Real sektorda servis tizimi xizmatlarinig sifati va samaradorligi - Экономика - Рефераты

Real sektorda servis tizimi xizmatlarinig sifati va samaradorligi

Загружено в:

06.10.2022

Скачано:

0

Размер:

1123.7666015625 KB

Real sektorda servis tizimi xizmatlarinig sifati va samaradorligi Reja: 1. Real sektorda servis tizimi xizmatlarining sifati 2. Real sektorda xizmat ko’rsatish sifati ko’rsatkichlari tizimini takomillashtirish. 3. Servis korxona va tashkilotlarida ishlab chiqarishni hamda marketing xizmatlarini rejalashtirish 4. Real sektordagi servis korxonalarida mehnatning mohiyati, mehnat munosabatlari 1

1. Real sektorda servis tizimi xizmatlarining sifati Iste’molchining xizmatdan qoniqish darajasi xizmat sifati, bajarilishi va xizmat natijasiga bog’liq bo’ladi. Xizmat sifati – bu, iste’molchining belgilangan va ko’zda tutilayotgan ehtiyojlarini qondirish imkoniyatlarini aniqlovchi xizmatlarning tavsiflari yig’indisidir. Xizmat sifati ko’pchilik holatlarda iste’molchilarga xizmat ko’rsatish sifatiga bog’liq. Xizmat ko’rsatish sifati – bu, iste’molchining belgilangan va ko’zda tutilayotgan ehtiyojlarining qondirilishini ta’minlaydigan jarayon va xizmat ko’rsatish sharoitlarining tavsiflari yig’indisidir. Xizmatlar iste’molchiga xizmatning bajaruvchisi va iste’molchisi o’rtasida tuziladigan pudrat shartnomasi (moddiy xizmatlar uchun) va xizmat ko’rsatish shartnomasi (ijtimoiy-madaniy xizmatlar uchun) asosida taqdim qilinadi. Xizmatlar sifatiga shartnoma shartlariga rioya qilish (bajarilgan ishlar nomenklaturasi, muddatlar, ishlar sifatiga talablar) orqali baho berish mumkin. Barcha taqdim etilayotgan xizmatlar normativ talablarga mos kelishi lozim. Xizmatlar bajaruvchisi davlat standartlari texnologik reglamentlar, sanitar, yong’inga qarshi qoidalar va boshqa normativ hujjatlarda belgilangan xizmatlar sifati ularning hayot, insonlar sog’lig’i, atrof-muhit va mulkka xatarsizligi bo’yicha majburiy talablarga rioya qilishi shart. Xizmatlar sifati ularning iste’mol xususiyatlari orqali aniqlanadi va tovarlar sifatiga qaraganda qiyin kategoriya bo’lib hisoblanadi, chunki iste’molchi nafaqat xizmat natijasini o’zlashtiradi, balki qator holatlarda uni ko’rsatish ishtirokchisi bo’lib ham hisoblanadi. Undan tashqari, ko’pchilik tovarlar bir andozada va iste’molning standart sharoitlariga mo’ljallangan hisoblanadi, xizmatlar esa iste’molchining shaxsiy holatini inobatga olgan xolda yakka tartibda ko’rsatiladi. Xizmat (xizmat ko’rsatish) xususiyatlari – bu, xizmatning (xizmat ko’rsatishning) ob’ektiv xususiyatlaridir. U uni ko’rsatish va iste’molida (xizmat ko’rsatishni amalga oshirishda) namoyon bo’ladi. Xizmatlar va xizmatning ko’rsatkichlari sifati, sifat ko’rsatkichlari bilan tavsiflanadi.

Xizmat (xizmat ko’rsatish) sifat ko’rsatkichi – bu, ularning sifatini tashkil etuvchi xizmatning (xizmat ko’rsatishning) bir yoki bir necha xususiyatlarining son tavsifidir. Xizmatlar sifati ko’rsatkichlari quyidagilarda foydalaniladi: - standartlar va texnik reglamentlarda o’xshash xizmatlar guruhlari (turlari) xizmatlar ko’rsatish jarayonlari, servis korxonalari, xodimlari va sifatni boshqarish bo’yicha sifat ko’rsatkichlari nomenklaturasini shakllantirishda; - xizmatlar taaluqliliga (servis korxonasi xodimlarining xizmat ko’rsatish jarayoni), o’lchash (nazorat, baholash) parametri va ularning metrologik ta’minlanganligining taaluqliligini baholash bo’yicha qoida hamda takliflarni ishlab chiqishda; - xizmat natijalarini qadoqlash, o’rash, yuklash-tushirish va saqlash qoidalarini ishlab chiqishda; - xizmat natijalari va xizmat ko’rsatish jarayoniga ekspluatatsiya, ta’minlash, reklamatsiyalar taqdim qilish qoidalarini ishlab chiqishda. Undan tashqari, sifat ko’rsatkichlaridan kontraktlarda (shartnomalarda), sifat ko’rsatkichlari nomenklaturasini tuzishda foydalaniladi. Sifat ko’rsatkichlarining asosiy funksiyasi bo’lib, xizmatlar sifatini, korxona xodimlarining xizmat ko’rsatishi, ishi va boshqalarni nazorat qilish hisoblanadi. Sifat ko’rsatkichlari asosida sifatni nazorat qilish va baholash amalga oshiriladi. Xizmatni bajarish sifati xizmat bajaruvchisining kasbiy mahoratiga bog’liq bo’ladi. Xizmat natijasining sifati ishlab chiqarish jarayonida foydalangan materiallar va xomashyolar, xizmat ko’rsatish texnologiyalarini takomillashtirish, iste’molchilarga xizmat ko’rsatuvchi mutaxassislar mahorati va usta-texnologlar kasbiy malakalariga bog’liq bo’ladi. Mahsulotlarni ta’mirlash va tayyorlash, kimyoviy tozalash va mahsulotlarni bo’yash bo’yicha moddiy harajatlar natijalari sifatini ta’mirlangan, bo’yalgan va tayyorlangan mahsulotlar sifatlari ko’rsatkichlari asosida hisob-kitob usullari orqali baholash mumkin. Qolgan turdagi xizmatlarni bajarish natijasining sifatini, son jihatidan baholash qiyin

hisoblanadi. Baholash sub’ktiv va noaniq tavsifga ega bo’ladi. Shu sababli xizmat natijasining iqtisodiy samaradorligini baholashni amalga oshirish mumkin. Xizmatlar sifati ko’rsatkichlarining nomenklaturasi bir necha guruh ko’rsatkichlaridan tashkil topadi: belgilanish, xavfsizlik, ishonchlilik, xodimlarning kasbiy darajasi, ijtimoiy belgilanish, estetik ko’rsatkichlar va axborotlashtirish ko’rsatkichlari. Xizmatlar sifati darajasiga baho berishda xizmat bahosi, uni yaratish va taqdim etish harakatlari kabi iqtisodiy ko’rsatkichlarni ham inobatga olish lozim. Xizmatning belgilanish ko’rsatkichlari funksiyalarning bajarilish sifatini aniqlashga mo’ljallangan, xizmat xususiyatlari to’plamini tavsiflaydi. Belgilanish ko’rsatkichlari to’rtta kichik guruhlarga bo’linadi: 1. Qo’llanilish ko’rsatkichlari; 2. Bir biriga moslik ko’rsatkichlari; 3. Korxona ko’rsatkichlari; 4. Alohida xizmat turlariga xos bo’lgan o’ziga xos ko’rsatkichlar; Qo’llanilish ko’rsatkichlari ularning bajarilishiga mo’ljallangan va ularni tarqatish sohasini asoslaydigan, asosiy funksiyalarni aniqlaydigan xizmatning xususiyatlarini tavsiflaydi. Qo’llanilish sohasini asoslovchi ko’rsatkichlar bo’lib, shuningdek mahsulotning bir biriga mosligi ko’rsatkichlari xizmat qiladi. Ya’ni moddiy xizmatlar natijasini qolgan mahsulotlar bilan mosligi yoki bir xizmatni taqdim qilish jarayonining boshqa xizmat ko’rsatish jarayoniga mos kelishi. Mos kelishning quyidagi turlari mavjud: - funksional (boshqa xizmatni bajarishga to’siqlarning bo’lmasligi); - geometrik (mavjud xizmatning qolgan hamkorlikda foydalaniladigan mahsulotlar bilan qo’shilishi yoki kenglik razmerlari, shakllari bo’yicha mos kelishi); - biologik (turli xil dorilar yoki muolajalar, oziq-ovqat mahsulotlari, kosmetika vositalarining, tibbiy xizmat ko’rsatishda yoki ovqatlanishda allergiya reaksiyalari bo’lmasligi bilan mos kelishi);

- elektromagnit (xizmat natijasi bo’yicha hamkorlikdagi ish va qolgan mahsulotlarning o’zaro elektromagnit to’siqlarining bo’lmasligi bo’yicha mos kelish imkoniyati); - elektrik (xizmatlar natijasini elektr toki, quvvatlariga ulash imkoniyati); - dasturli (hamkorlikda foydalaniladigan xizmat natijalari va boshqa mahsulotlar uchun yagona dasturlar va dasturlashtirish tillaridan foydalanish imkoniyatlari bilan aniqlanadi); - texnologik (xizmatni taqdim etish jarayonida yoki uning natijasida, qolgan hamkorlikda foydalaniladigan ob’ektlardagi texnologiyalarga mos kelmaslikning bo’lmagani bilan aniqlanadi); - metrologik (hamkorlikda foydalaniladigan xizmat natijasi va boshqa mahsulotlarning normalar va parametrlarga o’zaro to’g’ri kelishi, o’lchash vositalarining kichik xatoliklarining mos kelishi); - axborot (taqdim etilayotgan axborotning hajmi, turi va shakllarining iste’molchi yoki hamkorlikda foydalaniladigan ob’ektlar talablariga mos kelishi). Xizmat ko’rsatish bo’yicha uning asosiy imkoniyatlarini tavsiflovchi xizmat sohasi korxonasining sifati ko’rsatkichlariga korxonaning moddiy texnika bazasi, iste’molchilarga xizmat ko’rsatishning sanitariya pokizalik va ergonomik sharoitlari, muomala etikasi va qo’shimcha xizmatlar olish imkoniyatlari, kutish yoki iste’molchiga xizmat ko’rsatishning o’rtacha vaqti, muayan vaqt birligida xizmat ko’rsatilgan iste’molchilarning o’rtacha soni, shuningdek xizmat ko’rsatish qoidalarida ma’lum ustuvor kategoriyadagi iste’molchilarga (bolalar, nogironlar, qariyalar va boshqalar) xizmat ko’rsatishning mavjudligi kiradi. Moddiy texnika bazasi quyidagilar bilan tavsiflanadi: - foydalaniladigan sotish va xizmat ko’rsatish usullari, ko’rsatiladigan xizmatlar assortimentini inobatga olgan holdagi ma’lum turlar va modellar, razmerlar, shakllar va belgilanishdagi texnologik asbob-uskuna, anjomning ratsional to’plamining mavjudligi; - xizmat ko’rsatish jarayoni va iste’molchilarning ratsional harakatini tashkil etish uchun zaruriy binolarning mavjudligi, ularning ratsional joylashishi,

qo’yilgan mahsulot namunalarining maksimal ko’rinishi, xizmatlarning tariflanishi; - axborotni qayta ishlash uchun texnik vositalarning mavjudligi. Servis tashkilotlarining xizmatlari yuqori malakali ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish xodimlari tomonidan yuqori qulaylilik va moddiy-texnik ta’minlanganlik sharoitida taqdim etilishi lozim. Iste’molchilarga xizmat ko’rsatishning ergonometrik sharoitlari, xizmat ko’rsatish sharoitlarining iste’molchilarning gigienik, psixofiziologik xususiyatlariga mos kelishini tavsiflaydi. Ergonomika talablariga rioya qilish qulaylikni ta’minlaydi va iste’molchilarning sog’lig’i va mehnat qobiliyatlarining saqlanishiga imkoniyat yaratadi. Xizmat ko’rsatishning ergonomik sharoitlari tavsiflanadi: - iste’molchilarning fiziologik va psixologik xususiyatlariga mos kelishi bilan; - xizmatni bajarishda iste’molchilarga qulaylik yaratish bilan ushbu qulayliklarga: tovarlarni savdo zallariga, iste’molchilarni salonlarda, kirishchiqishlarda, seksiyalarda, buyurtmani qabul qilish punktlarida qulay joylashtirish va boshqalar kiradi; - sanitariya-pokizalik ko’rsatkichlari bilan (mikroiqlim, xizmat ko’rsatish zali va asbob-uskunalarning tozaligi, xodimlar tashqi ko’rinishi va kiyimlarining tozaligi, shovqin darajasi va boshqalar). Tashrif buyuruvchilarga xizmat ko’rsatish salonining tashqi qiyofasining bezatilishi va joylashuvini rejalashtirish, mebel va asbob-uskunani joylashtirish, xodimlarning tashqi ko’rinishi, iste’molchilarda shakllangan psixologik qabul qilish, tashkilotning ixtisosi va firmali uslubiga mos kelishi lozim. Xizmat ko’rsatish zalidagi muhit uning rang, yorug’lik va tovushli jihozlanishi, iste’molchilarda ijobiy ta’surot qoldirishi lozim. Xizmatlarning insonning fiziologik va psixologik xususiyatlariga mos kelishi, iste’molchiga qulaylik, shinamlik tuyg’usini ta’minlashi lozim. Qulay sharoit va shinamlikni tashkil etishda muhim rolni iste’molchilar bilan muomala etikasi o’ynaydi. Iste’molchilar bilan muomala etikasi servis

tashkiloti xizmat ko’rsatish xodimlarining madaniyati va ushbu etik qoidalarga rioya qilinishiga asoslanadi. Kutish va xizmat ko’rsatishning o’rtacha vaqti xizmatlarni ijro etishning muddati va davomiyligi daqiqalarda, soatlarda, kalendar kunlarida va boshqalarda o’lchanadi. Xizmat ko’rsatishning davomiyligi va xizmat ko’rsatish vaqti xizmat turi va ish tavsifiga bog’liq. Masalan, sartaroshxonada uzoq qabulni kutish, havo transportida uzoq vaqt uchish, uzoq qurilish va ta’mirlash iste’molchilar tomonidan salbiy baholanadi va aksincha kosmetolog-vizajist, sotuvchi maslahati ijobiy baholanadi. Ko’pchilik holatlarda xizmatlar bajarilishining davomiyligi qancha kam bo’lsa, uning iste’molchiga qimmatliligi yuqori bo’ladi va raqobatbardoshligi oshadi. Xizmat iste’molchi tomonidan belgilangan aniq vaqtda bajarilishi lozim, aks xolda u o’z qimmatini yo’qotishi mumkin. Masalan avtomobilni ta’mirlash muddatining cho’zilishi ish qobiliyatining yo’qolishiga olib keladigan dam olish va ish uchrashuviga borishni bekor qilish bilan yo’qotilgan vaqt, tibbiy xizmat ko’rsatishni bekor qilish kabi qoplanib bo’lmaydigan yo’qotishlarni vujudga keltiradi. Xizmat ko’rsatish vaqti deganda iste’molchining bevosita xizmat bajaruvchisi bilan o’zaro harakati davomidagi davr tushiniladi. Normativ ko’rsatkich sifatida xizmatni bajarishning davomiyligi ko’rsatkichidan foydalaniladi, ya’ni xizmatni bajarish uchun belgilangan normativ vaqtidan. Xizmatni bajarish muddati – bu, xizmat bajarilishi mumkin bo’lgan kalendar sanadir. Xizmatni bajarish muddati shartnomada aks ettiriladi. Xizmatni bajarish muddatining buzilishi, xizmatlar sifatini kamaytiradi va servis tashkiloti uchun noxush oqibatlarga olib keladi. Jumladan ommaviy ovqqatlanish xizmatlarini ko’rsatish bo’yicha qoidalarda quyidagilar ta’kidlanadi «Xizmatlar ko’rsatish bo’yicha oldindan berilgan buyurtmalarni bajarish muddatlari buzilsa, ko’rsatilayotgan xizmatlarda kamchiliklar aniqlangan bo’lsa, iste’molchi o’z xohishiga ko’ra quyidagilarga haqlidir: - bajaruvchiga yangi muddat belgilashi, ushbu muddat davomida

