Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети ва услуби - Экономика - Рефераты

Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети ва услуби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

46.662109375 KB

Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети ва услуби Режа: 1. Иқтисодиёт ва унинг бош масаласи. 2. Иқтисодий билимларнинг вужудга келиши ва иқтисодий фанларнинг шаклланиши. 3. Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети ва вазифалари. 4. Иқтисодий қонунлар ва категориялар (илмий тушунчалар). 5. Иқтисодий жараёнларни илмий билишнинг услублари.

1. Иқтисодиёт ва унинг бош масаласи Иқтисодиёт назарияси фанининг предметини билиб олишдан олдин иқтисодий фаолиятнинг мазмуни тўғрисида тушунчага эга бўлиш ва энг аввало, иқтисодиётнинг ўзи нима, деган саволга жавоб бериш лозимдир. Бугун ҳаммага маълумки, кишилар яшашлари, сиёсат, санъат, адабиёт, фан, маърифат, маданият, таълим билан шуғулланишлари учун ҳаётий неъматларни истеъмол қилишлари, кийинишлари ва турли хил хизматлардан баҳраманд бўлишлари керак. Бунинг учун эса озиқ-овқат, кийим-кечак, уй- жой ва турли хизматлардан иборат ҳаётий воситалар зарур. Кишилар бундай ҳаётий воситаларга эга бўлиши учун турли соҳаларда фаолият кўрсатади. Инсоннинг бу турли фаолиятлари ичида энг асосийси, уларнинг яшаши ва камол топишини таъминлайдиган моддий ва маънавий неъматларни ишлаб чиқариш ҳамда хизматлар кўрсатишдан иборат бўлган иқтисодий фаолиятдир. Кишиларнинг яшаши, камол топиши учун зарур бўлган ҳаётий воситаларни ишлаб чиқариш ва истеъмолчиларга етказиб беришга қаратилган, бир-бири билан боғлиқликда амал қиладиган турли-туман фаолиятлар яхлит қилиб, иқтисодий фаолият деб аталади. Қадимда иқтисодий фаолиятнинг асосий шакли уй хўжалиги доирасида рўй берган. Шунинг учун иқтисодиёт деганда уй хўжалиги ва уни юритиш қонун-қоидалари тушинилган. Лекин, ҳозирги даврда иқтисодиёт фақат уй хўжалиги доираси билан чекланиб қолмайди, балки йирик хусусий ва жамоа хўжаликлари, ҳиссадорлик жамиятлари, давлат хўжаликлари, молия ва банк тизимлари, хўжаликлараро, давлатлараро бирлашмалар, корпорациялар, концернлар, қўшма корхоналар, ҳамда улар ўртасидаги иқтисодий муносабатлардан иборат бўлган, жуда мураккаб организм ҳисобланади. Иқтисодиёт – бу иқтисодий неъматларни такрор ишлаб чиқариш жараёнида вужудга келадиган иқтисодий муносабатлар ҳамда уларни тартибга солувчи механизмлар ва турли даражадаги муассасаларнинг маълум

даражада тартибга солинган тизимидир. Бошқача айтганда иқтисодиёт - бу зарурий ҳаётий неъматлар яратиш йўли билан жамият эҳтиёжларини қондиришга хизмат қилувчи хўжалик тизимлари мажмуасидир. Ҳар қандай иқтисодиёт бир қатор зарурий бўғинлар ва умумий таркибий тузилмалардан иборат бўлади. Булар ичидан ишлаб чиқаришнинг технологик усули, ижтимоийиқтисодий ва ташкилий-иқтисодий муносабатлар, ижтимоий меҳнат тақсимоти ва ихтисослашиш, жамиятнинг иқтисодий ресурс салоҳияти ва устқурмавий тузилмаларини алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин. Иқтисодиёт доирасида моддий бойликларни, яъни жамият учун зарур бўлган неъматларни такрор ишлаб чиқариш жараёни рўй беради. Иқтисодий фанда такрор ишлаб чиқариш қисқариб борувчи, оддий ва кенгайтирилган турларга ажратилади. Қисқариб борувчи такрор ишлаб чиқаришда ишлаб чиқариш ҳажми камайиб бориш тартибида такрорланса, унинг оддий турида бир меъёрда, ўзгармасдан ва кенгайтирилган турида эса кенгайиб бориш тартибида такрорланади. Товарлар, хизматлар ва ресурсларнинг ҳаракати бўйича такрор ишлаб чиқариш - ишлаб чиқариш, айирбошлаш, тақсимлаш ва истеъмол қилиш жараёнларининг бирлигидан иборатдир. Буларнинг ичида энг асосийси ва бошланғич бўғини ишлаб чиқариш жараёнидир . Чунки ҳамма товар ва хизматлар худди шу босқичда яратилади. Агар ишлаб чиқарилмаса, тақсимланадиган, айирбошланадиган ва ниҳоят, истеъмол қилинадиган нарсалар бўлмайди. Иккинчи муҳим босқич тақсимот жараёнидир . Бу босқичда, ишлаб чиқариш воситалари, ишчи кучи, товар ва хизматлар ҳамда пул даромадлари, тармоқлар, соҳалар, ҳудудлар, корхоналар ва жамиятнинг алоҳида аъзолари ўртасида тақсимланади.

