«Жаҳон қишлоқ хўжалиги» фанининг предмети, услуби ва вазифалари - Экономика - Рефераты

«Жаҳон қишлоқ хўжалиги» фанининг предмети, услуби ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Қишлоқ хўжалиги моддий ишлаб чиқаришнинг асосий соҳаси 2. Жаҳон қишлоқ хўжалигининг асосий тараққиёт тенденциялари ва жаҳон қишлоқ хўжалиги туманлари 3. Халқаро иқтисодий алоқалар ва фан-техника алоқалари 4. Жаҳон қишлоқ хўжалиги» фаннинг предмети ва вазифалари.

www.arxiv.uz Таянч иборалар : моддий ишлаб чикариш , деҳ қ ончилик ва чорвачилик тармо қ лари , меҳнат ресурслари , хал қ аро ало қ алар , агрокомплекслар , йирик оилавий фермалар , товар , маҳсулот , хўжалик , халкаро муносабатлар . Қишлоқ хўжалиги моддий ишлаб чиқаришнинг асосий соҳаси Қишлоқ хўжалиги моддий ишлаб чиқаришнинг асосий ва энг қадимги тармоқларидан бири бўлиб , аҳолига озиқ - овқат маҳсулотларининг аксарият қисмини ва саноат учун хом ашёнинг анчагина қисмини етказиб беради . Қишлоқ хўжалиги асосан иккита йирик тармоқдан - деҳқончилик ва чорвачиликдан иборат ; бу икки соҳа нафарлар учун деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотлари етказиб беради . Шу билан бирга қишлоқ хўжалиги ўсимлик ва чорвачилик маҳсулотларини дастлабки қайта ишлайдиган бир қанча тармоқларни ҳам ўз ичига олади . Иқтисодий жиҳатдан фаол аҳолининг тахминан ярми , камроқ тараққий этган мамлакатларда эса кўпинча 80-90 фоиздан ортиғи қишлоқ хўжалигида банд . Ривожланаётган мамлакатларда бу кўрсаткич ўртача 60 фоиздан ортади , ривожланган мамлакатларда 10 фоизни ташкил этади . Қишлоқ аҳолисининг ижтимоий муаммолари, унинг жойлашиши қишлоқ хўжалиги бил ан чамбарчас боғлиқдир . Бир қанча мамлакатларда ўрмон хўжалиги ҳам қишлоқ хўжалиги тармоқларига киради . Қишлоқ хўжалиги аҳоли учун озиқ - овқат маҳсулотлари етказиб бериш билан бирга қатор саноат тармоқлари ( озиқ - овқат , омухта ем , тўқимачилик , дори - дармон , атир - упа саноати ва бошқалар ) ни хом ашё , от - улов ( йилқичилик , буғучилик ва ҳоказо ) билан таъминлайди , деҳқончилик тармоқлари ( далачилик , сабзавотчилик , мевачилик , узумчилик ва бошқалар ) ҳамда чорвачилик тармоқлари ( қорамолчилик , чўчқачилик , қўйчилик , паррандачилик кабилар ) ни ўз ичига олади . Бу тармоқларни биргаликда ривожлантириш моддий ва меҳнат ресурсларидан тўғри фойдаланиш имконини беради .