bajaruvchi xizmatni ko’rsatishga kirishishi yoki uni tugatishi va ko’rsatiladigan xizmat bahosini kamayishini talab qilishi; - ko’rsatilayotgan xizmat bahosining kamaytirilishini talab qilishi; - iste’molchi tomonidan belgilangan muddatda kamchiliklarning beg’araz bartaraf etilishini yoki ta’luqli sifatdagi o’xshash oziq-ovqat mahsulotining tayyorlanishini yoki uni boshqa mahsulotga almashtirilishni - talab qilishi; - xizmatdan voz kechishi». Iste’molchi shuningdek xizmat ko’rsatish boshlanish va tugatish muddatlarini buzilishiga bog’liq xolda, unga etkazilgan zararlarning to’liq qoplanishini talab qilishga haqlidir. Xizmatlar tashkilotning ish rejimiga ta’luqli ravishda ko’rsatiladi. Davlat tashkilotlaridagi ish rejimi mahalliy hokimiyat organlari tomonidan belgilanadi, qolgan mulk shakllaridagi korxonalar va yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun ish rejimi, ular tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Xizmatlarni vaqtinchalik to’xtatish holatlarida (rejali sanitar kunlarini o’tkazish, ta’mirlash va boshqa holatlarda) bajaruvchi iste’molchiga o’z faoliyatini to’xtatish sanasi va muddatlari to’g’risida o’z vaqtida axborot berishi lozim. Xavfsizlik ko’rsatkichlari xizmatlar taqdim etish natijasi va jarayonining fuqarolar hayoti, sog’lig’i, mulkiga va atrof-muhitga xavfsizligini tavsiflaydi. Xizmatlar va ularni taqdim etish sharoitlari iste’molchilar hayoti va sog’lig’iga xatarsiz bo’lishi va ularning mulklarining saqlanishi va atrof-muxitni qo’riqlashni ta’minlashi lozim. Iste’molchi uchun xizmat xatarsizligi – bu, unda zarar va yo’qotishlar xavfxatari mumkin bo’lgan daraja bilan chegaralanadi. Xavfsizlik xizmat ko’rsatish jarayoni hamda xizmatning moddiy natijasini iste’mol qilishda ta’minlanishi lozim. Xizmatlarni taqdim qilishda, ularni ishlab chiqarishda taqdim qilinadigan xomashyo va materiallarning xavfsizligi ta’minlanishi lozim.

Xizmatni taqdim etish, iste’mol qilishga xizmat ko’rsatish va uni tashkil etish, ishlarni bajarish, mahsulotlarni saqlash sharoitlari, mahsulotlarning ta’luqli normativ-texnik hujjatlashtirish normalari, sanitar norma va qoidalarga, sanitargigienik, mikrobiologik va tibbiy-biologik ko’rsatkichlar talablariga javob berishi lozim. Servis tashkilotining ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish xodimlari ta’luqli maxsus tayyorgarlikga ega bo’lishlari va sanitariya, shaxsiy pokizalik talablariga rioya qilishlari lozim. Xavfsizlik ko’rsatkichlari uch kichik guruhga bo’linadi: 1. Fuqarolarning hayoti, sog’lig’i va mulklari xatarsizligi ko’rsatkichlari; 2. Atrof-muhit uchun xavfsizlik ko’rsatkichlari; 3. Mol-mulk va axborotning saqlanishi ko’rsatkichlari. Fuqarolarning hayoti, sog’lig’i va mulki xavfsizligi xizmatni taqdim etish natijalari va jarayonlarining, xavfli va zararli ta’sir turlarining barcha talablariga mos kelishini aks ettiradi. Quyidagi ko’rsatkichlar asosiy bo’lib hisoblanadi: - elektr xavfsizligi; - yong’in xavfsizligi; - portlash xavfsizligi; - radiatsiya xavfsizligi; - kimyoviy va ifloslantiruvchi moddalar ta’siri xavfsizligi; - mashinalar va asbob-uskunalardan foydalanish xavfsizligi; - ximoya vositalari va chora-tadbirlar hisobiga xavfsizlik; - akustik (shovqinlar, ultra tovush signallari), issiqlik (infra qizil) tarmoqli (shu jumladan lazer) nurlanishlar ta’siridan xavfsizlik; - xizmat ko’rsatish jarayonida texnologik muhitlar va boshqa omillar ta’siridan xavfsizlik. Atrof-muhit uchun xavfsizlik ko’rsatkichlari (ekologik xavfsizlik) o’rab turgan tabiy muhitning xizmatni taqdim etish natijasi yoki jarayonidan himoyalanish darajasini aks ettiradi. Atrof-muhitni qo’riqlash, xududning

atrofmuhitini qo’riqlash bo’yicha belgilangan talablarga rioya qilish, binolarning texnik holati, vintilyasiya, suv ta’minoti, suvoqova va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi. Sanitariya normalari va qoidalari, qurilish normalari va qoidalari, mehnat xavfsizligi tizimining davlat standartlariga ta’luqli ravishda atrof-muhitga zararli ta’sir ko’rsatadigan moddalarning mavjudligi xizmatni taqdim etishning ishlab chiqarish jarayonida, hamda xizmatni iste’mol qilishda kuzatilmasligi lozim. Atrof-muhit xavfsizligining ushbu ko’rsatkichlari xizmat natijasini ishlab chiqarishda, saqlashda, yuklash-tushirishda, ekspluatatsiyada (qo’llanishda), utilizatsiya qilishda va xizmat ko’rsatish jarayonida flora, fauna, havo va suv basseynlariga, tuproqqa, ionosferaga va boshqalarga ta’sirini inobatga oladi. Ekologik xavfsizlik ko’rsatkichlari o’z ichiga quyidagilarni oladi: - atrof-muhitga mumkin bo’lgan (daraja va vaqt bo’yicha) kimyoviy, mexanik, radiatsion, elektromagnit, issiqlik, biologik ta’sir; - xizmat natijasining barcha hayotiy sikllarida (utillashtirishni qo’shgan holda) yoki uni ko’rsatish jarayonida (chiqitlarni ko’mishni qo’shgan holda), atrofmuhitga tushadigan ifloslantiradigan, zaharli va xavfli moddalarning barqarorligi (zararli va xavfli ta’sir vaqti). Fuqarolar mulki saqlanishi yoki axborot saqlanishi (konfedensallik) ko’rsatkichlari xizmat ko’rsatish jarayonida taaluqli himoya darajasini aks ettiradi. Fuqarolar mulkining saqlanishi ko’rsatkichlari kafolat (zararni kompensatsiya qilish) orqali aks ettirilishi yoki sug’urtalash sharoitlari orqali aniqlanishi mumkin. Axborot saqlanishi ko’rsatkichlari xizmat iste’molchisining barcha turdagi intellektual mulkiga bog’liq barcha turdagi xizmatlara o’rnatiladi. Xavfsizlik kafolati iste’molchining ham moddiy, ham ma’naviy zarariga ta’luqlidir. Axborot konfedensialligini saqlash ko’rsatkichlari kompyuter tizimlariga sanksiyalanmagan kirishlar va ma’lumotni buzib ko’rsatish kabilarning bo’lmasligi kafolati bilan aks ettiriladi. Ishonchlilik ko’rsatkichlari xizmatlar natijasining tashqi ta’sirlarga ishonchliligi va chidamliligini, xizmat ko’rsatish natijasi va jarayonining to’siqlardan ximoyalanganligini, iste’molchiga xizmatlarni taqdim etishning

ishonchliligining xususiyatlarini tavsiflaydi. Xizmatlar ishonchliligi ko’rsatkichlari rejimlar va foydalanish sharoitlari, texnik xizmat ko’rsatish, saqlash, yuklashtushirishlarga mos kelgan holda belgilangan parametrlar va chegaralarda servis tashkilotining xizmatni bajarish va iste’molchiga xizmat natijasining saqlanish (ta’mirlangan yoki buyurtma bo’yicha ishlab chiqarilgan tovarning ish qobiliyati) to’g’risida iste’molchiga kafolat bera olish imkoniyatlari orqali aniqlanadi. Ishonchlilik ko’rsatkichlari to’rt kichik guruhlarga bo’linadi: 1. Xizmat natijasining ishonchliligi; 2. Xizmat natijasining tashqi omillar ta’siriga chidamliligi; 3. To’siqlardan ximoyalanish; 4. Xizmatni taqdim etish ishonchliligi. Xizmat natijasi ishonchliligi ko’rsatkichlari ular tomonidan o’z funksiyalarini bajarishni (saqlanishini) aks ettiradi. Ushbu ko’rsatkichlar mahsulot ishonchliligining kompleks ko’rsatkichlarining son jihatlari yoki uning to’xtamasdan ishlash, uzoq muddatli ishlash, ta’mirlashga yaroqliligi va saqlanishi kabi bir martalik ko’rsatkichlarda aks ettirilishi mumkin. Xizmat natijasining tashqi omillarga chidamliligi ko’rsatkichlari ob’ektlar va tabiat muhitining ta’siri natijasida ish qobiliyati saqlanishining ta’minlanishini aks ettiradi va ular jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: - mexanik ta’sirlar (silkinishli, zarbali, aylantiruvchi, shamolli va hokazolar); - iqlimiy ta’sirlar (harorat, namlik va atmosfera bosimi, quyosh radiatsiyasi, atmosfera yog’inlari, chang, suv va hokazolarning o’zgarib turishi); - maxsus ta’sirlar (biologik, radiatsiya, kimyoviy, shu jumladan agressiv gazlarning, yuvish vositalari, yoqilg’i, yog’lar va hokazolarning elektromagnit maydonlari, dezaktivlashtirish, degazlashtirish, dezinfeksiyalash va hokazolar). To’siqlardan himoyalanish ko’rsatkichlari xizmat natijasi yoki uni amalga oshirish jarayonida elektromagnit va ionlashtirilgan nurlanishlarning ta’sir darajasi

va to’siqlarning atrof-muhitga ta’sirida, o’z funksiyalarini (xususiyatlarini) ta’minlash (saqlash) darajasini aks ettiradi. Xizmatni taqdim etish ishonchliligi ko’rsatkichlari muddatlar, hajmlar, shartnoma (kontrakt) pozitsiyasi va nomenklaturasi kabi parametrlar bo’yicha o’z vaqtida va buyurtmaning aniq bajarilishini aks ettiradi. O’z vaqtida ko’rsatilish ham xizmat sifati va raqobatbardoshligining muhim ko’rsatkichidir. Ayrim xizmatlar faqat ma’lum vaqt mobaynida iste’mol qiymatiga ega bo’ladi. Xizmat natijasi qiymati kamayishi mumkin. Masalan soch oldirish iste’molchiga samara beradi va bir necha xafta davom etadi, ushbu davr davomida samara vaqt bo’yicha kamayib boradi. Ijtimoiy-madaniy xizmatlar qiymati iste’molchi tomonidan faqat ularni ko’rsatish chog’ida qabul qilinadi. Ijtimoiy-madaniy xizmatlar natijasi moddiy shaklda saqlanib qolmaydi, balki yaxshi o’tkazilgan vaqt to’g’risida hotirada qoladi yoki inson organizmining fiziologik yoki psixologik holatini tiklashda namoyon bo’ladi. Korxona (xizmatlar bajaruvchisi) xodimlarining kasbiy darajasi ko’rsatkichlari uch kichik guruhlarga bo’linadi: - kasbiy tayyorgarlik va malaka oshirish darajasi, shu jumladan nazariy bilimlar va ularni amaliyotga qo’llay olish tajribasi; - rahbarlikga qobiliyat (korxona rahbarlari, menejerlari, metrdotellar va boshqalar uchun); - o’zini tutishning kasbiy etikasini bilish va ularga rioya qilish. Xodimlarning kasbiy tayyorgarligi va malakasi darajasi ko’rsatkichlari quyidagi parametrlar bo’yicha baholanishni o’z ichiga oladi: - o’quv yurtining darajasi (reytingi); - xodimlarning umumiy va ixtisoslashtirilgan tayyorgarligi (maxsus tayyorgarlikning bo’lmasligi, kollej, oliy o’quv yurti va oliy o’quv yurtidan keyingi tayyorgarlik va qo’shimcha ta’lim);

- umumiy ko’nikmalar (kategoriya, klass, ish staji) va qiyin ishlarni bajarish ko’nikmalari, shu jumladan qandaydir kasbiy mahorat tanlovlarida qatnashish natijalari bo’yicha; - kasbiy faoliyatga ta’luqli bo’lgan hujjatlar talablarini bilish va ularga rioya qilish, shu jumladan sanitariya, shaxsiy pokizalik va ish joyi pokizaligi talablariga rioya qilish bo’yicha ham; - yong’in va xavfsizlikning boshqa turlari, mehnatni muxofaza qilish qoidalarini; - xizmatlar uchun normativ hujjatlarni. Rahbarlikga qobiliyat ko’rsatkichlari quyidagi parametrlar bo’yicha baholanishni o’z ichiga oladi: - mehnat qonunchiligi, kasbiy faoliyatga ta’luqli bo’lgan tarmoq hujjatlarini bilish va ularga rioya qilish; - xodimlar ishini tashkil eta olish tajribasi, ularning o’z vazifalariga rioya qilishlarini nazorat qilish; - iqtisodiy, moliyaviy va buxgalterlik sohalaridagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlarni bilish va ularga rioya qilish; - korxonada xayrixox muhitni ta’minlash tajribasi, ustuvor kategoriyadagi iste’molchilarga o’z vaqtida va sifatli xizmat ko’rsatish, yong’inga qarshi vositalar va qolgan turdagi ximoya vositalari va signalizatsiyadan to’g’ri foydalanish, ekstrimal holatlarda iste’molchilarni aniq evakuatsiya qilish va ularga zaruriy yordam ko’rsatish. O’zini tutishning kasbiy etikasini bilish va ularga rioya qilish ko’rsatkichlari quyidagilarni aks ettiradi: - yakka tartibdagi xususiyatlar, ular qatoriga etikalik, xayrixoxlik, xushmuomalalik, chiqishimlilik va hokazolar, shuningdek tashqi ma’lumotlar kiradi; - o’zlarining amal doirasida iste’molchilarga nisbatan e’tiborlilik va ogohlantiruvchanlik;