Айирбошлаш жараёни яратилган неъматлар ва бойликларнинг ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчиларини боғловчи бўғин ҳисобланади. Бунда ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар ўртасида иқтисодий алоқа яъни – айирбошлаш жараёни пул воситасида амалга оширилади. Такрор ишлаб чиқаришнинг охирги босқичи истеъмол жараёнидир . Бу жараёнда товарлар ва хизматлар ўзларининг пировард истеъмолчиларини топади ҳамда турли хил эҳтиёжларни қондиришга хизмат қилади. Истеъмол икки турга бўлинади: унумли ва шахсий истеъмол. Ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланилиб, унумли истеъмол қилинади. Истеъмол буюмлари шахсий истеъмол жараёнида фойдаланилади, ва шу орқали уларнинг ўрнига янгисини ишлаб чиқариш зарурияти пайдо бўлади. Шундай қилиб, товарлар, хизматлар ва ресурсларнинг ҳаракати доимо тўхтовсиз такрорланиб узлуксиз янгиланиб турадиган жараёндир. Тақсимот жараёни Ишлаб чиқариш жараёни Истеъмол жараёни Айирбошлаш жараёни

1-чизма. Товарлар, хизматлар ва ресурсларнинг такрор ишлаб чиқариш жараёнларидаги ҳаракати. Инфратузилма – бу ишлаб чиқариш ва айирбошлашнинг меъёрида рўй бериши ҳамда кишилар турмуш кечиришининг умумий шарт-шароитини ташкил қилувчи соҳалар. Инфратузилма турлари: - Ишлаб чиқариш инфратузилмаси. - Ижтимоий инфратузилма. - Бозор инфратузилмаси. Иқтисодиётнинг доимий ва бош масаласи жамият эҳтиёжларининг чексизлиги ҳамда иқтисодий ресурсларнинг чекланганлигидир. Иқтисодиётнинг асосий муаммоси – бу иқтисодий ресурслар чекланган шароитда жамиятнинг чексиз эҳтиёжларини қандай қилиб тўлароқ қондириб бориш мумкинлиги тўғрисидаги масаладир. Иқтисодиётнинг асосий муаммосини ҳал қилиш йўллари: - иқтисодий ресурслар миқдорини кўпайтириш; - ресурслар унумдорлигини ошириш; - ресурслардан фойдаланишнинг турли ҳил муқобил вариантларидан энг самаралисини танлаш; - жамият эҳтиёжларини чеклаш. 2. Иқтисодий билимларнинг вужудга келиши ва иқтисодий фанларнинг шаклланиши Иқтисодий ҳаёт сирларини билишга қизиқиш жуда қадим замонлардаёқ мавжуд бўлган.

Иқтисодиётга оид билимлар антик дунёнинг кўзга кўринган олимлари Ксенофонт, Платон, Аристотел шунингдек, қадимги Миср, Хитой, Ҳиндистон ва Марказий Осиё муттафаккирлари асарларида ҳам учрайди. Биз узоққа бормасдан минг йиллар оша бизга етиб келган Қуръони Каримни, Ҳадисларни, Қобусномани, бобокалонларимиз Абу Али Ибн Сино, Абу Носир Форобий, Абу Райхон Беруний, Алишер Навоий, Мирзо Улуғбек асарларини ўқир эканмиз уларда инсоннинг яшаши учун табиат эҳсонлари етарли эмаслиги, ижодий меҳнат қилиш кераклиги қайта-қайта уқтирилганлигига яна бир карра амин бўламиз. Шуниси муҳимки, улар ҳеч бир инсон ўзи учун зарур бўлган истеъмол буюмларнинг барчасини ўзи яратолмаслигини, шунинг учун бир-бири билан иқтисодий алоқада, муносабатда бўлишлари объектив зарурият эканлигини ҳам қайд қилганлар. Бундан ташқари уларнинг асарларида доимо хўжаликларнинг барча турларида (уй, шаҳар, давлат) даромад билан харажат мувозанатига катта эътибор бериш лозимлиги, пулнинг мазмуни ва унинг келиб чиқиш сабаблари ёритилган. Қадимги дунё олимлари иқтисодиётни изчил ўрганиш асосида унинг кўпгина қонун-қоидаларини, тушунчаларини ёритиб берган бўлса ҳам, ҳали иқтисодий фан илмий билимнинг алоҳида соҳаси сифатида шаклланмаган эди. Иқтисодёт назарияси фани кўпгина мамлакатларда миллий бозор шаклланган ва жаҳон бозори вужудга келаётган даврларда дастлаб «сиёсий иқтисод» номи билан шакллана бошлади. Сиёсий иқтисод грекча сўздан олинган бўлиб «политико» – ижтимоий, «ойкос» - уй, уй хўжалиги, «номос» – қонун, яъни уй ёки ижтимоий хўжалик қонунлари деган маънони билдиради. 1575-1621 йилларда яшаб ўтган француз иқтисодчиси Антуан Монкретен биринчи марта «Сиёсий иқтисод трактати» (1615 й.) номли илмий асар ёзиб, бу фанни мамлакат миқёсида иқтисодиётни бошқариш фани сифатида асослади. Кейинчалик классик