www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши кўлами кенгайиб , маҳсулот етиштириш хажми ўсиб бораётганлигига қарамай , дунё аҳолисининг муайян қисми тўйиб овқат емайди , ўн ва ҳатто юз миллионлаб нафарлар кўпинча оч қолади . Ривожланаётган мамлакатлар аҳолисининг анчагина қисми , ривожланган мамлакатлар аҳолисининг моддий жиҳатдан яхши таъминланмаган гуруҳлари ана шулар жумласидандир . Ривожланган мамлакатларда меҳнат ресусрларининг 2-5 фоизи , кам тараққий этган аксарият мамлакатларда эса 90 фоизгачаси қадар қишлоқ хўжалиги тармоғида меҳнат қилади . 2002 йилга келиб жаҳон аҳолиси 6 млрд . нафардан ошиб кетди . Бу кўрсаткич йил сайин ортиб бориши кутилмоқда . Уларни озиқ - овқат билан тўлиқ таъминлаш учун ҳар йили озиқ - овқат маҳсулотлари етиштириш хажмини 3-4 фоиз ошириб бориш керак . Ҳар бир мамлакатда , қишлоқ хўжалигининг ривожланиши ўзига хос ички хусусиятлар эътиборга олинишини талаб қилади . Бу эса табиий , ижтимоий , иқтисодий ихтисослашувни тақазо этади . Хар бир мамлакатнинг халқаро алоқалари ( савдо , иқтисодий алоқалар , меҳнат ресурслари миграцияси ) шу мамлакат қишлоқ хўжалиги ривожланишнинг ташқи томонларини ифодалайди . Маълумки , қишлоқ хўжалиги экстенсив ва интенсив асосда ривожланиш мумкин . Фан - ютуқлари , техника тараққиёти , химиялаш интенсив ривожланишнинг асосини ташкил этиши зарур . Шу сабабли ривожланган мамлакатларда интенсив ривожланиш устуворлик қилади . Кам ерли мамлакатлар хусусан , Япония ва Ғарбий Европадаги кичик мамлакатларда гектарига 300-400 кг ўғит солинади . Табиий шарт - шароит деганда қишлоқ хўжалигининг ривожланишига бевосита таъсир этувчи омиллар - ер ресурслари , ўсимликларнинг ўсиб - униши , иссиқлик даражаси , намлик даражаси , ёруғлик даражаси тушунилади .

www.arxiv.uz Ер-қишлоқ хўжалигида асосий воситадир. Ер юзида қишлоқ хўжалиги учун яроқли ер хажми – 4,5 млрд гектар бўлиб, унинг ҳаммасидан тўлиқ фойдаланилмайди. Фойдаланиладиган ерлар Собиқ СССРда – 16 фоизни, Европада– 10 фоизни, ва Океанияда – 3 фоизни ташкил этади. Жаҳон қишлоқ хўжалигининг асосий тараққиёт тенденциялари ва жаҳон қишлоқ хўжалиги туманлари Қишлоқ хўжалиги қадим замонлардан ривожлана борган. Маданий ўсимликлар вужудга келган ўчоқларда, Латин Америкаси ва Африканинг тоғли районларида, Осиёнинг дарё ҳавзаларида деҳқончиликнинг вужудга келганига кўп минг йиллар бўлган. Ғарбий ярим шарда, Австралияда ва бошқа бир қанча ҳудудларда янги қишлоқ хўжалик районлари пайдо бўлган. Бу ўлкалардаги катта майдонларда ерларнинг ўзлаштирилиши капитализмнинг тараққиёти билан боғлиқдир. Ривожланган мамлакатларннг аграр муносабатлари майда соҳибкорларнинг қашшоқликда ҳаёт кечиришида ва оммавий равишда хонавайрон бўлишида, йирик қишлоқ хўжалик корхоналари иқтисодий қудратининг ўсишида, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришига молия ва савдо- саноат монополияларининг кириб боришида ўз аксини топди. Ерга бўлган йирик мулкчилик ундан бевосита ишлаб чиқарувчиларни ажратиб олиш йўли билан ёлланма ишчилар синфининг пайдо бўлишига имкон яратади. Фабрика-фермалар, агрокомплекслар ва йирик оилавий фермалар ривожланган мамлакатларда товар маҳсулот етказиб берадиган асосий хўжаликлар бўлиб қолди. Фабрика-фермалар индустриал турдаги йирик ихтисослашган йирик қишлоқ хўжалик корхоналари бўлиб, чорвачилик маҳсулотлари етиштиришда технологик даврнинг айрим жараён (молларни ва паррандаларни семиртириб боқиш, сўйиш ва ҳоказо) бажаради. Агрокомплекслар ҳам индустриал турдаги йирик қишлоқ хўжалик

