахсий манфаати йўлида иш юритар экан, жамият манфаати йўлида фойда келтиради: - жавобгарлик ва таваккалчилик. Энг ишончли ҳисоб-китоблар қилинганда ҳам ноаниқликлар, таваккалчилик сақланиб қолади. Тадбиркорликнинг юқорида келтирилган жиҳатлари ўзаро боғлиқ бўлиб,бир пайтда ҳаракатда бўлади. Тадбиркорлик фаолиятини тўғри бошқариш учун бу соҳада ижтимоий тараққиётнинг объектив иқтисодий қонунларини намоён бўлиши шаклларини билиши керак бўлади. Бошқариш ва ташкил этишнинг замонавий тамойиллари ва илғор усулларини қўллай олиш зарур. Бунга ўрганилаётган фаннинг предметини билиш ёрдам беради. Иқтисодий муносабатларнинг фаол иштирокчиси бўлган инсоннинг ўзи учун бирор бир ишни ташкил этиш тамойиллари ва усуллари биз ўрганаётган фаннинг предмети бўлиб ҳисобланади. Ҳар қандай фаннинг предметини ўрганиш маълум усуллар ёрдамида амалга оширилади. Бу усуллар жамият ривожланишининг объектив воқеликларини ўрганишнинг ўзига хос воситаси бўлиб ҳисобланади. Биз ўрганаётган курсда ҳам, худди бошқа иқтисодий фанлардаги каби бир-бири билан боғлиқ ва бир-бирини тўлдирувчи усуллар тизими қўлланилади. Уларнинг узвий бирлигини ифодаловчи усуллар йиғиндиси методология деб аталади. Муаммоларни ўрганиш ва уларни ҳал этишда тарихий усул ҳам кенг қўлланилади. Бу усул тараққиётнинг ҳар бир босқичини конкрет хусусиятларини ҳисобга олиш имконини беради, шунингдек таҳлил усулидан фойдаланиш ва у ёки бу даврга мос равишда илмий асосланган тавсиялар ишлаб чиқиш учун замин яратади. Тарихий усул ёрдамида тараққиёт жараёнида нималар бўлиб ўтган, қандай бўлган ва нималар бўлаётганини аниқлаш мумкин бўлади. Биз ўрганаётган фан бир қанча иқтисодий фанлар билан узвий боғлангандир. Бу фан энг аввало ресурсларнинг чекланганлиги шароитида эҳтиёжларни қондириш мақсадида моддий бойликларни ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва истеъмол этишда кишиларнинг ва гуруқларнинг хулқ-атворларини, ҳатти- ҳаракатларини ўрганувчи «Иқтисодий назария” фани билан боғлиқ.

Шунингдек Бу фан “Микроиқтисод”, “Савдо корхонаси иқтисоди”, “Менежмент”, “Маркетинг”, “Иқтисодий статистика” каби фанлар билан ҳам боғлиқдир. Ўрганилаётган курснинг вазифалари республиканинг ижтимоий-иқтисодий тараққиётини жадаллаштиришнинг объектив шарт-шароитлари ва Ўзбекистон Республикаси иқтисодий сиёсатининг асосий йўналишлари билан белгиланади. Уларнинг асосийлари қўйидагилар: - тадбиркорлик соҳасида давлатнинг иқтисодий стратегия ва тактикасини амалга ошириш йўлларини ўрганиш; - бозор муносабатларини илмий асосларини ўрганиш ва эгаллаш ҳамда тадбиркорлик ишида сабаб ва оқибат муносабатларини аниқлаш; - талабаларни тадбиркорлик муаммолари бўйича тегишли билимлар билан қуроллантиришдан иборат. 1.3. Тадбиркорлик фаолиятини олиб бориш учун зарур бўлган иқтисодий, ижтимоий ва хуқуқий шартлар Тадбиркорликни шаклланиши учун иқтисодий, ижтимоий, ҳуқуқий ва бошқа шарт-шароитлар зарурдир. Иқтисодий шароитлар - бу биринчи навбатда .товарларни тавсия қилиш ва уларга бўлган талаб, товар турлари, пул маблағларининг ҳажми, ишчи жойларининг тақчиллиги ёки ортиқчалиги иш ҳақи даражасига таъсир кўрсатувчи ишчи кучи,- яъни уларнинг товар сотиб олишга бўлган имкониятларида намоён бўлади. Иқтисодий ҳолатга пул ресурсларининг мавжудлиги ва уларни ишлаб топиш имкони, инвестрланган капиталдан даромад қилиш даражаси, шунингдек тадбиркорлар томонидан ўзларининг иш операцияларини амалга ошириш учун мурожаат қилувчи қарз олиш манбаларининг мавжудлиги таъсир кўрсатади. Буларнинг ҳаммаси билан турли хил бозор инфратаркибини ташкил этувчи ташкилотлар шуғулланиб, тадбиркорлар улар билан ўзаро муносабатда бўладилар ва тижорат операцияларини юритадилар. Булар, молиявий хизмат кўрсатувчи банклар; хом ашё, материаллар, ярим фабрикатлар, жамловчи қисмлар, ёнилғи, энергия, машина ва қурилмалар, асбоб-ускуналар ва бошқалар билан таъминловчилар; товарларни истеъмолчиларга етказиб берувчи улгуржи ва чакана савдо қилувчилар; ҳуқуқий, бухгалтерия, воситачилик хизматларини кўрсатувчй ихтисослашган фирмалар ва муассасалар; ишчи кучи билан таъминловчи меҳнат агентлари; ишчиларни ва мутахассисларни-хизматчиларни тайёрловчи ўқув даргоҳлари; реклама, транспорт, суғурта ва бошқа агентликлар; алоқа воситалари ва ахборот бериш ташкилотларидир. Тадбиркорликнинг шаклланишида иқтисодий шарт-шароитлар билан бир