иқтисодчилар бу фикрни тасдиқлаб, сиёсий иқтисод кенг маънода моддий ҳаётий воситаларни ишлаб чиқариш ва айирбошлашни бошқарувчи қонунлар тўғрисидаги фандир деб кўрсатади. Иқтисодий фан шаклланиши жараёнида бир қанча ғоявий оқимлар, мактаблар вужудга келган. Улар жамият бойлигининг манбаи нима, у қаерда ва қандай қилиб кўпаяди, деган саволларга жавоб топишга уринишган. Бундай иқтисодий оқимлардан дастлабкиси «меркантилизм», деб аталган. Бу оқим тарафдорлари одамларнинг, жамиятнинг бойлиги (пулдан, олтиндан иборат бойлик) савдода, асосан ташқи савдода–муомала жараёнида пайдо бўлади, кўпаяди, савдода банд бўлган меҳнат унумли меҳнат, бошқа меҳнатлар эса унумсиздир, деб тушунтиради. Кейинчалик айирбошлаш яъни савдо жараёнида ҳеч қандай бойлик яратилмаслиги, қийматнинг кўпаймаслиги маълум бўлиб қолди. Фақат айрибошлашнинг эквивалентлик тартиби, яъни тенг меҳнатга тенг меҳнат мувозанати бузилган тақдирда бойлик бировлар фойдасига қайта тақсимланади, натижада кимдир бойиб, кимдир қашшоқлашиб боради. «Физиократлар» меркантилистлардан фарқли ўлароқ, бойлик қишлоқ хўжалигида яратилади ва кўпаяди, деган ғояни олға сурдилар. Уларнинг вакили бўлган Ф.Кенэ томонидан машҳур жадвал ишлаб чиқилди. Кейинчалик иқтисод фанининг классик мактаби намоёндалари бўлмиш А.Смит, У.Петти, Д.Рикардо каби атоқли иқтисодчи олимлар бойлик фақатгина қишлоқ хўжалигидагина эмас, балки шу билан бирга саноат, транспорт, қурилиш ва бошқа хизмат кўрсатиш соҳаларида ҳам яратилишини исботлаб бердилар ва ҳамма бойликнинг онаси ер, отаси меҳнат, деган қатъий илмий хулосага келдилар. Шуни айтиш керакки, А.Смитнинг «кўринмас қўл» принципи ҳозирги кунда жуда кўп тилга олинмоқда. У ўзининг «Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари тўғрисида тадқиқот» (1776 й.) деган китобида инсонни фаоллаштирадиган асосий рағбат шахсий манфаатдир деб кўрсатади. Инсон ўз шахсий манфаатини амалга оширишга, яъни фойда олишга интилиб меҳнат тақсимоти шароитида қандайдир товар

ёки хизмат турини яратади, бошқаларга етказиб беради, ўз капиталини кўпайтиради ва шу интилишда ўзи билмаган ҳолда жамият тараққиётига ҳисса қўшади деб тушунтиради. У капитал, меҳнат, товар, ишчи кучи ва бошқа ресурсларнинг эркин ҳаракатини таъминлаш принципини илгари суради. Иқтисодёт назарияси фанининг ривожланишида Сисмондининг ҳам муҳим ҳиссаси бордир. У капиталзмни танқид қилиб, сиёсий иқтисод инсон бахти йўлида ижтимоий механизмни такомиллаштиришга қаратилаган фан бўлмоғи лозим деб кўрсатади. Капитализмнинг иқтисодий тузумини танқид қилиш билан бир қаторда ундан кўра прогрессив бўлган жамият қуриш ғояси Сен-Симон, Шарль, Фурье, Роберт Оуэн каби социал утопистлар томонидан илгари сурилган эди. Улар хусусий мулкни қаттиқ танқид қилиб, уни тугатиш тарафдори эдилар. Улардан кейин марксизм деб номланган назарий йўналиш жамият тараққиётига табиий-тарихий жараён деб қараб, ижтимоий- иқтисодий формациялар, уларнинг иқтисодий тизими, таркибий қисмлари, вужудга келиши, ривожланиши ва бошқаси билан ўрин алмашиш сабаблари тўғрисидаги таълимотни ҳамда қўшимча қиймат назариясини яратдилар. XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб «маржинализм» деб аталган оқим вужудга келиб, шакллана бошлади. У инглизча сўздан олинган бўлиб, кейинги, қўшилган деган маънони беради. Унинг асосчилари Австрия иқтисодий мактабининг намоёндалари (Карл Менгер, Фридрих фон Визер, Бем Баврек ва бошқалар) бўлиб, улар томонидан кейинги қўшилган товар нафлилигининг, меҳнат ёки ресурс унумдорлигининг пасайиб бориш қонуни деган назариялар ишлаб чиқилди. Бу оқим иқтисодий фанда янги йўналиш неоклассик, яъни янги классик деб ном олди. Бу назариянинг йирик намоёндаларидан бири А.Маршалл бўлиб, у иқтисодий жараёнларнинг узвий боғланиши ва унинг нисбатларини ишлаб чиқишга ҳаракат қилди, бозор мувозанатини ва баҳосини аниқловчи омиллар талаб ва таклифдан иборат деб қаради. Бу назарий йўналишнинг намоёндаларидан бири Швейцария