www.arxiv.uz корхоналари сирасига киради, ишлаб чиқаришнинг барча босқичларини қамраб олади. Бу даврдаги айрим жараёнлар хўжаликнинг тегишли тармоқларида бажарилади. Ривожланаётган мамлакатларда қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши ривожланган мамлакатлардагига нисбатан анча катта роль ўйнайди. Ялпи ички маҳсулотда қишлоқ хўжалигининг салмоғи ривожланаётган мамлакатларда ўртача 22 фоизни, ривожланган мамлакатларда 4 фоизни ташкил этади. Ривожланаётган мамлакатларда ривожланган мамлакатларда етиштирилаётган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг ярмидан кўпроғи етиштирилмоқда. Лекин қишлоқ хўжалиги учун ишлаб чиқариш воситалари ва энг муҳим озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш тармоқлари асосан ривожланган мамлакатларда тўпланган. Ривожланаётган мамлакатлар эса аграр хом ашё учун қўшимча худуд бўлиб қолмоқда.Айнан шу мамлакатлар аграр иқтисодиётида ишга лаёқатли аҳолининг ярмига яқини банддир. Озиқ- овқат муаммосини ҳал этиш ривожланаётган мамлакатлар учун жуда қийин ва оғир вазифа бўлиб қолмоқда. Ривожланаётган мамлакатларда аграр масаланинг ҳал қилиниши қишлоқларда ишлаб чиқариш муносабатларининг барча эскирган шаклларини тугатишга имкон беради. Ер муносабатларига жиддий ўзгаришлар киритувчи аграр туб ислоҳатлар Осиё ва Лотин Америкасидаги ривожланаётган мамлакатлар олдида турган энг вазифадир. 2000 йилги маълумотларга кўра жаҳонда 6 млрд.дан ортиқ аҳоли яшайди. Бу борадаги кўрсаткич 1960 йилда 3 млрд. эди. Демак 2000 йилга келиб аҳоли сони 2 маротаба ўсган. Шу банд аҳолини озиқ-овқат билан таъминлаш асосий вазифалардан бири хисобланади. Дунё аҳолисининг 60 – 70 фоизи, ўртача режимда овқатланади. Жаҳон мамлакатларида аҳоли жон бошига, озиқ-овқат ишлаб чиқариш кўрсаткич индексининг ўсиш суръатлари жуда секин белгиланмоқда.

www.arxiv.uz Ханузгача айрим мамлакатларда (Мароко, Непал) ер феодал мулки бўлиб хисобланади. Шимолий Африка мамлакатларида (Уганда, Камерун. Таиланд)феодал ёхуд ярим-феодал муносабатлар учрайди. Ер муносабатлари Осиё ва Лотин Америкасидаги ривожланаётган мамлакатлар учун мураккаб масала ҳисобланади. Ривожланган капиаталистик мамлакатлар аграр муносабатлари йирик қишлоқ хўжалик корхоналари иқтисодий қудратининг ўсишида қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришига молия ва савдо – саноат монополияларининг кириб боришида ўз аксини топади. Халқаро иқтисодий алоқалар ва фан-техника алоқалари Халқаро муносабатлар ҳар томонлама айниқса савдо алоқалари ёрдамида жорий этилмоқда. 1981 йилда Европа мамлакатлар хамкорлиги (ЕЭС), Франция, ГФР, Италия, Бельгия, Голландия, Люксенбург, Буюк Британия, Дания давлатлари унга аъзо бўлиб кирган. Жаҳон миқёсида экспорт қилинадиган махсулотларнинг 60 фоизи ривожланган мамлакатлар ҳиссасига тўғри келмоқда. Ўзбекистон Республикасида 2000 дан ортиқ қўшма корхона ишлаб турибди. Улар орасида « Coca - cola », “Ренк Кирикс” (Англия), «Дед корпорешн»(Корея), «Узбат» (Англия), «Турсель», «Узотойўл» (Туркия), «Буллери» (Швейцария ) каби қўшма корхоналар айниқса машҳур. Ўзбекистон Республикасида жаҳондаги 157 йирик банк билан алоқа ўрнатилган. 1996 йил Ўзбекистонда 3 - жаҳон конференция ўтказилган. Унинг номи «Ўзбекистон Республикасида бизнесни ривожлантириш, бошқа ривожланган мамлакатлар билан савдо алоқаларини ўрнатиш» деб аталган. Ўзбекистон Республикасининг АҚШ, Германия, Япония, Франция, Италия, Буюк Британия каби мамлакатлар билан савдо алоқалари

