Ресторан харажатлари ва нархлар - Экономика - Рефераты

Ресторан харажатлари ва нархлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Рестораннинг ишлаб чиқариш ва муомала харажатлари хақида тушунча. Корхонанинг харажатлари. 2. Харажатлар даражасини аниқлаш усуллари. 3. Нарх ва уни иқтисодиётда тутган ўрни. Нархларнинг турлари ва уларнинг бир-биридан фарқи. 4 . Корхоналарда харажатларни аниклаш ва нархни белгилаш.

www.arxiv.uz Рестораннинг ишлаб чиқариш ва муомала харажатлари хақида тушунча. Корхонанинг харажатлари Ресторан харажатлари ўзига хос бўлган хусусиятларга эга бўлиб, у савдодаги муомала харажатлардан айрим ҳислатлари билан фарқ қилади. Ресторанда муомала харажатларидан ташқари яна харажатлар таркибига ўзи ишлаб чиқарган маҳсулотлар харажати, шунингдек корхоналарда овқатланишни ташкил қилиш билан боғлик бўлган харажатлар киради. Ресторан харажатлари савдодаги муомала харажатларига қараганда кўпроқ микдорни ташкил этади. Масалан: агар савдода муомала харажатлар даражаси, 6-8% ташкил этса, умумий овқатланишда бу кўрсаткич 20-25% ёки 2,5-3 маротаба кўпни ташкил қилади. Умумий овқатланишда ёқилғи, электроэнергия, идишларни ейилиши, дастурхон, сочиқ ва хоказолар, кам қийматга эга бўлган инвентарлар, унинг харажатларини кўпайтиради. Умумий овқатланишда иш хақи учун харажатнинг 60-70% сарфланади. Барча соҳаларда бўлгани каби, умумий овқатланишда ҳам маҳсулотни ташиш ва моддий техника базасида сақлаш билан бўлган харажатлар умумий харажатларнинг кўпайишига олиб келади. Ресторан харажатларида корхона харажатлари, яъни маҳсулотлар ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган харажатлар катга ахамият касб этади, чунки умумий овқатланиш аҳолининг озиқ - овқатга бўлган талабини маҳсулотни қайта ишлаш натижасида қондиради, бу эса ўз навбатида албатга харажатлар бўлишини тақозо этади. Ишлаб чиқариш билан муомала харажатларнинг фарқи шундаки, ишлаб чиқариш жараёнида бир маҳсулотдан иккинчи маҳсулот яратилади ёки мавжуд бўлган нарса йўқ бўлади. Бунинг натижасида янги маҳсулот яратилади ва у инсонларни эхтиёжини қондириш учун хизмат қилади. Шунинг учун ҳам умумий овқатланишда муомала харажатлари сарфланган ишлаб чиқариш харажатлари даражасига қараганда камроқдир. Муомала харажатлари хўррандаларга хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган харажатлардан иборатдир.

www.arxiv.uz Умумий овқатланиш корхонасини харажатлари унинг асосий харажатлари ҳисобланади, чунки умумий овқатланишнинг асосий мақсади ейиш учун зарур бўлган ноз-неъмат тайёрлашдир, шунинг учун ҳам умумий овқатланиш ходимларининг асосий вақти овқат тайёрлашга сарф бўлади. Булар: маҳсулотларни қайта ишлаш харажатлари, электроэнергия харажатлари, биноларни сақлаш харажатлари, технологик жараёнларни ошириш харажатлари ва шу кабилар. Бозор иқтисодиётини рақобат принциплари кучайган шароитда корхона харажатлари камайиш йўналишига эга бўлиши керак. Акс ҳолда зарар кўриб ишлаётган ҳар қандай корхона инқирозга юз тутиши мумкин. Ресторан корхоналаридаги ишлаб чиқариш ва муомала харажатлари бир неча турларга бўлинади. Бу харажатларнинг йиғиндиси ресторан корхонаси бўйича унинг умумий хажмини аникдаш учун хизмат қилади. Бу харажат турлари қуйидагилардан иборатдир: 1) Меҳнатга хақ тўлаш. Бу доимий ёки вақтинча ишлаётган ходимлар учун иш хақи тўлаш билан боғликдир. Иш хақининг микдори ёнланган ёки жалб қилинган ходим билан якка тартибда ёки умумий тартибда ҳал қилиниши мумкин. Кўп ҳолларда бозор иқтисодиёти шароитида яшаётган мамлакатларда иш хақи микдори якка тартибда белгиланади ва шу оркали ҳар бир ёлланган ишчини ишга бўлган муносабати билан аниқланади. 2)Транспорт харажатлари - бу харажатлар асосан автомобил транспорти, шунингдек от-улов транспорти харажатлари киради. 3)Биноларни соқлаш учун сарф бўладиган харажатлар. 4)Маҳсулотларни харид қилиш, уларни ташиш билан боғлик бўлган харажатлар. 5)Реклама харажатлари. 6)Кредитлар учун туланадиган % фоиз харажатлари. 7)Асосий фондларни, инвентарларни саклаш харажатлари ва шу кабилар. Мана шу юқоридагилар ресторан корхоналарининг асосий харажатларига киради. Бу харажатнинг турлари у ёки бу корхоналарда кўпрок ёки озроқ бўлиши мумкин.