иқтисодчиси Леон Валрас бўлиб, у умумий иқтисодий мувозанат моделини ишлаб чиқишга ҳаракат қилди. Австрия иқтисодий мактабининг намоёндаси Й.Шумпеттер 1912 йилда ёзган «Иқтисодий тараққиёт назарияси» деб аталган китобида иқтисодий тизимлар ўзгаришининг ички кучларини, уларнинг ички мазмунини кўрсатишга ҳаракат қилди ва у иқтисодиётни ҳаракатга келтирувчи асосий куч тадбиркорлик деган хулосага келади. 1936 йилда инглиз иқтисодчиси Жон Кейнс ўзининг «Бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси» деган китобида макроиқтисодий кўрсаткичлар: миллий даромад, капитал харажатлар, истеъмол ва жамғаришнинг ўзаро боғлиқлигини таҳлил қилиб, инвестиция ва истеъмол нисбатларининг энг мақсадга мувофиқ тарзда қарор топиши иқтисодий тараққиётнинг муҳим омили деб кўрсатади. Кейнс таълимоти таъсирида иқтисодиётда макроиқтисодий таҳлил йўлга қўйилди. У давлатнинг иқтисодиётни бошқаришда фаол қатнашиши зарурлигини исботлади. Ҳозирги замон иқтисодий фанида муҳим йўналишлардан бири монетаризм деб аталади. Унинг асосчиларидан бири америкалик иқтисодчи М.Фридмен ўзининг тадқиқоти негизида иқтисодиётни барқарор қилишда пул омили асосий роль ўйнайди, деган ғояни илгари суради. Америкалик олим Василий Леонтьев эса «харажат – натижа» деб аталмиш иқтисодий андозанинг асосчисидир. ХХ асрнинг 50–60-йилларида неоклассик йўналишида бир қатор янги оқимлар вужудга келди. Уларнинг асосийлари қўйдагилар: Неолиберализм (Ф.Хайек, Шумпетер, Л.Эркард) – асосий эътиборни давлатнинг иқтисодиётга аралашувнинг энг кам даражага келтиришга, хусусий тадбиркорликни ривожлантиришга қаратиш лозимлигини уқтиради. Монетаризм–( М.Фридман ) иқтисодиётни бошқаришни пул муомиласини тартибга солиш орқали амалга ошириш мумкинлигини асослаб беради.

Институтционализм тарафдорлари (Т.Веблен, Ж.Гелбрейт) фикрига кўра хўжалик юритувчилар ўртасидаги муносабатлар нафақат иқтисодий, балки ноиқтисодий омиллар таъсирида вужудга келади. Шу сабабли иқтисодиётга муассасавий ўзгаришлар орқали ҳам таъсир кўрсатиши мумкин. Ҳозирги пайтда маржинализм, монетаризм, кейнсчилик ва бошқа қатор йўналишдаги иқтисодий назариялар «Экономикс» номли китобда мужассамлашган бўлиб, бу АҚШ, Англия, ва бошқа қатор мамлакатларда дарслик сифатида ўтилади. Ҳозирги пайтда бу йўналишдаги фан мамлакатимиз ва бошқа қатор МДҲ давлатларида «Иқтисодиёт назарияси» деб атала бошлади. «Иқтисодиёт назарияси» фан сифатида шакллангунча босиб ўтган йўл ва унда вужудга келган ғоялар, оқимлар жуда мураккаб, кўпинча бир-бирига зид ва қарама-қаршидир. Шундай бўлсада улар бир-бирини тўлдиради, иқтисодий жараёнлар ва ҳодисаларнинг ички зиддиятларини, қонунларини маълум даражада умумлаштириб ифодалайди. 3. Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети ва вазифалари Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети нима? Бу фан асосан нимани тадқиқ қилиб, нимани ўрганади? – деган саволнинг ечими жуда мураккаб бўлиб, бу ҳақда ўтмишда ва ҳозирги даврда турли фикрлар билдириб келинмоқда. Масалан, Аристотел бу фанни уй хўжалигини бошқариш қонунлари тўғрисидаги фан деб қараган бўлса, меркантилистлар, физиократлар ва инглиз классик иқтисодий мактабининг вакиллари уни бойлик тўғрисидаги фан деб ҳисоблайди. Фаннинг предмети бойликнинг манбалари, уни кўпайтириш йўллари ҳамда жамият неъматларини ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш ва истеъмол қилиш жараёнини ўрганишдан иборат деб қарайди. Кейинги пайтда мазкур фанни халқ хўжалиги, ижтимоий хўжалик тўғрисидаги фан деб ҳам ҳисобламоқдалар. Айримлар иқтисодиёт