www.arxiv.uz ривожланмоқда. Шунингдек, Хитой, Ҳиндистон, Покистон каби ривожланаётган мамлакатлар билан ҳам савдо алоқалар ўрнатилмоқда. Мустақилликка эришганимиздан бошлаб, Ўзбекистон Республикаси экспорт потенциалини кенгайтириб бормоқда. Мева ва сабзавот маҳсулотлари экспортига қараганимизда, ЯИМ, экспорт салмоғи 1994 йилда 16,8фоиз ни ташкил этган бўлса, 2000 йилга келиб у 36 фоизга етган. Ўзбекистонда етиштирилган мева-сабзавот маҳсулотлари ташқи кўриниши, мазасига кўра жаҳон бозорида энг харидоргир ҳисобланади. Дарвоқе, Ўзбекистонда етиштирилган узумдаги қанд миқдори 18-30 фоиз, помидопдаги қуруқ модда миқдори 5,5 фоизни ташкил этиб, Европа мамлакатларида етиштирилган шу турдаги маҳсулотлар таркибидаги қуруқ модда миқдоридан анча юқори. Ўсимликчилик тармоғида Ўзбекистон бўйича 2000 йилда 839,8 млрд.сўмлик маҳсулот етиштирилган бўлса, шундан 65 фоизи деҳқон, 29,8 фоизи ширкат ва 5,2 фоизи фермер хўжалигида етиштирилган. 1-жадвал Айрим турдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бўйича экспорт ва импорт кў рсаткичлари (минг т.) Маҳсулот турлари Йиллар 1997 1998 1999 2000 экспорт (фоиз) импорт (фоиз) Экспорт( фоиз) Импорт( фоиз) Экспорт (фоиз) импорт(фои з) Экспорт (фоиз) Импорт (фоиз) Сут маҳсулотит ухум, парранда 0,2 46,5 0,1 39,2 0,02 31,8 0,5 21,5 Сабзавот 47,9 7,0 28,9 3,9 42,1 4,0 26,1 5,4 Мева, полиз 56,9 3,7 34,4 2,0 34,0 1,8 42,9 6,6 Ун маҳсулоти 0,05 18,5 0,1 142,1 0,005 12,6 0,3 79,0 Жами 105,5 242,2 63,4 187,2 76,12 50,4 49,8 112,5