- mehmondo’stlik muhitini yaratish mahorati, chidamlilik, o’zini tuta bilish va mojoroli holatlardan chiqa olish qobiliyatiga ega bo’lish. Yuqorida qayd qilingan xizmatlar sifati ko’rsatkichlaridan tashqari, ijtimoiy belgilanishdagi ko’rsatkichlar, estetik ko’rsatkichlar va axborotlashtirish ko’rsatkichlari ham belgilanishi mumkin. Xizmatlarning ijtimoiy belgilanish ko’rsatkichlari: - xizmatlarning ijtimoiy manzilligi; - aholining ushbu turdagi xizmatlar bilan ta’minlanganligi; - xizmat sifati darajasining uning chakana bahosiga mos kelishi. Xizmatlarning ijtimoiy manzilligi, ya’ni xizmatlarning iste’molchilarning turli ijtimoiy guruhlari talablariga mos kelishidir, shu jumladan nogironlarning ham. U servis tashkilotining bino va qurilmalarini loyihalashtirishda, ish rejimini o’rnatishda, xizmat ko’rsatish usulini tanlashda, assortimentni shakllantirishda inobatga olinadi. Masalan sotiladigan tovarlar turlari va baholariga bog’liq holda tovarlarni sotish bo’yicha chakana savdo xizmatlari turli ijtimoiy manzillikga ega. Obro’li markalardagi qimmat mollarni sotuvchi savdo shahobchalari, moddiy jihatdan ta’minlangan iste’molchilarning ijtimoiy ehtiyojlarini qondiradi, tovarlarni past narxlarda sotuvchi iqtisodiy klassdagi savdo shahobchalari va faxriylar uchun savdo shahobchalari, qulay narxlardagi kundalik ehtiyoj mollariga bo’lgan ehtiyojni qodirishga mo’ljallangan. Servis tizimi tashkilotining estetik jihozlanishi O’zbekiston Respublikasida aholiga maishiy xizmat ko’rsatish qoidalari va boshqa normativ hujjatlar talablariga javob berishi shart. Xizmatlar axborotlashtirilishi ko’rsatkichlari. Ular quyidagilar bilan tavsiflanadi: - xizmatlar assortimenti, bajaruvchilar, xizmat ko’rsatishning qoidalari va iste’molchilar huquqlari haqida zaruriy, haqqoniy axborotning mavjudligi; - xodimlarning o’z kasbiy belgilanishiga mos kelishi, shu jumladan bilimdonligi va haridorlarga kerakli axborotni taqdim etish qobiliyati.

Xizmatlar axborotlashtirilishiga talablar O’zbekiston Respublikasining normativ hujjatlarida aks ettirilgan. Aholiga maishiy xizmat ko’rsatish qoidalariga ko’ra servis tashkiloti (bajaruvchi) iste’molchiga o’z tashkilotining firmali nomlanishini, uning joylashgan joyini, yuridik manzilini, turi, klassi, ish rejimi haqida ma’lumot etkazishi lozim. Odatda ko’rsatilgan axborot e’lonlar taxtasida joylashadi. Servis tashkiloti (bajaruvchi) iste’molchiga davlat ro’yxatidan o’tish va u kim tomonidan amalga oshirilganligi haqida axborot berishga majbur. Agarda ijrochi tomonidan amalga oshirilayotgan faoliyat turi litsenziyalashtirilishi lozim bo’lsa, iste’molchiga litsenziya raqami, uning harakat muddati, shuningdek litsenziya bergan organ to’g’risida iste’molchiga zaruriy axborot taqdim etilishi shart. Servis tashkiloti iste’molchiga xizmatlar (ishlar) to’g’risida kerakli va ishonchli axborotni o’z vaqtida taqdim etishi lozim va u quyidagilarni majburiy tartibda aks ettirishi kerak: - ko’rsatilayotgan xizmatlar (bajarilayotgan ishlar) turlari va ularni taqdim etish shakllari; - xizmatlar (ishlar) majburiy talablarga mos kelishi lozim bo’lgan standartlarni ko’rsatish; - xizmatlar ko’rsatish (ishlarni bajarish) muddatlari; - kafolat muddatlarini ko’rsatish; - ko’rsatilayotgan xizmatlar (bajarilayotgan ishlar) bahosi va haq to’lash tartibi va shakllari haqida ma’lumotlar; - xizmatlarning (ishlarning) mos kelishini tasdiqlovchi ma’lumotlar (ta’luqlilik sertifikati raqami, uning muddati, uni bergan organ). Tanishish uchun iste’molchiga quyidagilar taqdim etilishi lozim: - xizmatlar ko’rsatish qoidalari; - iste’molchilar huquqlarini himoya qilish mahalliy organining manzili va telefoni; - xizmat ko’rsatish (ishlarni bajarish) bo’yicha shartnomalar (kvitansiyalar va boshqa hujjatlar) namunalari;

- tayyorlanayotgan mahsulotlar namunalari (modellari), mahsulot modellari bilan albom va jurnallar va hokozolar; - imtiyozlarni olish huquqiga ega bo’lgan iste’molchilar kategoriyalarining soni. Axborot yaxshi ko’rinadigan va qulay joyda bo’lishi lozim. Xizmatlar bajaruvchisi taqrizlar va takliflar kitobiga ega bo’lishi lozim va u iste’molchiga uning talabiga ko’ra taqdim etilishi kerak. Axborotlashtirish iste’molchini taklif etilayotgan xizmat ko’rsatish va xizmatlar to’g’risida to’liq, ishonchli va o’z vaqtidagi axborot bilan ta’minlashni ko’zda tutadi. Kulinar mahsulotining ozuqaviy va energetik qiymati to’g’risida o’z vaqtidagi va ishonchli axborot, iste’molchiga yosh xususiyatlari va sog’lig’ini inobatga olgan holda kerakli taom va kulinar mahsulotini to’g’ri tanlash imkonini beradi. Sifat ko’rsatkichlari bo’yicha xizmatlar va xizmat ko’rsatishning nazorati amalga oshiriladi. Sifatning ta’minlanishi sifat nazorati tizimidan bog’liq bo’ladi. Sifat nazorati tizimi – bu, xizmatlar sifati ustidan umumiy rahbarlikni amalga oshirishni ta’minlaydigan muolaja, jarayonlar va resurslar majmuidir. Nazorat sifati servis tizimi tashkiloti mutaxassislari tomonidan texnologik jarayonning barcha bosqichlarida amalga oshiriladi. Nazorat tashrif buyuruvchilarga xizmat ko’rsatish jarayoni va ishlab chiqarish texnologik operatsiyalar, ommaviy ovqatlanish xizmatlarini ko’rsatishda oziq-ovqat mahsulotlari, yangi mahsulotlar va ta’mirlash va tiklanishdan o’tgan mahsulotlar bo’yicha o’tkaziladi. Mahsulotlar sifati tashqi ko’rinish, razmeri, konstruktiv qarorlar va badiiy jihozlanish normativ talablarga mos kelishi lozim, shuningdek shartnomada ko’rsatilgan xizmatlar iste’molchisining yakka tartibdagi xususiyatlarini ham inobatga olishi lozim. Yakka tartibdagi buyurtma bo’yicha ta’mirlangan va tayyorlangan mahsulotlarning qabul qilish nazorati texnik nazorat va tashkilot tomonidan tayinlangan shaxs tomonidan amalga oshiriladi. Qabul qilish nazoratida buyurtmachi bilan kelishilgan ish ko’lamini inobatga olgan holda, harakatdagi normativ hujjatlar talablariga mahsulotlarning

mos kelishi tekshiriladi. Agarda qabul qilish nazorati natijasida hech bo’lmaganda bir ko’rsatkichning normativ hujjatlarga yoki buyurtmachi bilan kelishuvning bir punkti bo’yicha mos kelmaslik (kamchilik) bartaraf etilguncha mahsulot qaytariladi. Xizmat ko’rsatish sifatini nazorat qilish qiyin va sub’ektivdir. Chunki xizmatlar sifati bo’yicha aniq son ko’rsatkichlari mavjud emas. Servis tashkiloti raqobatbardoshligini oshirish xizmatlar sifatini oshirish bo’yicha chora-tadbirlarga bog’liq bo’ladi. Xizmat ko’rsatish standartlariga iste’mol talablari doimo oshib bormoqda va shu sababli xizmatlarning yuqori sifatiga erishish, servis tizimi tashkilotlarining asosiy vazifasi bo’lib bormoqda. Turli davlatlar olimlari xizmatlar sifatini aniqlovchi omillarni ajratish masalalari bilan shug’ullanishmoqdalar. Xizmatlar sifatini aniqlovchi ushbu asosiy omillarning hisobi, servis tashkilotlarining birinchi darajali vazifasi bo’lib hisoblanadi, chunki undan ularning rivojlanishi va moliyaviy ahvoli bevosita bog’liq bo’ladi. Xizmatlar sifatini oshirish borasida dolzarb yo’nalish bo’lib, iste’molchilarga xizmatlar sifati to’g’risida ob’ektiv ma’lumot taqdim etish, xizmatlar tasnifiga sifat kategoriyalarini joriy etish hisoblanadi. Ushbu muammoni hal etish uchun muhim bo’lib quyidagi vazifalar hisoblanadi: - texnik tartibga solish ob’ektlarini aniqlashtirish; - servis xizmat ko’rsatish tizimi tashkilotlarining ixtiyoriy ravishda standartlashtirish va sertifikatlashtirish tizimini yaratish va joriy etish; - standartlashtirish va sertifikatlashtirish orqali tadbirkorlarning halollik bilan raqobatlashishlari va iste’molchilarning xizmatlar sifati to’g’risida axborot bilan ta’minlanishlariga sharoitlar yaratish. Xizmatlar sifatini nazorat qilish va xizmatlar sifati ko’rsatkichlariga baho berish, turli usullardan foydalanish orqali amalga oshiriladi va ular quyidagi belgilar bo’yicha tasniflashtiriladi: 1. Qo’llanilish maqsadi; 2. Fizik-statistik belgilar va tartiblar; 3. Natijalarni shakllantirish usullari.

Qo’llanilish maqsadlari bo’yicha nazorat usullari va xizmatlar sifatini baholash uch guruhga bo’linadi: 1. Hizmat uchun standartlarni (xizmat taqdim etish jarayoni, korxona, xodimlar) shakllantirishda, xizmatlar va sifat tizimlariga mos kelishni baholashda, xizmatlar sifatining normativ hujjatlar yoki iste’molchining talablariga mos kelishini aniqlash; 2. Sifatni boshqarishda, xizmatlar sifatining talab qilingan darajasiga erishishga imkoniyat yaratadigan omillarning (sharoitlarning) belgilanishi; 3. Bir hil xizmatlarning turli xil korxonalar tomonidan bajarilish sifatining taqqoslangan bahosi (baravarlashtirish). Fizik-statistik belgilar va tartiblar bo’yicha nazorat usullari va xizmatlar sifatini baholash ko’rsatkichlari besh guruxga bo’linadi: 1. Jihozli-taaluqli o’lchanishlar natijasi shaklida; 2. Orgonoleptik-nazoratchining sezish organlari reaksiyasi orqali. Baholash natijasi sifat (muqobil yoki izchil baholanish) yoki son tavsifida bo’ladi; 3. Modeli – hisob-kitobli. Baholanayotgan sifat ko’rsatkichining qolgan usullar (determinallashgan) yoki sifat ko’rsatkichining taxminiy shakllantirish jarayonini modellashtirish (stoxastik) orqali aniqlanadigan bog’liqlikdan foydalanish; 4. Ekspert – ekspertlarning mulohazalari (son va sifat baholari) tahlili asosida; 5. Sotsiologik – sotsiologik tadqiqotlar va olingan ma’lumotlarni tahlil qilish. Nazorat natijalarini shakllantirish usullari va sifat ko’rsatkichlarini baholash usullari ikki guruxga bo’linadi: 1. Sifatning ayrim ko’rsatkichlaridagi farqlarni aniqlash: - ahamiyatlarning determinallashgan farqi yoki bir ongli farqi; - statistik tavsiflardagi (matematik kutish, dispersiya) farqlar; - belgilangan vaqt uchun ko’rsatkichning prognoz ahamiyatidagi farq, yoki ushbu ko’rsatkichni matematik kutishning o’lchanish tezligi (trend) bo’yicha farq. 2. Umumlashgan ko’rsatkichlarni shakllantirish:

- kvalimetriya usuli-ekspert yo’li bilan «vaznlarni» aniqlash orqali ayrim ko’rsatkichlarni muallaq qo’shishdan foydalanish; - asosiy ko ’ rsatkichni tanlash usuli . Unga ko ’ ra belgilangan talablarga mos kelishi xizmatni sifatli deb tan olishning asosiy sharti hisoblanadi . Qolgan ko ’ rsatkichlarning kichik chetlanishlari muhim emas deb tan olinadi . Bu erda asosiy ko ’ rsatkich sifatida xavfsizlik ko ’ rsatkichi tavsiya etiladi ; - asosiy ko ’ rsatkich sifatida yuqori tezlikda o ’ lchanish usuli tanlanishi . Servis tizimi tashkilotining doimiy ravishda o ’ zgarib boruvchi bozor munosabatlari sharoitlarida barqaror iqtisodiy rivojlanishi servis faoliyatining samaradorligi tahliliga asoslanadi . Servis tizimi faoliyati ko’rsatkichlarini sistemali tahlil qilish quyidagilarga imkon beradi: - tashkilotning servis faoliyati natijaviyligini tezda baholash; - konkret turdagi taqdim etilayotgan xizmatlar bo’yicha olinadigan foydaga ta’sir etivchi omillarni o’z vaqtida aniqlash; - harajatlarni (muomala harajatlarini) va ularning tendensiyalarini aniqlash. U o’z navbatida xizmatlar bahosini aniqlash va rentabellikni hisoblash uchun zarur; - servis tizimi faoliyati samaradorligini oshirish va foyda olishning optimal yo’llarini topish. 2. Real sektorda xizmat ko’rsatish sifati ko’rsatkichlari tizimini takomillashtirish Ma’lumki, O’zbekistonda mavjud korxonalari o’zlarining turli ovqatlanish mahsulotlarini va ko’rsatilayotgan xizmatlarining sifat darajasini aniqlash, baholash va nazoratini olib borish dolzarb masalardan hisoblanadi. Ammo, hozirgi vaqtda “sifat”ning yagona ilmiy asoslangan sharxi mavjud emas va uning ta’rifi ham ilmiy, rasmiy adabiyotlarda turlicha talqin etiladi. Kuyida ovqatlanish korxonalari mahsulotlari va xizmatlar sifati ta’riflarining ayrimlarini ko’rib chiqamiz. Xalqaro MS ISO 8402-94 standartlari bo’yicha xizmat ko’rsatish sifati «xizmat ko’rsatish tavsiflari majmuasi, ular xizmat ko’rsatishni shartlashilgan yoki taxmin qilingan ehtiyojlarni qanoatlantirishga layoqatli qiladilar». Sifatga shunday