www.arxiv.uz Харажатлар даражасини аниқлаш усуллари Умуман харажатлар 2 хил ўлчов бирлиги билан ўлчанади. Бу холат ресторандаги харажатлар учун ҳам тегишлидир. Бу харажатлар қуйидаги ўлчов бирлиги билан ўлчанади: Биринчиси сўм билан, иккинчиси даража (%) билан. Агар ресторан харажатларини фақат сўмда ифодалайдиган бўлсак, биз уни қанчалик яхши ёки ёмон кўрсаткич эканлиги била олмаймиз. Масалан: бир умумий овқатланиш корхонасининг харажати 100000 сўм, иккинчи корхонаники - 140000 сўм. Бу рақамга қараб биринчи корхонани муомала харажатлари кам дея олмаймиз, чунки бизга 100 сўмлик маҳсулот учун неча сўм сарф қилинганлиги ноъмалум. Буни аниқлаш эса корхона учун ғоят муҳимдир. Бу оборотга нисбатан фоиз ҳисобида аниқланиб, ишлаб чиқариш ёки муомала харажатларининг даражаси деб аталади. Бу кўрсаткич қуйидаги усулда аниқланади: ишлаб чиқариш ва муомала харажатлари даражаси ресторандаги ишлаб чиқариш ва муомала харажатларини ҳажмини 100 га кўпайтириб, ресторан оборотига тақсимланган миқдорига тенгдир (% ҳисобида). Дх х 100% Д = ------- ------------, бу ерда: О Д - ишлаб чиқариш ва муомала харажатлари даражаси. Дх- ишлаб чиқариш ва муомила харажатлари ҳажми. О - Рестораннинг чакана товарообороти. Масалан: ресторан корхонасининг товарообороти 100000 сўм бўлсин. Унинг ишлаб чиқариш ва муомала харажатлари ҳажми 18000 сўм. У ҳолда унинг харажатлари даражаси қуйидагича бўлади: Дх х 100% 18000 х 100% Д = ---------- = ............. = 1 8 % О 100000 Демак, рестораннинг ишлаб чиқариш ва муомала харажатлари 18% га тенг бўлиб, ҳар 100 сўмлик оборот учун 18 сўм харажат қилинар экан.

www.arxiv.uz Нарх ва уни иқтисодиётда тутган ўрни. Нархларнинг турлари ва уларнинг бир-биридан фарқи Нарх ҳар қандай жамиятнинг иқтисодий ривожланишида, такрор ишлаб чиқариш жараёнини узлуксиз равишда амалага ошириб туришда, инсонларни фаол меҳнат қилиши учун интилишида, уларни турмуш тарзини яхшиланишида муҳим иқтисодий элементлардан биридир. Биронта бир ишлаб чиқарилган товарни ёки хизматни эслай олмаймизки, агар уларнинг нархи бўлмаса. Тасаввур қилиб кўрайлик: товарлар ва хизматлар нархи йўқ, у холда нима бўлиши мумкин? У холда нархсиз нарсанинг узини қадри бўлмайди. ўндан тежамли унумли фойдаланиш йўллари кўринмайди ёки бошқача қилиб айтганда инсон онги, психологияси, тафаккури мавжуд неъматлардан баҳосиз фойдаланишни тан олмайди. Бу тушунарли албатга, чунки баҳоси бор нарса қадрланади, эъзозланади ва ундан оқилона самарали фойдаланишга харакат қилинади. Демак, нарх - навони мавжудлиги иқтисодиётда зарур ва кераклидир. Унинг зарурлиги юридик ва жисмоний шахслар ўз меҳнатларини натижалари ёки ўзгалар меҳнат натижаларини аниқлашга имкон беради. Агар умумий овқатланишда, ошхонада банд бўлган ходимлар ўз маҳсулотларига ёки хизматларига нарҳ қўймаса, улар махсулот ёки хизматлар ишлаб чиқариш учун кетган сарф харажатларни қоплай олмайди. Натижада ошхона ходимлари бундай корхонадан юз ўгиришади. Хуллас мана шундай ҳолат бошқа сохаларда ҳам содир бўлиши мумкин.. Баҳо ва қиймат бир- бири билан узвий боғлангандир. Товарнинг ёки хизматнинг баҳоси унинг қиймати билан аниқланади. Қиймат нима ўзи? Қиймат бу биронта товар ёки хизматни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган маҳсулотлар ва ишчи кучи харажатларидан иборатдир. Товарнинг қийматини иккинчи бир товарга таққослаш натижасида аниқланади. Агар бир соатлик мехнат қиймати масалан 10 сўм бўлса, у ҳолда у ёки бу товарни ишлаб чиқариш учун сарфланадиган вақт бирлигидаги харажат шу бир соат ичидаги иш хақини ташкил қилади. Қиймат нарҳ-навони аниқлаш учун ишлатилади. Агар товарнинг қиймати маълум бўлса, унинг нарҳини билиш қийин