асослари фанини моддий ҳаётий воситаларни ишлаб чиқариш ва айирбошлашни бошқариш қонунлари тўғрисидаги фан деб кўрсатадилар. А. Маршалл эса иқтисодиёт назарияси фанининг предмети инсоният, жамиятнинг меъёридаги ҳаётий фаолиятини тадқиқ қилишдан иборат деб ёзади. Иқтисодиёт назарияси фани сиёсий иқтисод номи билан юритилган даврда қатор дарсликларда унинг предмети моддий неъматларни ишлаб чиқариш жараёнида кишилар ўртасида содир бўладиган муносабатларни ўрганишдан иборат деб кўрсатилган эди. АҚШ ва Ғарб мамлакатларидан кириб келган «Экономикс» дарсликларида фаннинг предмети кишиларнинг моддий эҳтиёжларини тўлароқ қондириш мақсадида чекланган ресурслардан самарали фойдаланиш муаммоларини таҳлил қилиш, кишиларнинг иқтисодий хулқ-атворини ўрганишдан иборат деб таъкидланади. Ҳамдўстлик давлатлари ва хусусан Россия Федерациясида чиқарилаётган турли дарсликларда мазкур фаннинг предмети бўйича бир- бирига яқин бўлган таърифлар берилмоқда. Уларнинг бирида фаннинг предмети «Рационал хўжалик юритиш тизимининг таркибий эволюциясини, ҳақиқий бойликни ва жамиятнинг айрим аъзолари ва гуруҳларининг фаровонлиги, иқтисодий ўсишнинг омиллари ва қонуниятларини ўрганади», деб кўрсатилса 1 бошқасида чекланган ресурслар шароитида эҳтиёжларни қондириш мақсадида моддий неъматларни ишлаб чиқариш, айирбошлаш, тақсимлаш ва истеъмол қилиш жараёнларида кишилар ва гуруҳларнинг хулқ-атворини ўрганади», дейилади. 2 Учинчи бошқа бир китобда иқтисодиёт назарияси фанининг предмети — чекланган ресурслар дунёсида неъматларни ишлаб чиқаришдаги 1 Экономическая теория. (Учебник для ВУЗов). Санкт – Петербург, 1997, с.18. 2 Общая экономическая теория (Политэкономия). Учебник. «Промо-Медиа». М.: 1995, с.28.

кишиларнинг хулқ-атвори ва уни бошқаришни ўрганишдан иборат деб таъкидланади. 3 Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети тўғрисида билдирилган бу барча фикрлардан кўриниб турибдики, сиёсий иқтисодга доир дарсликларда ишлаб чиқариш жараёнида кишилар ўртасида содир бўладиган муносабатларни ўрганишга алоҳида устуворлик берилса, «Экономикс» йўналишидаги китобларда асосан кишиларнинг ресурсларга, моддий ашёвий буюмларга бўлган муносабатини, хатти-ҳаракатини ўрганишга, чекланган иқтисодий ресурслардан унумли фойдаланиш масалаларига алоҳида эътибор берилган. Иқтисодиёт назарияси фани масалага бир томонлама ёндошувга йўл қўймасдан ҳар иккала йўналишдаги иқтисодий фанлар предмет доирасини қамраб олиши ва уларни яхлитликда ўрганиш лозим. Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети – иқтисодий ресурслар чекланган шароитда жамиятнинг чексиз эҳтиёжларини қондириш мақсадида моддий неъматларни (ва хизматларни) ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш ва истеъмол қилиш жараёнида вужудга келадиган иқтисодий муносабатларни, ижтимоий хўжаликни самарали юритиш қонун–қоидаларини ёки кишиларнинг иқтисодий хаттиҳаракатини ўрганишдан иборат. Иқтисодий муносабатлар – бу моддий ва маънавий неъматларни такрор ишлаб чиқариш жараёнида кишилар ўртасида вужудга келадиган турли ҳил муносабатлардир. Иқтисодий муносабатларнинг аниқ намоён бўлиш шакллари қўйдагилар: - Иқтисодий ҳодисалар: ишсизлик, инқироз, инфляция, бандлик ва ҳоказо. - Иқтисодий жараёнлари: ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш, тақсимлаш, айрибошлаш, истеъмол ва ҳ.к. 3 Учебник по основам экономической теории. Гуманитарный издательский центр «Владос». М.: 1997, с.8.

Иқтисодиёт назарияси фанининг мақсади. Чекланган иқтисодий ресурслардан фойдаланишнинг турли муқобил вариантларидан энг самаралисини топиш орқали жамиятнинг чексиз эҳтиёжларини тўлароқ қондириб боришнинг назарий ва амалий муаммоларини тадқиқ қилишдан иборат. Фаннинг предмети, унинг вазифаларида янада ойдинроқ кўринади. Иқтисодиёт назарияси фанининг вазифасини икки томондан, яъни ҳам амалий ва ҳам назарий томондан тушунтириш мумкин. Фаннинг амалий вазифаси чекланган ресурслардан самарали фойдаланиб, уларнинг ҳар бирлиги эвазига кўпроқ товарлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатишни таъминлаш, ҳар бир фаолият турлари бўйича харажатлар миқдори билан эришилган самара, яъни товар ва хизматлар миқдорини таққослаш, ресурслардан унумлироқ фойдаланиш йўлларини топишга қаратилади. Бу вазифа яратилган назариялар ва илмий қарашларни реал амалий ҳаётга жорий қилиб боришни ҳам ўз ичига қамраб олади. Иқтисодиёт назарияси фанининг мақсади эса, энг аввало, илмий билишдан иборатдир. Шундан келиб чиқадики бу фан иқтисодий жараёнлар ва ҳодисаларнинг моҳиятини, иқтисодий қонунлар ва иқтисодий тушунчаларнинг мазмунини ёритиб илмий билиш вазифасини бажаради. Иқтисодиёт назарияси фанининг қайд қилинган амалий ва назарий вазифалари бир - бири билан чамбарчас боғлиқдир. Амалий иқтисодиёт назарий билимга эга бўлишни, у билан қуролланиш заруриятини тақозо этади. Назарий билим эса олдиндан кўра билиш ва амалий ҳаракат йўлини тўғри белгилаш имконини беради. Умуман олганда, бу фан иқтисодий жараёнлар, воқеа ва ҳодисалар сирини билишда илмий қўлланмадир. «Пировард мақсадимиз бўлган озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт қуриш борасидаги интилишларимизда биз учун руҳий-маънавий куч қувват