www.arxiv.uz «Ўзмевасабзавотузумсаноат-холдинг» фаолиятини таҳлил кўрсатишига,тармоқ экспорт потенциали талабга жавоб бермайди. Бунинг сабаби қуйидагилардан иборат: Товар ишлаб чиқарувчилар (деҳқон, фермер хўжаликлари) маҳсулотисотиладиган бозор ҳақидаги маълумотларга етарли даражада эга эмаслар. Мева ва сабзавот маҳсулотларини етказиб берувчилар, бу турдаги маҳсулотларга, жумладан уларнинг сифатига қўйиладиган талаб ҳақидаги маълумотларни билмайдилар. Товар маҳсулотини ўраб олиш ёки тара билан таъминлаш йўлга қўйилмаган нмаган. Экспортни ташкил этиш механизми яхши йўлга қўйилмаган. Савдо бўйича вакил ва савдо уйи йўқлиги ишга халақит бермоқда. Транспорт ҳаражатлари жуда баланд. Босиб ўтилган йўлларда рекетга дуч келиш ҳоллари учрамоқда. Ўзбекистон Республикасида пахта хом ашёсини экспорт қилиш мақсадида йирик инфратузилма ташкил топмоқда. Бу ўринда эслатиб ўтиш керакки, республикамиз пахта толасини жаҳон бозорига олиб чиққани учун бир неча мамлакатлар билан алоқа ўрнатиши талаб этилади. Негаки, жаҳон бозорига чиқиш учун албатта 2 ёки учта мамлакат ҳудудини босиб ўтишга тўғри келади, бу ўз навбатида маҳсулот қийматига таъсир этади. Ўзбекистонда пахта бўйича бир неча база-терминалларни қуриб ишлатилиши алоҳида аҳамиятга эга. Ушбу терминалларнинг ҳар бири 10 минг тонна пахта толасини сақлаш имкониятига эга. Энг муҳими, пахта толасини сотиш, сотиб олиш ишлари шу ернинг ўзида хужжатлаштирилади ва Америка, Осиё, Европа мамлакатларига жўнатилади. Агар сотиб олинган пахта толаси вақтида олиб кетилмаса, уни вақтинча сақлаш ташкил этилиб ҳар 1 тоннаси учун 15-45 АҚШ доллари миқдорида ҳақ олинади.

www.arxiv.uz Наманган вилоятида 2002 йил 27 августда янги терминал ва ишга туширилди. Бошқа терминаллар каби 8 – 10 гектар ерни эгаллаган бу терминал Фарғона водийсидаги пахта заводлари томонидан тайёрланган пахта толасини экспорт қилиш ишларини бажаришда қулайлик туғдирмоқда. Терминалда юқори малакали мутахассисларга, автоюкловчи машиналарга эга. Бу ерда келиш, юклаш ва юкларни ташиб ўтиш учун темир йўл қурилган. Бундай терминалга ўхшаш, терминаллар Бухоро ва Сирдарё вилоятларида ҳам ишлаб турибди. Улар Бухоро, Самарқанд, Навоий, Тошкент вилоятларидаги пахта заводларида ишлаб чиқарилган пахта толасини хорижга сотишга хизмат қилади. Худди шундай терминаллар Қашқадарё вилояти ва Қорақалпоғистон Республикасида қурилиш белгиланган. Халқ хўжалигининг мақсадга мувофиқ ривожланиши, қишлоқ хўжалиги тармоғининг ривожланиш суръатига боғлиқ. Биргина енгил ва озиқ-овқат саноатларининг 30 дан ортиқроқ тармоқлари қишлоқ хўжалигида етиштирилган хом ашё асосида ишлайди. Жаҳон мамлакатлари қишлоқ хўжалиги ўзига хос ички ва ташқи шароит таъсирида кечади. Ички шароитга: мамлакат доирасида, табиий, иқтисодий, ижтимоий шароитларни, агротехника ва ихтисослашувни ўз ичига олади. Ташқи шароитга халқаро муносабатлар, савдо, қўшма корхоналар, иқтисодий муносабатлар, ишчи кучларини миграциясини ўз ичига олади. Шунга кўра, жаҳон қишлоқ хўжалиги Домбравский маълумоти бўйича 7 та туманга бўлинади: Африканинг Жанубий Саҳроси; Шимолий Африка ва Яқин Шарқ мамлакатлари; Жанубий ва Шарқий Осиё; Австралия ва Океания; Жанубий ва Марказий Америка; Шимолий Америка; Европа мамлакатлари.