www.arxiv.uz эмас. Демак нарх товарнинг пулда ифодаланган қийматидир, шунинг учун нарх ва қиймат бир-бири билан узвий боғлангандир. Ўзбекистон истеъмол бозорида нархларни намоён бўлиши биринчи навбатда аҳоли талаб эҳтиёжидан ва Ўзбекистон иқтисодиётини янада мустаҳкам бўлишидан келиб чиқади. Барча давлатларда бўлгани каби Ўзбекистонда ҳам нарх- навони турлари кўпдир. Бунинг сабаблари истеъмол бозорларининг ўзи турли туман шаклда намоён бўлади. Масалан: ишлаб чиқариш воситаларини ёки технологияларни сотиш бозори, халқ истеъмол товарларини сотиш бозори, у ёки бу хизматларни сотиш бозори ва шу кабилар. Истеъмол бозорининг кўриниши қандай бўлишидан қатъий назар, унинг ҳолатини яхшилаш Ўзбекистон иқтисодиёти учун аҳамияти каттадир, айниқса талаб ва таклиф ўртасидаги нисбатни юмшатиш ва шу асосда иқтисодий қийинчиликларни енгиб ўтиш муҳим масаладир. Одатда инқирозни содир бўлмаслиги турли хиддаги омилларнинг таъсирига боғлиқ. Бу омиллар ресурсларнинг мавжудлиги улардан самарали фойдаланиш нарх-навони шаклланиши биринчи навбатда бажарилиши лозим бўлган ишлар, молиявий кўрсаткичлар бозор таркиби ва хоказолардан иборатдир. Бу омиллардан тўтри фойдаланилган такдирдагина мамлакат иқтисодиётини ривожланиши учун имконият тугилади. Шунга қарамасдан бозор иқтисодиёти шароитида унинг энг мухим элементларидан бўлган талаб ва таклиф ўртасида ўзаро носозликлар содир бўлиши мумкин. Бу носозликлар иқтисодиётни издан чиқариши, аҳолида ишончсизлик уйғотиши, айниқса товар ва хизматлар танқислигини ёки ортиқчалигини келтириб чиқариши мумкин. Ҳозирги пайтда талаб ва таклиф ўртасидаги ўзаро носозликларга қуйидаги омиллар таъсир қилади: 1) Барча турдаги нархдарнинг кескин кўтарилиши; 2) Номинал даромадга қараганда реал даромаднинг кескин камайиши; 3) Молиявий механизмнинг ёмонлашуви; 4) Истеъмол товарларини сифатини камайиши; 5) Талаб ва таклиф ўртасидаги нисбатларни товар ва хизматлар ассортименти бўйича ўзгариши (кескинлашуви).