манбаи, илмий асос – бу миллий ғоя, миллий мафкурадир» 4 . Шу ақидадан келиб чиқиб, иқтисодиёт назарияси фани «Кишиларда янгича иқтисодий фикрлашни шакллантириш, уларнинг дунёқарашини ўзгартириш» 5 вазифасини ҳам бажаради. 4. Иқтисодий қонунлар ва категориялар Иқтисодиёт назарияси фани иқтисодий муносабатларда амал қиладиган иқтисодий қонунларни ҳам ўрганади. Бошқача қилиб айтганда бу фанининг асосий вазифаларидан бири иқтисодий қонунларни билиш ва унинг мазмунини, амал қилиш механизимини очиб бериш ҳисобланади. Иқтисодий қонунлар иқтисодий ҳаётнинг турли томонлари, иқтисодий ҳодиса ва жараёнлар ўртасидаги доимий, такрорланиб турадиган, барқарор сабаб-оқибат алоқаларини, уларнинг ички ўзаро боғлиқлигини ифодалайди. Иқтисодий қонунлар объектив амал қилаётган иқтисодий воқеаликнинг умумлашган назарий ифодаси бўлиб, у объектив реалликни илмий билиш натижасидир, яъни унинг инсон онгидаги инъикосидир. Иқтисодий қонунлар объектив характерга эга бўлиб, уларнинг келиб чиқиши, амал қилиши, ривожланиши ва барҳам топиши кишиларнинг онгига, уларнинг ҳохиш иродасига боғлиқ эмас. Маълум тарихий даврларда, ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиш даражасига, мавжуд иқтисодий тизимнинг характери ва шарт-шароитига мос келадиган иқтисодий қонунлар вужудга келади ва амал қила бошлайди. Лекин иқтисодий қонунлар кишиларнинг иқтисодий фаолиятидан ташқарида, улардан ажралган ҳолда мавжуд бўлмайди, балки айнан уларнинг фаолияти, хатти -ҳаракатлари, иқтисодий 4 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т.: «Ўзбекистон», 2000. 463-бет. 5 Каримов И.А. «Ўзбекистон буюк келажак сари». Т.: «Ўзбекистон», 1999. 187-бет.

хулқ-атвори туфайли таркиб топади ва улар орқали намоён бўлади. Шунинг учун инсонлар иқтисодий қонунларнинг мазмунини билиб, уларнинг, талабларини ҳисобга олиб, улардан ўзларининг амалий фаолиятларида фойдаланишлари лозим бўлади. Бу иқтисодий қонунлар талабларига зид ҳар қандай қарор ва ҳаттиҳаракатлар кишиларнинг хоҳиш иродасидан қатъий назар муқаррар равишда хўжалик фаолиятида қийинчиликларга, ресурслар исрофгарчилигига олиб келади. Иқтисодий қонунлар табиат қонунларидан фарқ қилади. Уларнинг фарқи шундаки, табиат қонунлари доимийдир, иқтисодий қонунлар эса ижтимоий ҳаёт қонунлари бўлиб, тарихийдир ва ўзгарувчандир, чунки у кишиларнинг фаолияти билан боғлиқ бўлиб кишилик жамияти мавжуд бўлганда пайдо бўлади ва амал қилади. Амал қилиш даврининг давомийлигига қараб иқтисодий қонунлар қуйидаги гуруҳларга ажратилади: 1.Умумиқтисодий қонунлар-кишилик жамияти ривожланишининг барча босқичларида амал қилади. Масалан, вақтни тежаш қонуни, эҳтиёжларнинг ўсиб бориш қонуни, такрор ишлаб чиқариш қонуни, ишлаб чиқариш муносабатларининг ишлаб чиқарувчи кучлар характери ва ривожланиш даражаси мос келиши қонуни ва бошқалар; 2. Хусусий ёки даврий иқтисодий қонунлар-инсоният жамияти тараққиётининг маълум босқичларида амал қилади. Масалан, талаб қонуни ва таклиф қонуни, товар-пул муносабатлари мавжуд бўлган даврларда мавжуд бўлади. 3. Махсус ўзига хос иқтисодий қонунлар – алоҳида олинган иқтисодий тизим шароитида амал қилади. Масалан, қўшимча қиймат қонуни. Иқтисодиёт назарияси фани иқтисодий қонунлар билан бир қаторда иқтисодий жараёнларнинг алоҳида томонларини тавсифлайдиган иқтисодий категорияларнинг мазмунини ҳам очиб беради.