қаторда ижтимоий шароитлар туради. Даставвал бу харидорлар томонидан уларни қизиқтирадиган товарларни сотиб олишга бўлган интилишларида намоён бўлади. Турли босқичларда бу талаблар ўзгариб туриши мумкин. Бу борада ижтимоий-маданий муҳитга боғлиқ ҳолда, диний ва маънавий меъёрлар асосий рол ўйнайди. Бу меъёрлар истеъмолчиларнинг турмуш тарзига бевосита таъсир кўрсатиши орқали товарларга бўлган талабни ҳам ўзгартириши мумкин. Ижтимоий шарт-шароитлар алоҳида шахснинг ишга бўлган муносабатига ва шу тариқа олаётган иш ҳақига бўлган муносабатига, меҳнат шароитига таъсир кўрсатади. Тадбиркорлик фаолиятидан тадбиркор қаноатланиши керак. У ўзи билан меҳнат қилаётган ходимларнинг иш фаолиятига боғлиқ ИЖТИМОИЙ масалаларни, жумладан, соқлиқни муҳофаза қилиш, иш жойининг сақланиши ва ҳоказоларни ҳал этилишида иштирок этади. Тадбиркорликнинг шаклланишида тадбиркорларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш, малакасини ошириш: замонавий тадбиркорлик фаолиятини юритиш усулларига ўқитишни ташкил этиш, ходимларни ўқитиш ва қайта ўқитиш, уларни ривожланган давлатларга иш ўрганишга юбориш, тадбиркорларни ўқитиш учун ўқитувчи ходимларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, консультатив марказларни ташкиллаш муҳимдир. Ҳар қандай тадбиркорлик фаолият маълум ҳуқуқий муҳитда олиб борилади. Шунинг учун зарур ҳуқуқий шарт-шароитларни яратилишининг аҳамияти каттадир. Бу борада биринчи ўринда тадбиркорлар фаолиятини мувофиқлаштирувчи, унинг ривожланиши учун маъқул шароитларни яратиб берувчи қонунлар туради. Яъни корхоналарнинг очилишини ва рўйхатдан ўтказилишини тезлаштирувчи ва соддалаштирувчи, тадбиркорларни давлат бюрократизмидан муҳофаза этувчи, солиқ тизимини такомиллаштирувчи ва бошқа бир қатор қонунлар шулар жумласидандир. Бунга тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш бўйича қудудий марказларни ташкил этиш, статистик маълумотлар ҳисоби ва шаклларини такомиллаштириш ҳам киради. Шунингдек ҳуқуқий кафолат масалалари бўйича қонунчилик ташаббусларини тайёрлаш, бу борада биринчи навбатда мулкка эгалик қилиш хукуқи ва шартнома мажбуриятларига риоя қилиш муҳим ўрин тутади. Тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан бошқарилиши зарурлигини асослар экан, Ф. Котлер мос қонунчилик актларини келиб чиқишига олиб келган учта асосий сабабни кўрсатади: — фирмаларни бир биридон ҳимоя қилиш зарурияти.

Тадбиркорлар бир овоздан рақобатчиликни кўкка кўтариб мақташади, лекин ўз шахсий манфаатларига тегишли бўлганда у н и инкор эта бошлайдилар». Бу ердан «рақобатчиликка ноинсофларча ёндошишни» тақиқловчи қонун қабул қилинди. — Истеъмолчиларни ноинсоф амалиётдан ҳимоя қилиш зарурияти. Бу ердан, назоратсиз қолиб, ёмон сифатли товарлар ишлаб чиқарувчи, ёлғон рекламалар берувчи, идишга ўраш ва нарх даражаси бўйича нотўғри ахборот берувчи фирмаларга қарши туришга йўналтирилган қонунлар келиб чиқди. — жамиятнинг олий манфаатларини тадбиркорларнинг бебош-ликларидан ҳимоя қилиш зарурияти.

Адабиётлар 1.С.Н.Усмонов, Ю.Т.Додобоев, А.Худойбердиев. “Тадбиркорлик асослари”. “Фарғона”, 2000 2.С.С.Ғуломов.“Тадбиркорлик ва кичик бизнес”. Т.:”Шарқ”, 2002. 3.Э.Эгамбердиев, Ж.Хўжақулов.”Кичик бизнес ва тадбиркорлик”. Т.:”Маънавият”, 2003. 4.В.В.Волгин. “Торгов ые операции ”. Москва, 2004 5.Н.В.Ласкина. “Международн ое торговое дело ”. М.: ”Экзамен”, 2004 6. www.cer.ru 7. www.uz.bussines.unitech.uz 8. www.torg.uz 9. www.edu.ru

Похожие

Туризмни режалаштириш фанининг предмети ва вазифалари

Божхона иши асослари фанининг предмети ва вазифалари

«Саноат ва курилиш иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

«Жаҳон қишлоқ хўжалиги» фанининг предмети, услуби ва вазифалари

Туризмда меҳмонхона хизматлари фанининг предмети, мақсади ва вазифалари