ta’rif Xalqaro ISO seriyasi MS ISO 9000 – 1994, MS ISO 9000 – 9004 standartlarida ham qabul qilingan. Yangi xalqaro ISO MS ISO 9000-2000 1 va MS ISO 9000-2004 seriyali standartlarda sifat talablarga xos darajasi kabi xarakterlanadi yoki keng ma’noda sifat ehtiyojlarning farq qiluvchi xossalariga mos darajasi sifatida yoki taxminiy yoki albatta majburiy tarzda o’rnatilgan kutilmalarga mos darajada xarakterlanadi. GOST 15467-79 bo’yicha mahsulot sifati mahsulotning shunday xossalari majmuasiki, u tayinlanishiga muvofiq ravishda ma’lum ehtiyojlarni qanoatlantirishga qodirligi bilan belgilanadi (16). GOST R 50791-94 ham xizmat ko’rsatishlar va mahsulot sifatini xizmat ko’rsatishlar xarakteristikalari majmuasi sifatida belgilaydi, ular iste’molchining belgilangan yoki mo’ljallanayotgan ehtiyojini qanoatlantirish qobiliyatini aniqlaydi. Ga GOST R ISO 9000-2001 2 (37) «sifat» terminini yomon, yaxshi, a’lo darajada deb ataladigan sifatlar bilan qo’llanishni tavsiya qiladi. V.N.Golubev va M.P.Mogiln ы y tomonidan va GOST R 50764-95 bo’yicha mahsulot va xizmat ko’rsatish sifatiga bir xil ta’rif berilgan, u xizmat ko’rsatishlar yoki mahsulotlar tavsiflarining shunday tavsiflari majmuiga keltiriladiki, ular iste’molchining belgilangan yoki taxmin qilinayotgan ehtiyojlarini qanoatlantira olish qobiliyatini aniqlab beradi. «Sifatni boshqarish. Terminologik lug’at» kitobida mahsulot (xizmat ko’rsatishlar) xossalari utilizatsiya yoki yo’q qilish ham kiritilgan holda qo’yilgan maqsadga ko’ra foydalanishda talab etilgan ehtiyojlarni u yoki bu darajada qanoatlantira olishga potensial yoki real qobiliyatli mahsulotlar (xizmat ko’rsatishlar)ning muayyan majmuasi sifatida xarakterlanadi. Sifatning nisbatan qabul qilib olinishi mumkin bo’lgan ta’rifi Xalqaro MS ISO 8402-94 standartida berilgan ta’riflar xisoblanadi. Ayrim xorijiy adabiyotda mahsulot sifati mahsulotlar va xizmat ko’rsatuvlarning iste’molchilar talablariga muvofiqligi deb tushuniladi, ba’zan foydalanishga yaroqlilik deb ifodalanadi. Sifat – bu, mehmon extiyojiga javob beruvchi xizmat. Shunga ko’ra, dunyoning rivojlangan mamlakatlari davlatning 1 statistica.ru/local-portals/quality-control/standarty-iso-9000-versiya-2000-goda/ 2 docs.cntd.ru/document/1200015260

obro’sini ko’rsatadigan mahsulotning (xizmatning) yuqori sifatini strategik, tijoraviy imperativ, milliy boylik manbai sifatida qabul qiladilar, boshqacha aytganda mahsulot sifati har bir odam va butun bir jamiyatning extiyojini qanoatlantirishga asos bo’lib xizmat qiladi, bozorda xizmat ko’rsatish sohasi korxonalar raqobatbardoshligining muhim tashkil etuvchisidir. K.Grondusning fikricha, sifat-mehmonning sezgisi. Uning ta’biricha sifatda ikki aspekt mavjud: texnik va funksional. Texnik aspekt asosan ishlab chiqarish mahsulotini tavsiflaydi, funksional aspekt esa – mehmon yoki iste’molchi oladigan xizmat usuli. Masalan, qovurilmagan go’sht yoki dizayni past darajadagi, stul va stollari siniq zal mexmonlarda ko’rsatilayotgan xizmat yoki mahsulotga boshqacha ta’surot qoldiradi. Aynan shu xizmat mahsulot sifatining texnik aspekti bilan bog’likdir. Iste’molchi bu aspektni real baholay oladi. Iste’molchining texnik aspekt ta’siri ostida shakllangan fikri mahsulot va xizmat sifatining ikkinchi aspektini kuchli o’zgartirishi mumkin. Masalan, yaxshi qovurilgan go’sht ofitsiant tomonidan xo’mraygan yoki tabassum bilan berilishi mumkin. Birinchi holda, garchi go’sht yuqori sifatda bo’lsa ham, xizmat kursatish yoki mahsulot sifati juda pasayadi, ikkinchi holda esa xizmat kursatish va mahsulot sifati juda yuqori ko’tarilishi mumkin. Shunday qilib, iste’molchida ko’rsatilayotgan xizmat va mahsulot sifati ikkala aspekt ta’siri ostida shakllanadi. Shu bilan birga, ikkinchi aspekt birinchisiga qaraganda muhimroq va kengroqdir. Ikkinchi aspekt nafaqat xizmat ko’rsatuvchi xodimlarning iste’molchilar bilan xushmuomilaligini, ularning etikasini (nutqiy madaniyat, mimika, qadam tashlashlarini), kiyim uslubini va xizmat ko’rsatish paytida o’zini tuta bilishini ham o’z ichiga oladi. Sifatning ikkinchi aspektini o’lchash ham qiyinroq, chunki u iste’molchining ko’rsatilgan xizmat va mahsulot, ko’rsatilgan xizmatdan olgan ta’suroti haqidagi sub’ektiv fikriga asoslanadi. Yuqorida bayon qilinganlarga asoslanib mahsulot va xizmatlar sifatining mazmuni yoki mohiyatini quyidagicha ta’riflash mumkin:

 sifat – bu, iste’molchilarning to’g’ri aniqlangan ehtiyojlari. Bunda shunday konsepsiya nazarda tutiladiki, unga qaraganda iste’molchilar ehtiyojigagina muvofiq ravishda mahsulot yoki xizmat taqdim etilishi kerak.  sifat – bu, to’g’ri ko’rsatilgan xizmatlar, bunda xizmatlar nafaqat iste’molchining extiyojlariga muvofiq bo’lishi kerak (texnik aspekt), shu bilan birga xizmat ko’rsatishlarning barcha tizimi iste’molchilarga qulaylikni to’liq yaratish, xodimlarning iste’molchilar bilan shaxsiy yaxshi munosabatlari va iste’molchilarning etik madaniyat va ovqatlanish zalining dizayn va shu kabilarni ko’zda tutishi kerak;  sifat – bu, doimiylik. Bunda xizmatlar va mahsulotni doimo yuqori darajada taqdim etish maqsadga muvofiq ekanligi ko’zda tutiladi. Bu esa sifat – ijrochi tomonidan har soat, kun va yilda o’z funksional vazifalarini yaxshi bajarishi lozimligini bildiradi. Davlatlararo GOST 30523-97/GOST R 50764-95 standarti tomonidan umumiy ovqatlanish xizmatlari sifati ta’rifi berilgan, unga ko’ra umumiy ovqatlanish xizmati sifati: iste’molchining belgilangan yoki taxminiy ehtiyojlarini qanoatlantirishga qodirligini belgilovchi xizmat tavsiflari majmui. GOST R 50647-94 bo’yicha yuqorida aytilganicha, kulinariya mahsulotining sifati – unga keyingi ishlov berishga yoki ovqatga ishlatishga yaroqliligi, iste’molchilar sog’lig’i uchun xavfsizligi, tarkibi va iste’moliy xususiyatlarining stabilligi bilan belgilanadi. Kulinariya mahsulotining sifati uni tashkil etuvchi mahsulotlarga bog’liq. Kulinariya mahsulotini tayyorlash uchun ozuqa mahsulotining keng assortimenti ishlatiladi, shunga ko’ra umumiy ovqatlanish mahsuloti ko’pgina xususiyatlarga ega, ular mahsulotni tayyorlash va iste’mol qilishda, ya’ni tayyorlash, ishlab chiqarish, saqlash, tashish va foydalanishda namoyon bo’ladi. Mahsulotning oziqaviy qimmatliligi – bu, shunday kompleks ko’rsatkichki, u oqsillar, yog’lar, uglevodlar, mineral moddalar tarkibi bilan, biologik qiymatliligi esa – vitaminlar, gormonlar kabi biologik faol moddalar kompleks tarkibi bilan tavsiflanadi. Kulinar tayyorlik deb iste’mol qilishga yaroqli

qiladigan fizikkimyoviy, strukturaviy-mexanik va organoleptik xossalar kompleksi bilan tavsiflanadigan taomning ma’lum bir holati tushuniladi. Organoleptik qiymatlilik – bu, murakkab ko’rsatkich, o’ziga tashqi ko’rinish, rang, konsistensiya, ta’m, xushbo’y hid kabilardan iborat, ballarda o’lchanadi. Energetik qiymatlilik kulinariya mahsulotining iste’molchining organizmida issiqliq ajrataolishlik qobiliyatini tavsiflaydi, oqsillar, yog’lar, uglevodlarning miqdoriy tarkibi va ularning organizmda grammlarda issiqliqni ajratishga layoqati bilan aniqlanadi. Kulinariya mahsuloti sifatining kompleks ko’rsatkichini quyidagi formula bo’yicha hisoblash mumkin: n K 0 = ∑ K i k i , x K 0 - analiz qilinayotgan mahsulotning «n» ta har xil xossasini xarakterlaydi; K i - baholanadigan mahsulot i - xossasining ko’rsatkichi; k i - ko’rsatkich vazminlik koeffitsienti. Mahsulot sifati kompleks ko’rsatkichini aniqlash uchun bu ko’rsatkichga kiruvchi barcha xossalar bitta o’lchov birligida o’lchanishlari kerak, masalan, ballarda, kkallarda va sh.k. Umumiy ovqatlanish mahsuloti kompleks ko’rsatkich uchun hozirgi vaqtda eng qulay o’lchov birligi ball tizimidir. Kulinariya mahsuloti sifatining aniqlovchi ko’rsatkichi – bu, shunday ko’rsatkichki, u bo’yicha sifatni baholashga qaror qilinadi. Masalan, ballarda o’lchanadigan xususiyatlar majmui bo’yicha kulinariya mahsuloti sifatini baholash zarur bo’lganda. Amaliyotda qabul qilinganicha, har qaysi ko’rsatkich 1 dan 5 gacha ballga ega bo’lishi mumkin: a’lo-5, yaxshi-4, qoniqarli-3, yomon-2, qoniqarsiz-1. Umumiy ovqatlanish tizimda ovqat brakeraje haqidagi nizomga muvofiq kulinariya mahsuloti sifatini baholash uchun mahsulot sifati ko’rsatkichining vazn koeffitsientini e’tiborga olmaydigan 5 – balli tizimidan foydalaniladi. Mahsulot sifatining integralli ko’rsatkichi iste’moldan jamlangan foydali effektning uni yaratish va ishlatish yoki iste’mol qilish uchun jamlangan

xarajatlarga nisbati kabi aniqlanadi. Umumiy ovqatlanish mahsuloti uchun shunday ko’rsatkichga misol qilib ozuqaviy qimmatlilik ko’rsatkichini keltirish mumkin. «Ozuqaviy qiymat» ozuqaviy, biologik, organoleptik qiymatlarni umumiylashtiradi ya’ni o’z ichiga oladi. Lekin amalda umumiy ovqatlanish mahsuloti taomiy baho ko’rsatkichi turli o’lchov birligiga ega ekanligidan aniqlanmaydi, masalan, agar oziqaviy qiymati kkallarda o’lchansa, organoleptik bahosi ballarda o’lchanadi. Amalda foydalanish uchun oziqa qiymatlarini ko’rsatkichlarining barcha elementlarini bitta o’lchov birligiga, masalan, ballarga keltirish kerak. Xizmat ko’rsatish yoki mahsulot sifatning muayyan darajasiga ega bo’lishi zarur. Sifat ko’rsatkichlarini baholash darajasi bo’yicha quyidagilarga ajratadilar: – bazaviy; qiyosiy; nominal; cheklangan. Bazaviy ko’rsatkich – sifatning shunday ko’rsatkichiki, uning qiymati mahsulot yoki sifatning haqiqiy kattaligi bilan solishtiriladi, ya’ni sifat ko’rsatkichining bazaviy qiymati – bu, mahsulot sifatini qiyosiy baholashda asos sifatida olinadi. Bazaviy qiymatlar sifatida vatanimiz va xorijiy eng yaxshi namunalarning qiymatlari qabul qilinishi mumkinki, ularning sifatiga doir ishonchli ma’lumotlar ilgari nazariy yoki eksperimental usullar bilan topilgan yoki perspektivada olinadigan bo’lib, sifat ko’rsatkichlarining bu qiymatlari mahsulotga nisbatan talablarda berilgandirlar (GOSTlar, OSTlar, TU, Retsepturalar to’plamlari va shu kabilar). Ma’lumki, ovqatlanish mahsulotlari sifati deganda, ovqatlanishda odamlarning ovqatga bo’lgan ratsional talablarini qondirish uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlar iste’mol xususiyatlari qobiliyatlari tushuniladi. Albatta, mahsulot sifati bilan ko’rsatiladigan xizmatlar sifati chambarchas bog’liq bo’ladi. Ularning darajasini aniqlashda sifat ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Korxonalar faoliyatidagi mahsulot va xizmat sifat ko’rsatkichlarini aniqlash ularni miqdoriy tahlilini olib borishga yordam beradi va korxona faoliyatidagi “nozik” joylarni aniqlab, uning ichki zahiralari yoki tashqi omillar

hisobidan, ya’nixom ashyo bilan ta’minlash, yarim tayyor mahsulotlar va jihozlar, inventarlarni yangilash va boshqalar bilan tashkil qilishga undaydi. Hozirgi vaqtda umumiy ovqatlanish korxonalarni mahsuloti va xizmat ko’rsatish sifatini aniqlashtiruvchi ko’plab usullar mavjudki, ular asosan umumiy baholashga asoslangan va hamma vaqt ham asoslangan natijalarga olib kelmaydi. Shuning uchun, ushbu ishimizda biz ovqatlanish korxonalar mahsulot sifatida xizmat ko’rsatish sifatini alohida-alohida hisoblab, so’ng bir butun bahoni (darajani) chiqarish usulini ishlab chiqishga harakat qildik. Ovqatlanish korxonasining ovqatlanish sifatini aniqlash uchun korxonada ishlab chiqarilgan mahsulot-ovqatlar sifati va savdo zalidagi ko’rsatilgan xizmat sifati bo’yicha aniqlaymiz: Birinchi sifat ko’rsatkichlar aniqlanadi. Mahsulot sifat ko’rsatkichlar asosida: ovqatlar-mahsulotlar ta’mi, xususiyatlari, ovqatlar turi, xili, tashqi ko’rinishi va ishlab chiqarish dasturga mosligi, baholash darajasi va boshqalarni olish mumkin. Xizmat ko’rsatish sifat ko’rsatkichlariga: ovqatni suzish, berish qoidasiga amal etilishi, ovqatlarning bezalishi, savdo zalining komfortligi, sanitar holati, estetik ko’rinishi, mebellarning qulayligi, xodimlarning etika-etiket qoidalariga rioya etishlari, xizmat ko’rsatishning tezligi, stolning servirovkasi, idish-tovoq va priborlarning sifati, hisob kitob aniqligi, musiqali xizmat sifati, ko’ngil ochar dasturlarning mavjudligi va boshqalarni olish mumkin. Ushbu sifat ko’rsatkichlari bo’yicha baholash mezoni aniqlanadi va 2, 3, 4, 5 ballarda baholanadi. Mahsulot sifat ko’rsatkichlarini korxonadagi «Brakeraj» jurnali ma’lumotlardan olish mumkin. Huddi shuningdek, mahsulot xizmat ko’rsatishni sifatiga berilgan bahoni «anketa so’rovi» yoki korxonada qo’yilgan hisoblagich orqali bajarish mumkin. Buning uchun korxonada mutasaddi xodimlardan sifat komissiyasi tuzilishi lozim bo’ladi va barcha ishlar shu komissiyaga topshiriladi.