www.arxiv.uz 6) Товарлар ассортиментини реал янгилаш суръатларини пасайиши. 1992 йилдан бошлаб давлат дастури асосида бюджет харажатларини камайтириш, субсидияларни қисқартириш натижасида ишлаб чиқариш ва хизматларга қўйиладиган нарҳ-наволар кескин кучайиб борди. Агар маъмурий бошқарув тизимисоциализм шароитида нарх-навони ўсиши ёки камайиши давлат томонидан қатъий тарзда назорат қилинса, энди бозор иқтисодиётига ўтилиши билан бирин-кетин товарлар ва хизматларга нарх-наволар эркин ҳолда шакллана бошлайди. Биз биламизки режали хўжалик юритишда улгуржи нархлар, чакана нархлар, вақтинчалик чакана нархлар, зоналар бўйича нархлар, мавсумий нархлар, дехқон бозорлари нархлари ва шу каби нархлар мавжуд эди. Бу ерда дехқон бозоридаги нархлардан ташқари барча нархлар давлат томонидан белгиланган қатъий нархлар асосида шаклланар эди. Ҳозирги шароитда, яъни бозор муносабатлари шаклланаётган бир даврда нарх наволарни қўйилиши ва уларни аниқлаш эркин амалга оширила бошланди. Шунинг учун ҳам хозир нархларни қуйидаги турлари мавжуд: корхонани эркин улгуржи нархи, саноатни (савдони) эркин улгуржи нархии ва чакана нарх.. Демак, ҳозирги шароитда нархлар ахолига сотилаётган товарлар ва хизматлар эркин чакана нархлардан амалга оширилмокда. Уларни харажат даражасини аниқлаш хар бир иш юритувчининг қилган сарф харажатига ва келадиган фойдасига қараб белгиланади. Шунингдек қишлоқ хўжалик маҳсулотларини дехқон бозорида сотиш чакана нархлари, турли хизматларга хам чакана нархлар эркин нархда белгиланади. Нарх навони эркин холда шакллантириш бу давр ва шароит тақозосидир. Шароит тақозаси нарх-навони эркин бўлиши ва уни иктисодиётнинг барча бўгинларида амал қилинишини тақоза қиладиган холатдир. Мана шундай шароитлардан бири бу бозор муносабатларини Ўзбекистонда ҳам шаклланиб ва ривожланиб бораётганлигидадир. Бозор муносабатларини рақобат, талаб ва таклиф муносабатларисиз тасаввур қила олмаганимиздек, нархни ҳам эркин бўлмаслигини тасаввур қилаолмаймиз. Бу ҳолатни жахон тажрибаси хам қайд этади ва бозорда нарх-наволарни эркин бўлишигина инсонларни ёки бу

www.arxiv.uz ходисаларни амалга оширишликка ундайди, шунингдек ҳар ким ўзи учун харакат қилиш имкониятларини туғдиради. Корхоналарда харажатларни аниқлаш ва нархини белгилаш Умумий овқатланиш корхоналари чакана савдодан ўзининг махсус хусусиятига кўра фарқ қилади. Бу фарқ шундан иборатки, умумий овқатланиш корхонасида биринчидан, махсулот ишлаб чиқарилади ва иккинчидан ўша ишлаб чиқарилган маҳсулотни харидорларга сотади. Савдода эса фақат товарларни харид қилиш ва сотиш ишлари амалга оширилса, ресторанда, хам харид қилиш, ҳам ишлаб чиқариш, ҳам хизмат кўрсатиш каби жараёнлар амалга оширилади ва бу эса ўз навбатида ишлаб чиқариш ва муомала харажатларини юзага келишига сабабчи бўлади. Бу харажатлар корхонанинг хом ашёни қайта ишлаш, шунинг натижасида ҳосил бўлган маҳсулотни истеъмолчига етказишдан иборат бўлганлиги учун ҳам унинг микдори чакана савдога қараганда кўпроқ бўлиши мумкин. Умумий овқатланишда ишлаб чиқариш ва муомала харажатларини қопланиши ва маълум бир даражада фойда олишни мўлжаллаб нарх-наво белгиланади. Демак, чакана нархга яна умумий овқатланиш устамасини қўйиш орқали ҳар бир товар, таом бўйича унинг сотиш баҳоси аниқланади. Чакана баҳо + устама = умумий овқатланиш корхонасининг чакана нархи. Масалан: агар умумий овқатланиш корхонаси 50 % даромад олиши керак бўлса, у холда умумий овқатланиш корхонасининг чакана баҳоси қуйидагича аникданади: умумий овқатланиш корхонасида сотилаётган махсулотнинг чакана нархи 6000 сўм бўлсин У ҳолда унинг умумий овқатланиш учун чакана нархи қуйидагича бўлади: 6000x50% 6000 + ............ = 6000 + 3000 = 9000 сум, 100 % Умумий овқатланиш корхоналарида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларга ва харид қилинадиган товарларга нарх-наволар харажат усули, яъни агрегат усулида қўйилади. Сотиб олинган хом ашё маҳсулотлари қийматига уни қайта