Иқтисодий категориялар - доимо такрорланиб турадиган, иқтисодий жараёнлар ва реал ҳодисаларнинг айрим томонларини ифода этувчи илмийназарий тушунчадир. Иқтисодий категориялар реал иқтисодий ҳодисаларнинг моҳиятини ифода этадиган илмий тушунча бўлиб, илмий тафаккур маҳсулидир. Улар ниҳоятда кўп ва хилма-хилдир. Бозор, пул, товар, капитал, ишчи кучи, иқтисодий мувозанат, молия, кредит, банк ва бошқа шу каби тушунчалар иқтисодий категорияларга мисол бўла олади. Иқтисодий қонунлардан фарқ қилиб, илмий тушунчалар, иқтисодий ҳодисаларнинг мазмунини ифода этади. Бир иқтисодий қонун икки ёки бир нечта илмий тушунчалар бўлиши мумкинки, уларни билмасдан туриб шу иқтисодий қонуннинг мазмунини тушуниш ва унинг табиатини билиш анча қийин. Масалан, талаб қонуни моҳиятини билиб олишимиз учун баҳо ва талаб тушунчалари мазмунини билишимиз зарур бўлса, товар, пул, қиймат, баҳо, меҳнат, каби тушунчаларнинг мазмуни билан таниш бўлгандан кейин , қиймат қонунини тушуниб олиш мумкин. Умуман олганда, иқтисодий қонунлар ва категориялар бир-бирлари билан боғлиқ бўлиб, улар бир-бирини тўлдиради. Улар биргаликда иқтисодий тараққиёт жараёнларини акс эттиради. 5. Иқтисодий жараёнларни илмий билишнинг услублари. Услубият — бу илмий билишнинг тамойиллари тизими, йўллари, қонун - қоидалари ва аниқ ҳадисларидир. Бу объектив реалликни билиш диалектикаси, мантиқи ва назариясини ўз ичига олувчи бир бутун таълимотдир. Услубият умуммиллий тавсифга эга, лекин ҳар бир фан ўзининг предметидан келиб чиқиб, ўзининг илмий билиш усулларига эга бўлади. Шунинг учун услубият умуммиллий ва айни вақтда хусусийдир.

Диалектика илмий билишнинг умумий усули бўлиб хизмат қилади. Унинг иқтисодиёт назарияси фанида қўлланиладиган асосий қоидалари қуйидагилар: - Иқтисодиёт бир-бири билан алоқада, чамбарчас боғлиқликда, зиддиятда бўлган ўзаро таъсир қилиб турадиган турли бўғинлардан, бўлаклардан иборат яхлит бир организм деб ҳисобланади; - Иқтисодий ҳодиса ва жараёнларнинг келиб чиқиши, амал қилиши ва барҳам топиши, унинг сабаблари ва оқибатлари ички алоқадорлик ва боғлиқлик томонларини замон ва маконда рўй бериши тан олинади; - Иқтисодий жараёнларни оддийдан мураккабликка, қуйидан юқорига ривожланишида деб қаралади. Бу ерда сон жиҳатидан ўзгаришлар тўплана бориб, сифат жиҳатидан ўзгаришга олиб келиши ҳисобга олинади. Иқтисодиёт назарияси фанининг ўзига хос тадқиқот усуллари ҳам мавжуд. Улардан энг асосийлари қуйидагилар: Илмий абстракция усули - воқеа ҳодисаларнинг таҳлил пайтида халал бериши мумкин бўлган иккинчи даражали белгилари эътибордан четлаштирилиб, ўрганилаётган жараённинг асл моҳиятига тегишли белгиларга эътиборни қаратишдир. Таҳлил ва синтез усули . Таҳлил — бу ўрганилаётган бир бутунни алоҳида қисмларга ажратиш ва уларни изчиллик билан таҳлил қилиш. Синтез – бу ҳодиса ва жараёнларни қисмларга бўлиш асосида умумий хулоса чиқаришдир. Мантиқийлик ва тарихийликнинг бирлиги усули. Тарихийлик далили иқтисодий фанларда ҳам тарихий ривожланиш нуқтаи назаридан тадқиқот олиб боришни зарур қилиб қўяди. Чунки иқтисодий жараёнлар жамиятнинг тарихий ривожланиш босқичларида рўй беради. Мантиқийлик усулида жараёнлар фақатгина тарихий нуқтаи назардан эмас, шу билан бирга ички зарурий ва қонуний боғланишлар бўйича ҳам таҳлил қилинади.