Aniqlangan mahsulotlar maxsus shakldagi 1 va 2-jadvallarga kiritilib, qayta ishlov olib boriladi va korxonadagi mahsulot sifati va xizmat ko’rsatish sifati ballarda baholanadi (balli xisoblar). Yuqorida keltirilganlarni «Yulduz» restorani misolida ko’rib chiqamiz. Ma’lumki, restoranda turli taomlar ishlab chiqiladi. Ularning turlanishi turi (xili) bo’yicha: birinchi, ikkinchi, gazaklar, shirin taomlar, salqin ichimliklar va qandolatchilik mahsulotlari ishlab chiqariladi. Ular tayyorlanadigan xomashyosining tarkibi bo’yicha: go’shtli, baliqli, sabzavotli, krupali, sutli, unli va tuxumli bo’lishi, hamda berilishi harorati bo’yicha issiq va sovuq bo’lishi mumkin. Shulardan kelib chiqib, ayniqsa ishlab chiqarilgan mahsulot va ko’rsatiladigan xizmatlarning sifat ko’rsatkichlarini aniqlash va ular orqali sifatni baholash va nazoratini olib borish echimini aniqlash zarur bo’lgan masala hisoblanadi. Shuning uchun biz umumiy ovqatlnish korxonalarini modernizatsiyalash va uning samaradorligini oshirish uchun mavjud umumiy ovqatlanish korxonalarida ishlab chiqariladigan mahsulot va xizmat ko’rsatish sifatining ko’rsatkichlari tizimini tahlilini olib borib takomillashtirilgan ko’rsatkichlar tizimini ishlab chiqdik. Mahsulot va xizmatlar tashkil etuvchi ovqatlanish sifati va ishlab chiqarishsavdo sharoiti ko’rsatkichlari tizimini rasmda keltirdik. Ma’lumki, umumiy ovqatlanish korxonasi ish faoliyatida asosan uch funksiyani: tayyor mahsulotni ishlab chiqarish, mahsulotlarni realizatsiyasi (bo’lim, muomalaga chiqarish, tarqatish) iste’molni tashkil etishni bajaradi. Bundagi oxirgi ikki funksiyasi xizmat ko’rsatishga kiradi. Huddi shuningdek, mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan birga tayyor mahsulotlarni ham sotib olib xizmat ko’rsatishadi. Ana shunday fuksiyalarni hisobga olgan holda mahsulotlar sifati: o’zida ishlab chiqarilgan va chetdan sotib olingan tovarlarga bo’linadi. Xizmatlar sifatini esa mahsulotlarni realizatsiyasi xizmatlari va iste’molni tashkil etish sifatini tashkil etadi. Agar o’zida ishlab chiqarilgan mahsulotlar sifati ko’rsatkichiga, mahsulotlarning ishlab chiqarish dasturiga mosligini hisobga olingan bo’lsa, sotib

olingan mahsulotlar sifatiga ularning assortimenti (kengligi, to’laligi, yangiligi, baholash darajasi) tovar tashqi ko’rinishi (aksiz markasi, ochilgan yoki ochilmaganligi, qo’llash muddati) sifat ko’rsatkichlari kiritiladi. Korxonada ko’rsatiladigan xizmatlar sifatini baholash va nazoratini to’laligini amalga oshirish uchun uni ham realizatsiya qilish xizmatlar sifatiga va ovqat iste’molini tashkil etish sifatiga bo’ldik. Mahsulotlarni realizatsiyasi xizmatlari sifati o’z tarkibiga tayyor ovqatlarni suzish, taqdim etish qoidalariga amal etish, uzatiladigan ovqatlarning harorati, qancha vaqt saqlangan vaqti va beriladigan ovqatlarning bezash sifati hisobiga olingan. Iste’molni tashkil etish sifat ko’rsatkichlariga savdo zalining holati (komfortligi, sanitar-gigienik holat, estetik ko’rinishi va mavjud savdo ovqatlanish mebellarining qulayligi) xizmat ko’rsatish darajasi (personalning etika va etiket qoidalariga amal qilishni, xizmat ko’rsatish tezligi, stol servirovkasi, ovqatlanish idish tovoqlarning, priborlarning sifati va iste’molchilar bilan hisob kitob qilishning to’g’riligi) ovqatlanish vaqtida dam olishni tashkil etish (musiqiy xizmatlarning sifat, ko’ngil ochar dasturlarning mavjudligi va boshqalar) sifat ko’rsatkichlari tashkil etadi. Albatta ovqatlanish sifat ko’rsatkichlari tizimiga ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sharoiti sifat ko’rsatkichlari ham ushbu tizimning to’laligini tashkil etadi. Keltirilgan mahsulotlar va xizmatlar sifatini tashkil etuvchi ovqatlanish sifati va ishlab chiqarish-savdo sharoiti ko’rsatkichlar

2.1-rasm. Umumiy ovqatlanish korxonalarida xizmat ko’rsatish sifati ko’rsatkichlarning takomillashtirilgan tizimi 3. Servis korxona va tashkilotlarda ishlab chiqarishni xamda marketing xizmatlarini rejalashtirish Xo’jalik yuritishning bozor tizimiga xos bo’lgan iqtisodiy munosabatlar rivojlanishning noaniqligi, korxona iqtisodiyoti rivojlanishining mos keluvchi yo’nalishlarini ishlab chiqish zaruriyatini belgilab beradi. Bu vazifa amalda rejalashtirish va bashorat qilish yordamida amalga oshiriladi. Basharot – bu, korxona, ob’ekt yoki xodisaning kelajakdagi ahvoli va ularni amalga oshirish variantlari va muddati to’g’risidagi ilmiy jihatdan asoslangan mulohazadir. Bashoratlarni ishlab chiqish jarayoni bashorat qilish, ya’ni kelajakni hozirgi paytdan kelib chiqqan holda oldindan ko’ra bilish deb ataladi. Korxona hamda butun iqtisodiyot miqyosida bashorat qilishning ob’ektlari sifatida iqtisodiy-ijtimoiy, fan-texnika va boshqa jarayon va hodisalarni ko’rsatish mumkin. Korxonalar faoliyatida iqtisodiy bashoratlar alohida va etakchi o’rin egallaydi. Ularning asosiy vazifalari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: rivojlanish maqsadlarini belgilash, optimal yo’nalishlar va ularga erishish vositalarini izlab topish, resurslarni va qo’yilgan vazifalarni bajarish muddatlarini belgilash, korxona rivojlanishiga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan cheklashlarni aniqlash. Rejalashtirish – qaror qabul qilishning uzluksiz bir jarayoni bo’lib, bu jarayon davomida korxona faoliyati va rivojlanishining maqsad va vazifalari atrofda ro’y berayotgan o’zgarishlarni inobatga olgan holda vaqt bo’yicha aniqlanadi va belgilanadi hamda ularni amalga oshirish uchun resurslar aniqlanadi. Mazmuniga ko’ra, rejalashtirish texnik-iqtisodiy va tezkor-ishlab chiqarish turlariga bo’linadi.

Texnik-iqtisodiy rejalashtirish – korxona faoliyatining barcha (iqtisodiy, texnik, ijtimoiy va hokazo) jihatlarini qamrab oluvchi rejalashtirish turi bo’lib, asosan bir yilga mo’ljallangan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish rejasi shaklida amalga oshiriladi. Mazkur rejalashtirish turining soddalashtirilgan ko’rinishi ko’pincha korxona faoliyatining yillik rejasi deb ataladi. Tezkor – ishlab chiqarish rejalashtirish texnik-iqtisodiy rejalashtirishning davomi bo’lib, korxona faoliyati yillik rejasini yanada qisqaroq muddatga - sutka, o’n kunlik, oyga bo’lib muayyanlashtirish bilan tavsiflanadi. Tezkor-ishlab chiqarish rejalashtirish-kalendar rejalashtirish va dispetcherlashdan iborat bo’ladi. Kalendar rejalashtirishda korxona yillik rejasida va birinchi o’rinda ishlab chiqarish dasturi (mahsulot tayyorlash rejasi)ni o’n kunlik, hafta, kun va smena bo’yicha aniqlashtirish hamda bu ko’rsatkichlarni bajaruvchilarga etkazish ko’zda tutilgan. Dispetcherlashtirish oylik, o’n kunlik, kunlik sutka-smenalik rejalarni bajarishni tezkor boshqarishda ifodalanadi. Shuni qayd qilish kerakki, yuqorida ko’rsatib o’tilgan rejalashtirish turlari asosan mashinasozlik, samolyotsozlik, avtomobilsozlik kabi sohalarning yirik va ba’zi hollarda o’rta korxonalari uchun xosdir. Garchi, biznes-reja hozirgi kunda “ommaviy” bo’lib yirik va o’rta korxonalarda qo’llansada, asosan ishlab chiqarish hajmi katta bo’lmagan hamda xodimlar soni 100 kishigacha bo’lgan kichik korxona va mikrofirmalar biznes-rejalar asosida faoliyat yuritadi. Yana bir muhim narsani aytib o’tish lozim. Hozirgi paytda iqtisodiyotga oid bo’lgan adabiyotlarda rejalashtirishga nisbatan strategik, uzoq muddatli, qisqa muddatli va joriy rejalashtirish kabi tushunchalar qo’llanmoqda. Ularning har biri o’z shakli, ko’rsatkichlarni ishlab chiqish va hisoblash usullariga ega. Strategik rejalashtirish xo’jalik yuritishning bozor tizimidagina vujudga kelib, 10-15 yillik davrni o’z ichiga oladi. U korxona rahbariyatining mas’uliyatli vazifasi hisoblanadi hamda rivojlanishning ustuvor yo’nalishlarini topish va

bozorda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan talabni inobatga olgan holda resurs bilan ta’minlashga qaratilgan. Strategik rejalashtirish asosida yaqin 3-5 yilga mo’ljallangan uzoq muddatli rejalashtirish amalga oshiriladi. U korxona faoliyatining ishlab chiqarish, sotish, xarajatlar, moliya kabi turlarini o’z ichiga oladi hamda o’z mazmuni va maqsadli funksiyalariga ko’ra, strategik rejalashtirishdan farq qilmaydi. Qisqa muddatli rejalashtirishda korxona faoliyati va rivojlanishi 1-3 yilga mo’ljallab rejalashtiriladi. Uning o’ziga xosligi shundaki, birinchi yil ko’rsatkichlari har chorakda, ikkinchi va uchinchi yil ko’rsatkichlari esa har yarim yil yoki bir yilda aniqlashtiriladi va to’g’rilashlar kiritilib boriladi. Buning maqsadi sifatida esa, reja ko’rsatkichlarining iqtisodiy muhit, bozor va fan-texnika taraqqiyotida yuz berayotgan o’zgarishlarni to’laroq aks ettirishga intilishni ko’rsatish mumkin. Bozor munosabatlarida raqobatchilikni kuchaytirish hamda xo’jalik yuritish va hayotiy jarayonlar dinamikasi hisobiga joriy rejalashtirish amalga oshirilib, unga choraklarga bo’lingan yillik rejalar asos qilib olinadi. Ushbu rejalar qoidaga ko’ra, o’zgaruvchan bo’lib, joriy yilning birinchi uch oyi uchun qat’iy, hayotiy ko’rsatkichlar belgilanib, keyingi to’qqiz oy davomida ularga to’g’rilashlar (korrektirovka) kiritiladi. Ular qisqa muddatli rejalarga qaraganda, ayniqsa, ishlab chiqarish harakati va moddiy-tovar boyliklari zahirasi, bahoni shakllantirish qismida yanada aniqroq hisoblanadi. Umuman olganda, korxonaning turli bo’lim va xizmatlari vazifalari bunday rejalarda o’zaro bog’lanadi. Rejalashtirishning istalgan turi korxona faoliyatining biron-bir jihatini aks ettiruvchi, umumiy va xususiy, sifat va miqdor ko’rsatkichlariga asoslanadi. Umumiy va umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar korxonada ishlab chiqarish rivojlanishining yo’nalishi va darajasini aks ettiradi. Bunday ko’rsatkichlar qatoriga ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi, mehnat, tannarx va jamg’armalar bo’yicha ko’rsatkichlarni kiritish mumkin.

Xususiy ko’rsatkichlar umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar asosini tashkil qiluvchi alohida elementlarni, masalan, material, yoqilg’i, energiya va shu kabilarning mahsulot tannarxidagi salmog’ini tavsiflaydi. Shuningdek, bu ko’rsatkichlar asosiy ko’rsatkichlar darajasiga ta’sir o’tkazuvchi alohida omillarni ham tavsiflab beradi. Masalan, yordam ko’rsatuvchi ishchilar salmog’ining mehnat, ishlab chiqarishi darajasiga ta’siri; asbob-uskunalarni ish bilan ta’minlash koeffitsientining ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi va korxona ishlab chiqarish dasturining bajarilishiga ta’siri; xom ashyo va materiallardan foydalanish koeffitsientining mahsulot tannarxi pasayishiga ta’siri va hokazolar. Umumlashtiruvchi hamda xususiy ko’rsatkichlar ikkita kategoriyaga - miqdor (absolyut) va sifat (nisbiy) kategoriyalariga bo’linishi mumkin. Miqdor ko’rsatkichlari korxonaning ishlab chiqarish va xo’jalik yuritish faoliyatini hajm o’lchamida izohlaydi. Bunday ko’rsatkichlar qatoriga ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdori, ishlayotgan xodimlar soni va mehnatga haq to’lash fondi, mashina va asbob-uskunalar parki, ishlab chiqarish dasturini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan materiallar miqdori, sex hamda ish joylari soni va hokazolarni kiritish mumkin. Sifat ko’rsatkichlari korxonaning ishlab chiqarish faoliyatidagi o’zgarishlarni nisbiy kattaliklar: mehnat mahsuldorligining o’sishi, mahsulot tannarxining bazis davrga (yoki reja hisobotiga) nisbatan foizlarda kamayishi, mahsulotning to’liq tannarxiga nisbatan foizlarda daromad hajmi, korxona rentabellik darajasining o’sishi va shu kabilar yordamida tavsiflaydi. Sifat ko’rsatkichlari aksariyat hollarda pul qiymatida ifodalanishi sababli, korxonalarning xo’jalik faoliyatini rejalashtirish va tahlil qilish amaliyotida asosiy va aylanma fondlar, asbob-uskunalar, sarflanayotgan yoqilg’i, energiya va boshqa materiallar kabi qiymat ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Qiymat ko’rsatkichlari korxona faoliyatida qo’llaniluvchi turli xildagi vositalarni statika va dinamikada taqqoslash imkonini beradi. Bundan tashqari, soliqlar va turli xil to’lovlar hamda korxona daromadi foizlardan tashqari pul ko’rinishida ham o’lchanadi.