www.arxiv.uz Жаҳон миқёсида қишлоқ хўжалиги иқтисодиётига доир муносабатлар кенг доирада олиб борилади. Улардан энг асосийси, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларнинг халқаро савдосини уюштиришдир. Уни жаҳондаги ҳамма мамлакатлар жорий этади. Ривожланган мамлакатларнинг ташқи савдо сиёсатида аграр протекционизм ҳукмронлик қилади. Протекционизм экспортни рағбатлантириш, импортни чеклаш ҳамда импорт моллардан олинадиган бож ҳақларини ошириш ва шунга ўхшаш бошқа тадбирларда ўз ифодасини топади. БМТ экспертлари фикрларича ҳар йили озиқ-овқат муаммосини ечиш учун унинг хажми 6 фоиз ошириб борилиши талаб этилади. Ривожланаётган мамлакатлар асосан яқиндагина мустақилигига эришган мамлакатлардир. Лекин улар ханузгача импералистик мамлакатларга қарам. Чунки қишлоқ хўжалик маҳсулотлари бозори империалистик мамлакатлар ихтиёрида. Ривожланган капиталистик мамлакатлар импорт маҳсулотлар учун паст, кўпгина маҳсулотлар, айниқса тропик ва субтропик зоналардан келтирилган қишлоқ хўжалик маҳсулотлари учун юқори баҳо белгилайдилар. Натижада ноэквивалиент алмашув пайдо бўлади.Булар булар ривожланган мамлакатларга салбий таъсир этади. «Жаҳон қишлоқ хўжалиги» фаннинг предмети ва вазифалари. «Жаҳон қишлоқ хўжалиги» фани жаҳон қишлоқ хўжалиги ижтимоий- иқтисодий структурасини, минтақалари хамда айрим мамлакатларда тараққий этишининг ўзига хос хусусиятлари ўргатади; қишлоқ хўжалигининг инсон хаётида тутган ўрни, бу борадаги техник иқтисодий шароит, бозор муносабатлари, иқтисодий механизм, табиий ресурслар, меҳнат ресурслари ва моддий – техника базаси, ўсимликчилик ва чорвачилик махсулотларини жаҳон миқёсида етиштириш каби масалалар баён этилади.

www.arxiv.uz Бунда жаҳон мамлакатлари қишло хўжалиги 3 гурухга бўлиб, ривожланган чунончи мамлакатлар, демократия асосида ривожланаётган мамлакатлар ва ривожланаётган мамлакатлар бўйича ўрганилади.

www.arxiv.uz Адабиётлар рўйхати : 1. «Мулкчилик тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни. Ўзбекистон Республикаси:қонунлар ва фармонлар.-Т.: Ўзбекистон,1992йил, 2. «Давлат тасаруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонуни.-Т.: Ўзбекистон 1992 йил. 3. «Тадбиркорлик тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонуни.-Т.: Ўзбекистон 1992 йил. 4. Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси.-Т.: Қишлоқ хўжалигида ислоҳатларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий ҳужжатлар тўплами. Шарқ наштиёти.1998 йил. 5. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Фермер хўжалиги тўғрисида».Т.:2004 йил 24 август (Янги таҳрири). 6. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Деҳқон хўжалиги тўғрисида».Т.:1998 йил 7. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Қишлоқ хўжалик кооперативи(ширкат хўжалиги) хўжалиги тўғрисида».Т.:1998 йил 8. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Қишлоқ хўжалик корхоналарни санация қилиш тўғрисида».Т.:1998 йил 9. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида».-Т.:1998 йил 10. Каримов И. А. «Қонунларимиз деҳқон манфатига хизмат қилсин.-Т.: «Ўзбекистон» 1998 йи

Похожие

Жахон кишлок хўжалиги фанининг предмети, услуби ва вазифалари

Статистика фанининг предмети ва услуби

«Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фанининг предмети, мақсади ва тадқиқот усуллари

Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети ва услуби

Иктисодиёт назарияси фанининг предмети ва услуби