Фойдаланиладиган усуллар ичида эксперимент алоҳида ўринга эга. Иқтисодий ўсишнинг кескин ўзгариши, хусусан иқтисодиётнинг инқироз ва беқарорлик босқичларида экспериментдан кенг фойдаланилади. Индукция ва дедукция усули. Индукция амалиётдан назария томон боришни, реал ҳаётдаги рўй берадиган ҳодиса ва жараёнлардан назариялар яратишни билдирса, дедукция назариядан амалиёт томон боришни, яратилган назарияларни кишиларнинг амалий ҳаётида синаб кўришни англатади. Позитив ва норматив усуллар. Позитив усул иқтисодий ҳодисаларнинг реал ҳаётдаги ҳолатини қандай бўлса шу ҳолича акс эттиради. Масалан, Ўзбекистонда ишсизлик 2003 йилда 0,5 фоизни ташкил қилди. Республикада нархларнинг ўсиши ўтган йилда йилига 3,8 фоиздан ошмади ва ҳ. к. Норматив усул ҳодиса ва жараёнларнинг қандай бўлиши кераклиги тўғрисидаги фикр ва мулоҳазалардир. Масалан, ишсизликнинг табиий даражаси 2,5 фоиздан ошмаслиги керак. Реал иш ҳақининг ўсиши нархларнинг ўсиш суръатидан юқори бўлиши зарур ва ҳ. к. Макроиқтисодий ва микроиқтисодий таҳлил. Микроиқтисодий таҳлилда иқтисодиётнинг бошланғич бўғини бўлмиш корхона ва бошқа иқтисодий субъектларнинг юқори пировард натижага эришишга қаратилган хатти-ҳаракати, хулқи тадқиқ қилинади. Макроиқтисодий таҳлилда миллий иқтисодиётнинг ҳолати, фаолият қилиши ва натижалари тадқиқот қилинади. Иқтисодий ресурсларни тўлиқ банд қилиш, инфляцияни жиловлаш ва иқтисодий мувозанатликни таъминлаш орқали иқтисодий ўсишга эришиш муаммолари бу таҳлил объектидир. Қисқача айтганда, макроиқтисодий таҳлилда миллий хўжалик, унинг алоҳида секторлари (давлат, кооператив, хусусий) ва жаҳон хўжалиги ўрганилади. Иқтисодий жараёнларни миқдорий таҳлил қилишда математик, статистик усуллар ва графиклардан кенг фойдаланилади. Математик усул иқтисодий ҳодиса ва жараённинг миқдорий ўлчамларини аниқлаш имконини

берса, график усул ўзгарувчи миқдорлар ўртасидаги боғлиқликни кўргазмали қилиб тасвирлайди. Иқтисодий таҳлилда иқтисодий моделлардан ҳам фойдаланилади. Иқтисодий моделлар – бу реал воқелик, иқтисодиёт ва ундаги рўй берадиган ҳодиса ҳамда жараёнларнинг соддалаштирилган манзарасидир. Бунда иқтисодий моделларнинг иккита тури ўз ўрнига эга бўлади: мувозанатлашган ва оптималлашган моделлар. – Мувозанатлашган моделлар иқтисодий ҳодиса ва жараёнлар ёки уларнинг натижалари миқдорий ўлчамлари ўртасидаги ўзаро боғлиқликни акс эттиради. Масалан, ялпи талаб ва ялпи таклиф модели, товарлар миқдори ва пул массаси модели, даромадлар ва харажатлар модели ва ҳ.к. – Оптималлашган моделлар – алоҳида олинган иқтисодий ҳодиса ёки унинг натижасидаги миқдорий ўзгаришларни ва ҳар бир даврдаги оптимал меъёрларини характерлайди. Масалан, нарх модели, харажатлар модели, даромадлар модели ва ҳ.к.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг «Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги Қонуни. Ўзбекистоннинг янги қонунлари, 5-том. -Т.: “Адолат” 1991. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Мулкчилик тўғрисида»ги Қонуни. Ўзбекистоннинг янги қонунлари. 1-том. -Т.: “Адолат” 1991. 3. Макконел К.Р., Брю С.Л. Экономика: принципы, проблемы и политика. - М.: “Республика” 1992. 4. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. Пер. с англ. со 2-го издания. -М.: “Дело ЛТД” 1993. 5. Шишкин А.Ф. Экономическая теория. Учебное пособие для ВУЗов. 2-ое издание, в 2-х книгах. -М.: ВЛАДОС, 1996 6. Қодиров А. ва бошқалар. Иқтисодиёт назарияси. ТДТУ. 1997. 7. Экономическая теория. Учебник. Под общей ред. проф. В.И.Видяпина, Г.П.Журавлевой. -М.: РЭА, 2000. 8. Экономическая теория. Учебник для студентов высших учебных заведений. Под ред. В.Д.Камаева, 7-ое издание. -М.: ВЛАДОС, 2001. 9. Экономическая теория. Учебник. Под общей ред. В.И.Видяпина, А.И.Добрынина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. -М.: ИНФРА-М, 2001. 10. Раззоқов А., Тошматов Ш., Ўрмонов Н. Иқтисодий таълимотлар тарихи. -Т.: «Молия». 2002. 11. Шодмонов Ш., Алимов Р., Жўраев Т. Иқтисодиёт назарияси. Ўқув қўлланма. -Т.: Молия, 2002. 12. Экономическая теория: Учеб. Для студ. Высш. Учеб. Заведений. Под. Ред. В.Д.Камаева. -7-е изд, перераб и доп. – М.: «Гуманитарное издательство цент ВЛАДОС» 2002. 13. Вахабов А.В., Худякова Н.К. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. Учебное пособие в 2-х ч. /Т., 2003. 14. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси. -Т.: «Шарқ» 2003. 15. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. 2-е изд., перераб. и доп. -М.: ТК Велби. Изд-во Проспект, 2005. 16. Экономическая теория. изд.испр. и доп. Под.общ. ред. акад. В.И.Видяпина, А.И. Добринина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. -М.: ИНФРА-М, 2005. 17. Иохин В.Я. Экономическая теория. -М.: Экономистъ. 2005.

Похожие

Иктисодиёт назарияси фанининг предмети ва услуби

Статистика фанининг предмети ва услуби

Менежмент ва иқтисодиёт фанининг предмети, объекти ва методи

Солиқ назарияси фанининг предмети, мақсади ва аҳамияти

«Жаҳон қишлоқ хўжалиги» фанининг предмети, услуби ва вазифалари