Korxona faoliyatini rejalashtirish korxona va uning bo’linmalari faoliyatini tahlil qilishdan boshlanishini aytib o’tish muhim. Mazkur tahlil davomida rejaning sifat, miqdor va qiymat ko’rsatkichlari bo’yicha bajarilishiga baho beriladi hamda talofat va yo’qotishlar aniqlanib, korxona faoliyatini yaxshilash bo’yicha choratadbirlar ishlab chiqiladi. Aynan shu chora-tadbirlar va yangi maqsadlardan kelib chiqqan holda joriy rejalashtirish amalga oshiriladi hamda yangi reja davriga korxona faoliyati rejalari ishlab chiqiladi. Rejalashtirish uslubiyati – bu, iqtisodiyotni boshqarishning turli bo’g’inlarida, jumladan, korxonalarni boshqarishda rejalarni ishlab chiqish usullari majmuasidir. Avvalgi rejali iqtisodiyot sharoitlarida u avvalo reja organlarining, ham sobiq ittifoq miqyosida, ham alohida respublikalar miqyosida amal qilgan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqish bo’yicha uslubiy ko’rsatmalarga tayanar edi. Iqtisodiyotning muhim soha va tarmoqlarini joriy va istiqbolli rejalashtirish ushbu ko’rsatmalar asosida amalga oshiriladi. Mazkur holatda rejalashtirish uslubiyatiga ko’ra, “yuqoridan pastga” tamoyili asosida nazorat raqamlari, limit va normativlar tushirilar, keyin esa “pastdan yuqoriga” tamoyili asosida, ya’ni korxonalardan yuqori turuvchi organlarga qayta uzatilar edi. “Yuqori” darajada reja ko’rsatkichlari yiriklashgan tavsifli bo’lsa, korxonalar miqyosida esa ishlab chiqarish bilan bog’liq holda muayyan va detalli tavsifga ega bo’ladi. Rejalashtirishda ushbu tizimning kamchiligi shunda ediki, deyarli har bir korxonaning faoliyat rejasi majburiy tarzda “yuqoridan” tasdiqlanishi zarur edi. Busiz reja o’z realligini yo’qotar edi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar o’z faoliyatini rejalashtirishni mustaqil ravishda amalga oshiradi. Biroq bu rejalashtirishning tekshirib ko’rilgan va foydali usullaridan voz kechishni anglatmaydi. Bugungi sharoitlarda ham korxonalar faoliyatini rejalashtirish texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar, progressiv norma va normativlar, iqtisodiy tahlil, muqobil variantlarni tanlashga asoslanadi. Rejalashtirishning eng ko’p tarqalgan usullari qatoriga quyidagilarni: – balans, normativ, iqtisodiy-matematik, statistik, omillar bo’yicha, ko’p variantli hisob-kitob usuli kabilarni kiritish mumkin. Rejalarning asoslanganlik darajasini

oshiruvchi va ularni tezda amalga oshirilishiga xizmat qiluvchi, shuningdek, tavakkalchilik va vujudga kelishi mumkin bo’lgan talofatlarni kamaytiruvchi usul eng samarali usul hisoblanadi. Hozirgi paytda balans usulining ahamiyati oshib bormoqda. Ushbu usulning mohiyati, o’zaro aloqada bo’lgan ko’rsatkichlarni solishtirish bilan ifodalanadi. Balans usuli asosida korxonaning ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi, ishlab chiqarish quvvatiga bo’lgan talablari va ularning manbalari aniqlanadi. Bundan kelib chiqqan holda moddiy balans, ishlab chiqarish quvvatlari balansi, ishchi kuchi balansi, ish vaqti balansi, qiymat balansini ajratib ko’rsatish mumkin. Balanslar, qoidaga ko’ra, ehtiyojlar va ularga mos keluvchi resurslarning mavjudligi yoki manbalarini o’z ichiga oluvchi, o’zaro moslashuvchi jadval shaklida tuziladi. Balans usuli normativ usuli bilan birgalikda qo’llanadi. Normativ usulida resurslarni sarflashning yo’l qo’yish mumkin bo’lgan eng yuqori va eng quyi chegaralari aniqlanadi. Bunda ishlab chiqarishni rejalashtirish va tashkil etishda norma va normativ kabi tushunchalardan foydalaniladi. Norma (me’yor) – bu, belgilangan sifatdagi mahsulot birligi (ish, xizmat) tayyorlash uchun sarflanuvchi xomashyo, material, yoqilg’i, energiya va boshqa resurslardan foydalanishning yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan maksimal yoki minimal chegarasidir. Agar resurslardan foydalanish normalarini kamaytirish mahsulot sifatining pasayishiga yoki belgilangan standartlar talablarining buzilishiga olib keladigan bo’lsa, u holda bu normalarni kamaytirish mumkin emas. Normativ – bu, nisbiy kattalik bo’lib, asosan foizlar yoki koeffitsientlar yordamida aks ettiriladi. U mehnat vositalari va predmetlaridan foydalanish darajasini, ularning har bir maydon birligi, og’irlik birligi, hajm birligiga sarflanishini tavsiflab beradi. Masalan, asosiy fondlarning birlik qiymatiga mahsulot ishlab chiqarish (fond qaytimi), sutning moylilik, vinoning spirtlilik darajasi (foizlarda), avtomashinaning bosib o’tgan yo’li, avtomobil shinasining ekspluatatsiyasi va hokazo.

Norma va normativlar progressiv tavsifga ega bo’lishi, ya’ni ularni ishlab chiqishda zamonaviy fan, texnika va texnologiya rivojlanishining darajasi, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etish, ishlab chiqarish quvvatlaridan to’liq foydalanish hamda ilg’or korxonalarning tajribalarini hisobga olish zarur. Shuningdek, ular doimiy ravishda qayta ko’rib chiqilishi, eskirgan norma va normativlar yangi, xo’jalik hayoti va davr talablariga javob beruvchi norma va normativlar bilan almashtirilishi lozim. Norma va normativlar quyidagi asosiy guruhlar asosida ishlab chiqiladi: * tirik mehnat xarajati normalari (mahsulot biriligiga sarflanuvchi ish vaqti normasi, vaqt biriligida ishlab chiqarish normasi, xizmat ko’rsatish normasi, miqdor normativi); * moddiy xarajat normalari (xomashyo, material, yoqilg’i, energiya, butlovchi qismlar); * ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish normativlari (ishlab chiqarish siklining davomiyligi, tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi, ishlab chiqarish zahiralari va hokazo); * mehnat vositalaridan foydalanish normalari (mashinalar, asbobuskunalar, mexanizmlar, qurilmalar); * korxona, sex, asbob-uskunalarning loyiha quvvatiga chiqish vaqti normalari. Ko’rinib turibdiki, rejalashtirish juda murakkab va mehnat talab qiluvchi jarayon bo’lib, korxona faoliyatining resurslar xarajatini normalashtirishdan to mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilishgacha barcha ko’rsatkichlarini inobatga oladi. Rejalashtirishning asosiy vazifalari quyidagilar: * maqsadni belgilash; * korxona faoliyatining turli xil yo’nalishlari, ayniqsa, xalq xo’jaligi va aholi uchun zarur bo’lgan mahsulot ishlab chiqarishning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini asoslab berish; * zaruriy moddiy-texnika asossini shakllantirish; * moliyalashtirish manbalarini aniqlash; * yakuniy natijalarning ijobiy bo’lishiga erishish.

Amaliyotda bu vazifalarni korxona direktori yoki iqtisodiy-rejalash xizmatining o’zi bajarmaydi yoki bajarishi lozim emas. Bunda butun jamoa, ayniqsa, agar bu korxona aksiyadorlik jamiyati shaklida faoliyat ko’rsatayotgan bo’lsa, ishtirok etishi zarur. Afsuski, korxona xodimlari ko’pincha “rahbarga ko’proq narsa ko’rinadi” tamoyili asosida ishlaydilar va yaxshiroq natijalarga erishish uchun tashabbuskorlik ko’rsatmaydilar. Tajribalar esa korxona muammolarini hal qilish barcha xodimlar, jumladan, ishchilarga ham bo’lgan holdagina bu korxonalar gullab-yashnashi mumkinligini ko’rsatadi. Bugungi kunda bozor iqtisodiyoti korxonaning ishlab chiqarish faoliyatini rejalashtirish va ratsional boshqarish tizimi hamda maksimal ravishda qulay sharoitlarni yaratmoqda. Bunday sharoitlarda rejalashtirish bozor iqtisodiyoti va bozor munosabatlarining barcha imkoniyatlaridan foydalanishga xizmat qilishi lozim. Korxona faoliyatini umuman emas, balki har bir muayyan holdagi vazifalarni hal qilishga yo’naltirgan holda rejalashtirish zarur. Buning uchun rejalashtirishning ilmiylik, komplekslilik, uzluksizlik, optimallik, moslashuvchanlik kabi tamoyillariga tayanish zarur. Korxona, ayniqsa, agar u yirik bo’lsa, asosiy, yordamchi va xizmat ko’rsatuvchi sexlardan iborat bo’lib, ularning har biri faqat o’ziga xos bo’lgan vazifani bajaradi va shunga mos holda faoliyatni rejalashtirish va tartibga solishning o’ziga xos xususiyatiga ega bo’ladi. Shundan kelib chiqqan holda etakchi bo’g’inni ajratib ko’rsatish rejalashtirishning asosiy tamoyillaridan biri bo’lib xizmat qiladi. Bunda korxonaning asosiy ishlab chiqarish vazifalari bajarilishini ta’minlovchi bo’linmasini rivojlantirishga ko’proq e’tibor qaratiladi. Masalan, bunday bo’g’in sifatida mashinasozlik zavodida yig’uv sexi, to’qimachilik kombinatida yigiruv va to’quv sexlari, qandolatchilik fabrikasida tayyor mahsulot sexini ko’rsatish mumkin. Etakchi bo’g’inni ajratib ko’rsatish korxonaning barcha bo’linmalarini birgalikda kompleks ravishda rivojlantirishni ko’zda tutadi. Chunki busiz rejalashtirish bir tomonlama bo’lib qolishi hamda ishlab chiqarishni tashkil etishda “tor joylar” va disproporsiyaning vujudga kelishiga olib kelishi mumkin. Shu

sababli korxona faoliyatining iqtisodiy-ishlab chiqarish rejasi ko’rsatkichlari va bo’limlarining o’zaro aloqada bo’lishini hamda kompleks rejalashtirishni ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu erda ham rejalashtirishning balans usuli katta ahamiyatga ega. Rejalashtirishning yana bir muhim tamoyili ilmiylik bo’lib, u avvalo tayyorlanayotgan rejalar va ishlab chiqarishni rivojlantirish dasturlariga, shuningdek, fan-texnika taraqqiyoti talablari, raqobatchilik va bozor talablarini hisobga olishga asoslanadi. Rejalashtirishning ilmiyligi, jonli mehnat va mahsulotga aylangan mehnat xarajatlarining eng kam miqdorida iloji boricha yuqori natijalarga erishishga, shuningdek, korxona xodimlari manfaatdorligini oshirishga ko’maklashadi. Komplekslilik tamoyili ishlab chiqarishni, birinchidan, zamon va makonda, ikkinchidan, ishlab chiqarishni boshqarishning gorizontal va vertikalida, uchinchidan, ishlab chiqarishning resurs asoslarini ta’minlashda, to’rtinchidan, ishlab chiqarishdagi “tor joylarni” hisobga olish va ularni yo’qotish choratadbirlarida, beshinchidan, xodimlarning o’z mehnatlari natijasidan moddiy va ma’naviy qoniqishida, oltinchidan, korxonaning mo’ljallanayotgan daromad yoki foyda olishini amalga oshirishni ko’zda tutadi. Proporsionallik nafaqat ishlab chiqarishni rejalashtirishda, balki ishlab chiqarishni boshqarishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Zarur proporsiyalarga amal qilish ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchining sexlar va ish joylari bo’yicha hamda ishlab chiqarish bosqichlarida to’g’ri taqsimlanishiga va ulardan to’g’ri foydalanishga ko’maklashadi. Proporsiyalarga amal qilmaslik esa, aksincha, ishlab chiqarishning ba’zi uchastkalarda kuchayib, boshqalarida pasayishiga, ya’ni disproporsiyalarning vujudga kelishiga hamda korxonalarning noritmik tarzda faoliyat yuritishiga sabab bo’ladi. Zaruriy proporsionallikni ta’minlashda ishlab chiqarishni tashkil etishni texnik-iqtisodiy normalashtirish katta rol o’ynaydi. Rejalashtirishning uzluksizligi ishlab chiqarishni va umuman, korxona faoliyatini tashkil etishning muhim tamoyili hisoblanadi. Bu tamoyil amalda joriy rejalarning istiqboldagi rejalar bilan, istiqboldagi rejalarning esa bashoratlar