www.arxiv.uz ишлаш учун сарф бўлган харажатлар ва устама нарх қўйилиши хисобига унинг чакана нархи аниқланади. Масалан: сотиб олинган гўштнинг нарҳи 70 сўм г уни қайта ишлаш нарҳи 30 сўм, устамаси 15 сўм. У холда гўштни тайёр нархда сотиши 70 + 30 +15= 115 сўмдан иборатдир. Умуман ўзи ишлаб чиқарган махсулотларга калькуляция асосида нарх-наво аниқланади. Бунинг маъноси шуки, хар бир ишлаб чиқилган ёки тайёрланган таом бўйича шу таомнинг ишлаб чиқариш учун сарф бўлган харажатлар рўйхати тузилади. Масалан палов таомини тайёрлаш учун кетган барча харажатлар руйхати унинг калькуляцияси ёки товарларни нархини аниқловчи бўлади. Сўнгра бу калькуляциялар йиғиндиси умумий овқатланиш корхонасини палов таоми бўйича чакана нархи ҳисобланади. Ҳозирги шароитда, яъни хўжаликни эркин ривожланиши кўп мулкчиликга амал қилиб, рақобат муносабатларида иштирок этиши натижасида ресторанда аниқланадиган устама чегиртмалар у ёки бу корхонанинг ўз ихтиёрига берилганидандир. Бу устама чегиртмалар ҳар бир корхона учун ўзининг сарфлаган харажатлари ва оладиган даромадларини хисобга олган холда аниқланади. Унинг микдори корхонани даромад олиши учун етарли бўлиши керак. Хизмат кўрсатиш даражасига қараб устама чегиртмаси айрим корхоналарда 10,% хатго 50%гача қўйилиши мумкин. Демак, ресторандаги устама чегиртма чакана нархнинг ичида бўлади ва у корхонани ялпи даромад олиши учун асос бўлади.

www.arxiv.uz ХУЛОСА Ресторан харажатлари ўзига хос бўлган хусусиятларга эга бўлиб, у савдодаги муомала харажатлардан айрим хислатлари билан фарқ қилади. Ресторанда муомала харажатларидан ташқари яна харажатлар таркибига ўзи ишлаб чиқарган маҳсулотлар харажати, шунингдек корхоналарда овқатланишни ташкил қилиш билан боғлик бўлган харажатлар киради. Демак, нарх ҳар қандай жамиятнинг иқтисодий ривожланишида, такрор ишлаб чиқариш жараёнини узлуксиз равишда амалага ошириб туришда, инсонларни фаол меҳнат қилиши учун интилишида, уларни турмуш тарзини яхшиланишида муҳим иқтисодий элементлардан биридир.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адаби ё тлар руйхати : 1. Каримов И.А. Мавжуд, Салоҳият ва имкониятлардан оқилона фойдаланиш-мувоффаққият гарови. Халқ сўзи. 2005 й. 8 ноябрь. № 220. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида. Т. Ўзбекистон, 1997. 3. Управление капиталом торговой организации. Экономический аспект: Учебное пособие. -М.: РДЛ 2004. - 320. 4. Аналоуи Ф. И др. Стратегический менеджмент мальгк и средних предприятий: Учебник. -М.: УНИТИ-ДАНА, 2005. - 400с. 5. Райченко А.В. Об щ ий менеджмент: Учебник. -М.: ИНФРА-М, 2005. -384с. О, ресторан, Т ы -мир. Ж. «Гостиница и ресторан: бизнес и управление» май, 2005. с. 8-13. 7. Эрбутаев И. Умумий овкатланиш, санитария ва гигиена. Т.: КМКНТМ, «Билим», 2005. - 80 б. 8. Эрбутаев И. Умумий овкатланиш ва хизмат маданияти. Укув кулланма. -Т.: УМКНТМ, «Билим», 2005. -272 б. 9. Экономика гостиниц и ресторанов: Учеб. пособие/ О. П. Ефимова, Н. А. Ефимова; Под. Ред. Н.И. Кабушкина. -М.: Новое знание, 2004. -392 с. (Экономическое обозрование). 1 0. Чудновский А.Д. Менеджмент в туризме и гостиничном хозяйстве: учебное пособие/ А.Д. Чудновский, МА. Жукова.-М.: КНОРУС, 2005.-320 с.

Похожие

Ресторан харажатлари ва нархлар

Меҳмонхона ва ресторан фаолиятини режалаштириш

Бюджетнинг маданият ва спорт харажатлари

Меҳнат харажатлари ҳисоби

Меҳмонхона ва ресторан фаолиятининг ташкилий асослари