(prognoz) bilan bog’liq bo’lishida o’z aksini topadi. Boshqacha qilib aytganda, rejalashtirish qisqa muddatli tavsifga ega bo’lgan indikativ reja tabiatiga mos kelmovchi, yanvardan martgacha yoki martdan dekabrgacha, ya’ni “...dan” “...gacha” tamoyili asosida amalga oshirilmasligi lozim. Rejalashtirishning “...dan” “...gacha” tamoyilini inkor qilganda biz avvalo vaqt bo’yicha rejalashtirish uzilishining oldini olishni ko’zda tutamiz. Masalan, o’sha indikativ reja o’z davomiga ega bo’lishi, ya’ni korxona o’z faolitini yanvar-mart oylariga rejalashtirganda keyingi davrlarda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan vazifalarni ham, albatta, bozor kon’yunkturasi, iste’molchilar manfaati va ishlab chiqarish holatlarining o’zgarishini ko’zda tutishi lozim. Bu vazifa asosan yil davomida amalga oshiriluvchi rejalarni aniqlashtirish va muayyanlashtirish yo’li bilan bajariladi. Optimallik ham rejalashtirish tamoyillari qatoriga kiradi. Rejalar barcha ishlab chiqarish resurslaridan chiqitlar va yo’ldosh mahsulotlardan keng foydalanishni inobatga olgan holda iloji boricha ratsional va unumli foydalanishni ta’minlashi hamda yuqori natijalarga erishish uchun eng samarali yo’llarni tanlashi kerak. Rejalashtirishning optimalligiga iqtisodiy-matematik usullar va elektron hisoblash mashinalarini qo’llash, rejalarning bir nechta variantlarini ishlab chiqish yordamida erishiladi. Ko’p variantlilik eng tejamkor reja varianti yoki korxona faoliyati dasturini tanlashga imkon yaratadi. Moslashuvchanlik rejalashtirishning bozor sharoitlaridagi muhim tamoyili hisoblanadi. U ishlab chiqarish rejalariga o’z vaqtida o’zgartirishlar kiritish, iste’molchilar va xaridorlar talablarini hisobga olish, ishlab chiqarishning yuzaga kelishi mumkin bo’lgan pasayishi va inqirozlarning oldini olishga yordam beradi. “Korxonalar to’g’risida”gi qonun ishlab chiqarishni rejalashtirishda ushbu tamoyilni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan sharoitlarni yaratadi. Biroq hech qanday tamoyil, jumladan, yuqorida sanab o’tilgan tamoyillar ham, o’zidan-o’zi, ya’ni shu tamoyillar uchungina kerak emas. Agar amaliyotda qo’llanmasa bu tamoyillar faqat qog’ozda qolib ketishi yoki oddiy chaqiriq bo’lib

qolishi mumkin. Shu sababli korxona rahbarining rejalashtirish jarayonini, aniqrog’i, rejaning bajarilishi hamda rejalashtirishning belgilangan va boshqa tamoyillari qanday aks ettirilganligini nazorat qilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Nazorat kerakli natijalarga erishish, yuzaga kelishi mumkin bo’lgan disproporsiyalarni aniqlash va ularning oldini olish, shuningdek, zahiralarni aniqlash va ulardan foydalanish yo’llarini belgilashga imkon berdi. Tadbirkorlik – korxonalar xo’jalik yuritish faoliyatining uzluksiz qismi bo’lib, foyda (daromad) olish va uni ko’paytirishga qaratilgan bo’ladi. Korxonalar hayotida u, boqibeg’amlikka berilish, turg’unlik va isrofgarchilikni inkor qilishni anglatadi. Korxona rahbari yoki mutaxassis tadbirkorlik va tashabbuskorlik “ruhiga” ega bo’lmasa, demak, u bo’sh yoki yomon xodim, xizmatda belgilangan soatlarni o’tkazib o’tiruvchi shaxs hisoblanadi. Aksincha, tadbirkorlik va tashabbuskorlik “ruhiga” ega bo’lgan mutaxassis yoki mansabdor shaxslar ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va rivojlantirish, mehnat sifatini ko’tarish va korxonaning oladigan daromadlarini ko’paytirish yo’llarini izlab topadilar. Tadbirkorlikni ko’pincha muayyan shaxsga “bog’lab qo’yadilar” hamda bu shaxsni tadbirkor yoki biznesmen deb ataydilar. Bundan tashqari bir guruh shaxslardan tashkil topuvchi jamoa tadbirkorligi ham mavjud. Bu holatni jamoa biznesi yoki jamoa tadbirkorligi deb atash mumkin. Agar yakka shaxs individual tarzda yoki kichik bir jamoa vositachilik, oldisotdi, maslahat va boshqa xizmatlar bilan shug’ullansa, u holda biznes-reja talab qilinmaydi. Boshqa hollarda biznes-reja yangi korxona tashkil qilish yoki bironbir tijorat loyihasini amalga oshirish uchun mo’ljallanayotgan asoslangan xattiharakatlarni o’z ichiga oluvchi hujjat hisoblanadi. Uning asosiy vazifasi, korxonaga o’z imkoniyatlarini baholash, bozordagi istiqbolni, zaruriy xarajatlarni aniqlash, korxona faoliyatining birinchi yillarida “suv ostidagi toshlar”ni aniqlash hamda mazkur faoliyat turining foydali yoki zararli ekanligini baholash ko’rsatkichlari yordamida hisoblashga yordam berishda deb belgilanadi. Biznes-rejani tayyorlash natijasida «Ishni nimadan boshlash kerak?»; «Samarali ishlab chiqarishni qanday tashkil qilish lozim?» «Birinchi foyda yoki

daromad qachon olinadi?», «Investorlar va kreditorlar bilan qachon hisob-kitob qilish mumkin?», «Yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xavf-xatarni qanday kamaytirish mumkin?», «Raqobatchilar bilan kurashda qanday choralardan foydalanish mumkin?» kabi savollarga javob olinadi. Biznes-rejani tuzishda quyidagi shartlarga alohida e’tibor qaratish zarur: * biznes-reja professional va shu bilan bir paytda sodda, bajarish uchun tushunarli va oson bo’lishi lozim; * biznes-reja investor yoki boshqa manfaatdor shaxs o’ziga kerakli ma’lumotlarni qidirib topishi uchun bo’limlarga (BOBlarga) bo’linishi lozim; * Biznes-rejani tayyorlashda korxonaning bosh rahbari albatta qatnashishi shart, chunki investor, bank yoki boshqa moliya idorasi korxona rahbari qatnashmaganligi yoki boshqa shaxsga topshirilganligi haqida xabar topsa, biznes- rejaning ishonchliligiga shubha uyg’onishi mumkin; * biznes-rejaning ob’ektiv baholanishiga erishish kerak, ya’ni unda xatolar va noto’g’ri hisob-kitoblar bo’lmasligi lozim; * biznes-rejaning tarqatib yuborilmasligini nazorat qilish zarur, chunki unda biznes to’g’risidagi maxfiy ma’lumotlar joy olgan bo’ladi. Rejalarning har bir turi kabi, biznes-reja ham, bo’lim va ko’rsatkichlardan iborat bo’ladi. O’ntagacha bo’limni o’z ichiga oluvchi biznes reja mazmuni va tuzilishiga ko’ra, eng maqbul hisoblanadi. Mavjud adabiyotlarda quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oluvchi biznes-rejalar taklif qilinadi: 1. Tanlangan biznes konsepsiyasi; 2. hozirgi paytdagi holat (maqsad, vazifa va niyatlar); 3. Tashkil qilinayotgan korxona va uning mahsulot hamda xizmatlari tavsifnomasi; 4. Boshqaruv (menedjment); 5. Bozor tadqiqoti va tahlili; 6. Marketing harakatlari rejasi; 7. Ishlab chiqarish rejasi; 8. Tavakkalchilikni baholash;

9. Moliyaviy reja; 10. Biznes-loyihaning samaradorligi. Tanlangan biznes yo’nalishining konsepsiyasini tuzishda uning raqobatbardoshligi (sifat, narx, iste’molchiga etkazib berish shakli, tayyorlash texnologiyasi va hokazo); mablag’larga bo’lgan ehtiyojlar; o’ziga jalb qilishning asoslanganligi (taklif qilinayotgan mahsulotning boshqa mahsulotlardan afzalliklari, mahsulot ishlab chiqarishning qaysi bosqichda ekanligi va hokazo)ga katta e’tibor qaratish lozim. Konsepsiyada tanlangan tovar bozoridagi ahvol; korxonaning tanlangan biznes sohasidagi kuchli va kuchsiz tomonlari; boshqa bozorga chiqish imkoniyatlari; bozorga ta’sir o’tkazuvchi qonunchilik, siyosat, demografik holat kabi omillar aks ettiriladi. Bundan tashqari konsepsiya bahoning o’zgarishi, inflyasiyaning o’sishi, kapital olib chiqish yoki mahsulot olib kirishni cheklovchi qonun hujjatlarini qabul qilinishi kabi sharoitlarda, mahsulotni sotishni ko’paytirish uchun zarur bo’lgan chora-tadbirlarni ham o’z ichiga oladi. Ushbu bo’lim tanlangan biznes yo’nalishi maqsadlari va niyatlarining shakllanishi bilan yakunlanadi. Korxona, uning mahsulot va xizmatlari tavsifnomasi bo’limida korxonaning joylashgan manzili, bozorga chiqish shakli, bozordagi ulushi, asosiy raqobatchilari va ularning kuchli tomonlari, texnologiya darajasi va xarajatlar tahlili aks ettiriladi. Mulkchilik shakli, xodimlarning malakasi, tashqi muhit bilan munosabatlar “Boshqaruv” bo’limida ko’rsatiladi. “Bozor tadqiqoti va tahlili” bo’limida tanlangan bozor asoslab beriladi, xaridorlarni korxona mahsulotlariga jalb etuvchi raqobatchilik usullari hamda bozorda bahoni shakllantirish va hokazolar ko’rib chiqiladi. Marketing rejasi ning asosiy vazifasi korxonaning bozordagi imkoniyatlariga baho berishdadir. Marketing rejasining asosiy elementlari sifatida tovarlarni tarqatish tizimi, bahoni shakllantirish, reklama, savdoni rag’batlantirish

usullari, sotilgandan keyingi xizmat ko’rsatishni tashkil qilish, korxona (firma) va uning mahsulotlari haqida jamoatchilik fikrini shakllantirish kabilarni ko’rsatib o’tish mumkin. “Ishlab chiqarish rejasi” potensial xaridorlarga kerakli mahsulotlar hajmini o’z vaqtida ishlab chiqarish imkoniyatining mavjudligini ko’rsatadi. Mazkur bo’limda quyidagilar o’z aksini topadi: yangi tashkil qilingan yoki faoliyat yuritayotgan korxonada tovar ishlab chiqarish joyi; buning uchun zarur bo’lgan ishlab chiqarish quvvatlari va ularning o’sish istiqbollari; xomashyo va material etkazib beruvchilar; ishlab chiqarish kooperatsiyasi; ishlab chiqarish oqimlari tizimini tuzish; sifatni nazorat qilish jarayoni; foydalaniladigan standartlar; vujudga kelishi mumkin bo’lgan ishlab chiqarish xarajatlari. “Tavakalchilik va sug’urtalashni baholash” bo’limi ikki qismga bo’linadi. Birinchi qismda tavakkalchilikning barcha turlari (yong’in, zilzila, soliqni boshqarishdagi o’zgarishlar va valyuta kursining tebranishi) oldindan hisoblab chiqiladi. Ikkinchi qismda esa tavakkalchilik xavfining oldini olish, ya’ni tavakkalchilik va zararlarni qisqartirish chora-tadbirlari ko’rsatiladi, shuningdek, tavakkalchilik xavfidan sug’urtalash dasturi amalga oshiriladi. Moliyaviy reja biznes-rejaning yakunlovchi bo’limi bo’lib, korxona faoliyatining natijalarini tavsiflaydi. U quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi: * savdo hajmining bashorati; * pul daromadlari va xarajatlari balansi; * foyda va zarar bo’yicha reja. Mazkur rejaning ko’rsatkichlari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: * tovarlarni sotishdan tushgan daromad; * ishlab chiqarish xarajatlari; * savdodan tushgan umumiy foyda; * sof foyda; * korxona aktiv va passivining solishtirma balansi; * zararsizlikka erishish grafigi. Shuningdek, mazkur bo’limda ishlab chiqarishni tashkil qilish yoki kegaytirish uchun mablag’ jalb qilish rejalari ham ifodalanadi. Bo’limda

korxonaning moliviy barqarorligi yoki nochorligini aniqlash imkonini beruvchi maxsus ko’rsatkichlar hisob-kitobi ham keltiriladi. 4. Real sektordagi servis korxonalarida mehnatning mohiyati, mehnat munosabatlari Ish haqi iqtisodiyotda tashqi ko’rinishdan bajarilgan ishni ish beruvchi tomonidan, mehnat xarajatlari natijasiga qarab, pul sifatida to’lanadigan, ishchini rag’batlantirishning puldagi ifodasidir. Lekin, bunday tarif yuzaki va uni ichki tabiatining mohiyatini yoritmaydi. Sotsialistik jamiyat davrida ish haqiga davlat tomonidan ishchilarni moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun mehnatni son va sifatiga qarab taqsimlanadigan milliy daromadning bir qismi sifatida qaralgan. Bunday tarif o’sha davrning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari tavsifiga va ma’muriy boshqaruv tizimiga mos kelgan. Bozor iqtisodiyoti ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning mazmunini tubdan o’zgartirishga olib keldi va bozor iqtisodiyotiga mos iqtisodiy dastaklarni vujudga keltirdi. Lekin hozirgi iqtisodiy va ommaviy adabiyotlarda iqtisodiy kategoriyalarga, jumladan ish haqiga nisbatan yagona fikr yo’q. Ularning mazmuniga har xil ta’riflar berilishi, turli xil yoritilishga olib kelmoqda. Shu sababli biz ish haqiga berilgan ayrim ta’riflarni keltirishni lozim topdik. O.E.Luchinin «Statistika v r ы nochnoy ekonomike» (Rostov-na-donu. «Feniks», 2006) ish haqiga quydagicha ta’rif beradi: «Ish haqi – ijtimoiy zaruriy mehnatning son va sifatiga bog’liq holda ishchining mehnat daromadidir» (382 b). G.X.Gender, N.I.Vedernikovalar «Oplata truda v uprejdeniyax byudjetnoy sfer ы » (Sankt – Peterburg, «Piter», 2003) ish haqining mohiyatini yoritishda «… bozor iqtisodiyotida ish haqi mehnat resursi bahosi (ishchi kuchi)» deb ta’riflaydi. O’zbekiston Makroiqtisodiyot va Statistika Vazirligining 1998 yil 26 oktyabr №33 qarori bilan tasdiqlangan «Instruksiya po statistike chislennosti i zarabotnoy plate rabotayu щ ix po naymu» da (Toshkent, 1999) ish haqi quyidagicha ta’riflangan: ««Ish haqi» tushunchasi pul va natural shakldagi barcha

turdagi maoshlarni (va har xil mukofotlar, ustamalar, qo’shimchalar, ijtimoiy imtiyozlar)ni… qamraydi». O’zbekiston Respublikasining mehnat kodeksida ish haqi atamasi ishlatilmagan, unda «Mehnat haqi» ish haqi mazmunida ishlatilgan. Kodeksning 153-moddasida «Mehnat haqining miqdori ish beruvchi bilan xodim o’rtasidagi kelishuviga binoan belgilanadi deb ta’kidlanadi. Mehnat haqi shakli va tizimlari, mukofotlar, qo’shimcha to’lovlar, ustamalar, rag’batlantirish tarzdagi to’lovlar, jamoa shartnomalarida, shuningdek ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qo’mitasi tomonidan qabul qilinadigan boshqa lokal hujjatlarda belgilanadi. Mehnat haqi, qoida tariqasida pul shaklida to’lanadi. Mehnat haqini natura shaklida to’lash taqiqlanadi. O’zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan belgilangan holda bundan mustasno» – deb yozilgan. Ish haqiga ta’luqli chet el adabiyotlarda berilgan boshqa ta’riflarning ayrimlarini keltiramiz. Ularda: Ish haqi – bu, mehnat bahosi; bu ishchi kuchi bahosi; bu mehnat xizmatlari bahosi; bu iqtisodiy rentaning shakli; bu ishchi kuchini ijarasi uchun to’lov kabi ta’riflar keltirilgan. Bunday ta’riflarni yuzlab keltirish mumkin. Yuqoridagilardan kelib chiqib, ish haqi nihoyatda murakkab iqtisodiy kategoriya ekanligiga shubxa tug’ilmaydi. Ushbu masala yuzasidan biz o’z mulohazalarimizni bildirib o’tamiz. Ish haqi nazariy jihatdan tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har xil moddiy ne’matlar qatorida ishchi kuchi oldi-sotdi predmeti sifatida mehnat bozori ob’ektiga aylanadi. Ishchi kuchi oldisotdi predmeti sifatida iste’mol qiymatga va qiymatga ega bo’lishi kerak. Ushbu tushunchalar boshqa moddiy ne’matlar iste’mol qiymati va qiymat tushunchalariga nisbatan farq qilib, juda murakkab va iqtisodiy-statistik nuqtai nazardan hisobga olinishi allaqancha murakkabdir.

Ko’p hollarda ishchi kuchi va mehnat tovar deb ishlatiladi. Aslida tovarning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatidan kelib chiqilsa, ishchi kuchi va uning mehnati boshqa tovarlardan shaklan va mazmunan farq qiladi. Tovar deb o’zi uchun emas, sotish uchun ishlab chiqilgan mahsulotni tushunamiz. Oldi-sotdi natijasida tovarning egasi, undan foydalanish va tasarruf etish huquqi o’zgaradi. Tovar ayriboshlash jarayonidan chiqib, iste’mol jarayoniga o’tadi va iste’mol predmetiga aylanadi. U iste’molchilarning ehtiyojini qondiruvchi moddiy ne’mat sifatida xizmat qiladi. Ishchi kuchi birinchidan , shaklan moddiy ne’mat emas, u ishlab chiqarish quvvati sifatida faoliyat ko’rsatuvchi jonli omildir; ikkinchidan , u oldi- sotdi jarayonida o’zi sotilmaydi, unga egalik qilish huquqi o’zgarmaydi, bozorda mehnat resursi, mehnat jarayonida ishlatiladigan uning kasbiy mahorati, quvvati, ya’ni uning mehnat qobiliyati sotiladi; uchinchidan , moddiy ne’matlarning oldi- sotdi jarayonida to’la qiymati (bu erda to’la qiymat deganda, uning haqiqiy qiymati emas, ijtimoiy-zaruriy qiymati, ya’ni uning barcha omillar ta’siri natijasida shakllangan qiymatining puldagi ifodasi, ya’ni bahosi e’tiborga olingan), ayriboshlanadi, sotiladi. Ishchi kuchi atamasiga kelsak, unga mehnatining to’la qiymati to’lanmaydi, aksincha qiymatini bir qismi to’lanadi. Chunki, uning mehnati natijasida qo’shimcha qiymat yaratiladi. Ishchi kuchi mehnatining zaruriy qismiga ish haqi to’lanadi, qo’shimcha qiymat yaratuvchi qismining qiymati ish beruvchi, ya’ni mulk egasi (davlat, jamoa, korxona, ish beruvchilar) hamda jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo’lgan qismida qoladi; to’rtinchidan , moddiy ne’matlarning oldi-sotdi jarayoni biror bir laxzada sodir bo’ladi, ishchi kuchi mehnatini oldi-sotdi jarayoni uzoq davrda sodir bo’ladi. Ushbular nuqtai nazaridan kelib chiqib, ishchi kuchi, mehnat alohida, o’z xususiyatiga ega bo’lgan, oldi-sotdi jarayonining predmeti sifatida qaralishi lozim. Bu borada ish bilan mehnatni farqlash zarur. Ishni ishchi kuchi, ya’ni uning mehnati, mehnat qilish qobiliyati bajaradi. Ish beruvchi ishchining bajargan

ishi uchun haq to’laydi. Shuning uchun ham rasmiy hujjatlarda ish haqi atamasi ishlatiladi. Umuman olganda bozorda ishchining jismoniy va intellektual mehnat qilish qobiliyati sifatida, uning to’la qiymati to’lanmaydi, aksincha uni qiymatining bir qismi-bahosi mehnat qilish jarayonida to’lanib boriladi. Mehnat – bu, ishchilarning o’z ehtiyojlarini qondirish maqsadida amalga oshiriladigan ongli faoliyatidir. Shunday qilib, ishchi kuchi yoki uning mehnatini umuman tovar sifatida tariflash ilmiy-nazariy nuqtai nazardan to’gri bo’lmaydi. Ishchi kuchining ongli faoliyati, uning jismoniy va intellektual mehnat qilish qobiliyati bozorda sotiladi va ana shu qobiliyat tovar bo’lib hisoblanadi. Ish haqiga esa yuqorida keltirilgan tovar qiymatining bir qismining (zaruriy mehnat) puldagi ifodasi nuqtai nazardan qarash lozim. Ish haqi ishchi mehnati motivatsiyasini va rag’batlantirishning shakli sifatida namoyon bo’ladi. Ish haqi, mehnat haqi kategoriyalari adabiyotlarda ko’p ishlatiladi, ayrimlar ularni sinonim qatorida ishlatadi, ayrimlar ularni farqlaydi. Bunga tegishli fikrlarni biz yuqorida ham keltirdik. Masalan, Yu.F. Elizarov «Ekonomika organizatsii» darsligida (M., «Ekzamen», 2005) «…ish haqidan, mehnatga to’lov (mehnat haqi) kengroq tushuncha bo’lib, u ish haqidan tashqari har xil to’lovlar va imtiyozlarni o’z ichiga oladi» - deb ta’kidlaydi (115 bet). Muallifning ushbu fikrlariga qisman qo’shilgan holda quyidagi nazariy fikrlarni e’tirof etish zarur deb hisoblaymiz. Haqiqatdan olganda har xil qo’shimcha to’lovlar ish haqining elementi hisoblanadi. Ish haqini bir necha xil elementlarga bo’lish mumkin. Ular asosan (bazali) ish haqi, ustamalar, qo’shimcha to’lovlar va ish haqining o’zgaruvchan qismidir (har xil rag’batlantiruvchi to’lovlar). Asosan ish haqi ishchining funksional vazifalarini har qanday sharoitda o’z vaqtida va sifatli bajarishi uchun to’lanadigan, belgilab qo’yilgan, doimiy to’lanadigan pul to’lovidir (ayrim hollarda natural holda bo’lishi ham mumkin).

Ustamalar va qo’shimcha to’lovlar ishchi mehnatining alohida shart sharoiti va mazmuni uchun to’lanadi. Masalan, mehnat staji, qo’shimcha funksiyalarni bajarganligi, kechqurun, dam olish va bayram kunlarida ishlaganligi uchun, ishlamagan vaqtlari uchun to’lov, hududiy koeffitsientlar, og’ir sharoitlardagi ishlar uchun qo’shimchalar va hokazolar. Ish haqining o’zgaruvchan qismi rejadan yuqori darajada bajarilgan ish natijalari uchun to’lanadi. Unga har xil mukofotlar kiradi. Masalan, tovar aylanishi rejasini ortig’icha bajargani uchun, biron davr (kvartal, yil) natijalari uchun to’lanadigan mukofotlar, bonus to’lovlar va hokozolar uchun. Rasmiy statistikada «Ishchi kuchini saqlash uchun ketgan xarajatlar» ko’rsatkichi ishlatiladi. Ushbu ko’rsatkichni bizning fikrimizcha mehnat haqining zaruriy qismining qiymatiga tenglashtirish mumkin. Mehnat haqiga ish haqidan tashqari madaniy-oqartuv, sog’lomlashtirish, kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash, ijtimoiy sug’urtalar, maxsus to’lovlar va boshqa xarajat kabilar kiradi. Mehnat haqining ijtimoiy paketi tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: • har xil ijtimoiy to’lovlar; • nomoddiy (pulsiz) imtiyozlar (har xil imtiyozlar, ish vaqtini moslashtirish, qo’shimcha mehnat ta’tilini berish, erta nafaqaga chiqarish va h.k.); • firma, korxonaning aksiyalarni o’z ishchilariga sotish; • mehnat sharoiti va mazmunini yaxshilash; • ishda yaxshi ijtimoiy, psixologik muhitni yaratish; • ishchilarni xizmat pog’onalaridan ko’tarilib borilishini ta’minlash; Shunday qilib, «ish haqi» miqdori «mehnat haqi» miqdoridan («Ishchi kuchini saqlash uchun xarajatlar») tarkibi bilan farqlanadi. Motivatsiya deganda ishchining faoliyat uchun ichki dunyoviy qiziqishini tushunish kerak. Motivatsiya inson ehtiyojini tez mehnati faoliyati orqali qondirishga intilishidir. Mehnat faoliyati orqali inson o’zining nafaqat moddiy ehtiyojlarini, xamda ijtimoiy ehtiyojini ham qondirishga intiladi (masalan, o’zini

himoya qilish, do’stona munosabatlar, boshqalar hurmatiga sazovor bo’lish, shonsharafga ega bo’lish, nufuz kabilar). Ish haqi kategoriyasini nazariy va amaliy nuqtai nazardan nominal ish haqi va real ish haqiga ajratish zarur. Chunki ish haqining real miqdoriga inflyasiya, baho kabi omillar salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ular natijasida nominal ish haqi-ish haqi pul hisobida o’zgarmay tursa, real ish haqi – olingan pulga sotib olinadigan tovarlar va xizmatlar miqdori kamayib boradi. Shuning uchun ham jahon amaliyotida ish haqini indeksatsiya qilish qo’llaniladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat haqi yoki ish haqini talqin qilganda, bizning fikrimizcha quyidagi nazariy masalalarni e’tiborga olish zarur. Ish haqi yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan xo’jalik sub’ektlari faoliyati bilan bog’lik bo’lib, u yollanma ishchilarga to’lanadi. Yakka tartibdagi yoki oilaviy tadbirkorlarda faoliyat (ish) yurituvchilar uchun mehnat natijasi qanday to’lanadi? Mehnat natijasi ish haqi sifatida namoyon bo’ladimi yoki boshqachami, degan savollar tug’iladi. Ushbu masala bo’yicha biz o’z fikr mulohazamizni bildirmoqchimiz. Ushbu masalaga nazariy nuqtai nazardan yondashsak bunday xo’jalik sub’ektlari uchun ish haqi katigoriyasi mazmunan mos kelmaydi. Ular uchun mehnat faoliyati natijasidan olingan daromad kategoriyasini ishlatish maqsadga muvofiqdir. Masalan, yakka tartibda ishlayotgan tadbirkorning daromadi, oilaning ish faoliyatidan olgan daromadi. Ushbu daromadni nazariy va amaliy jihatdan yoritishda ularni ikki qismga bo’lib qarash kerak. Ya’ni, daromadning bir qismi shaxsiy iste’mol uchun ishlatiladi. Uni shaxsiy iste’mol fondi deb yuritish va ularning ish haqiga tenglashtirish mumkin. Daromadning ikkinchi qismi faoliyatni kengaytirish yoki takomillashtirish uchun mo’ljallangan bo’lib, uni jamg’arish fondi deb atash mumkin. Huddi shunday shaxsiy tomorqalarda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda mahsulotga to’lov sifatida ularni natural mahsulotlari xizmat qiladi. Bunda mahsulotning bir qismi bozorga chiqarilib qiymat shakli (pul)da namoyon bo’lishi, ikkinchi qismi urug’lik fondini tashkil qiladi. Yoki mahsulot

natural shaklda ishlatilib, bir qismi iste’mol fondini ikkinchi qismi urug’lik fondini tashkil qiladi. Bular ham mehnat haqi (to’lovi) bilan ish haqini o’rtasidagi farqlarni anglatuvchi belgilardan hisoblanadi. Ish haqining mohiyati va ahamiyati uning iqtisodiy jarayonda bajarayotgan funksiyalaridan kelib chiqadi. Ish haqi birinchidan , mehnatni moddiy rag’batlantirish funksiyasini bajaradi. Bu funksiyani iqtisodiy deb ham aytish mumkin. Bu funksiya iqtisodiy deb yuritilsa ish haqini rag’batlantirish funksiyasiga kengroq qarash zarur bo’ladi. Masalan: ish haqining tabaqalanishi hamda aholining daromadi, xarid qobiliyati, minimal ehtiyoj savatchasining shakllanishi masalalarini kiritish mumkin. Ushbu funksiyani bajarish orqali ish haqi mehnat motivatsiyasini ko’tarilishini ta’minlaydigan omil sifatida xizmat qiladi; ikkinchidan , ishchi kuchini takror ishlab chiqarish funksiyasini bajaradi. Ish haqi haqiqatda ishchi kuchini (umuman insoniyatni) takror ishlab chiqarish uchun moddiy omil yaratuvchi vosita sifatida xizmat qiladi; uchinchidan , ijtimoiy funksiyani bajaradi. Ish haqi aholining nafaqat moddiy, balki ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish uchun ham xizmat qiladi. U orqali ijtimoiy haqiqatni ta’minlash mumkin, aholining yuqori hayot darajasi, ishchilar va ular oilasi hayotini sifati ta’minlanishiga erishiladi; to’rtinchidan , hisob kitob funksiyasini bajaradi. Ish haqi orqali ishchining mehnat qilish qobiliyati, quvvati hisob-kitob qilinadi, baholanadi. Jamiyatda faoliyat ko’rsatayotgan har xil tarmoq, sohadagi ishchilarning mehnat qobiliyatini, ularning murakkabligi yoki soddaligini solishtirish imkoniyati tug’iladi. Ishlab chiqarish (ish, xizmat) jarayonida jonli mehnatning xissasini aniqlash imkonini yaratadi (masalan, tovar (ish, xizmat) bahosida, tannarxida, savdoda muomala xarajatlarida va h.k.); beshinchi, funksiyasiga taqsimotni kiritish zarur. Bu funksiya orqali ish haqi jamiyatda yaratilgan birinchidan, milliy daromadni aholi o’rtasida, ularning mehnatining son va sifat jihatlaridan kelib chiqib pul va natural shaklda taqsimlanishini; ikkinchidan, tovar va xizmatlarni real ish haqi sifatida aholi o’rtasida taqsimlanishi ta’minlanadi;

oltinchidan , ish haqi jamiyatni boshqarishda davlat tomonidan tartibga solish vositasi sifatida ishlatiladi . Ish haqi tovarlar va xizmatlarni tarkibining asosiy elementlaridan biri. Qiymatning klassik formulasiga e’tibor berilsa c + v + m ish haqi tovar va xizmatlar qiymatining ikkinchi elementi «v» sifatida namoyon bo’ladi. Ushbulardan kelib chiqib davlat «Minimal ish haqi»ni belgilash orqali, bahoni, talab va taklifni tartibga soladi, hamda infyasiyaning ta’sirini chegaralaydi; ettinchidan , ish haqi siyosiy funksiyani ham bajaradi, masalan ish haqini kamaytirish aholi tomonidan norozichilikka, ish tashlashlarga olib keladi, bu esa siyosiy muhitni buzib yuboradi. Shu sababli ish haqining darajasini, uning holatini nafaqat iqtisodchilar, balki jamiyat holatini o’rganuvchi siyosatchilar, davlat arboblari, sotsiologlar, psixologlar va boshqa mutaxasislar ham chuqur o’rganishi zarur. Ish haqining shakllanishi, hisob kitobi, belgilanishi jarayonida butun jahon amaliyotida qabul qilingan, ishlatilayotgan qoidalar mavjud. Ushbu qoidalarga ish beruvchi tomonidan rioya qilinishi, davlat, jamiyat, kasaba uyushma tashkilotlari hamda har bir ishchi tomonidan nazorat qilinishi va talab qilinishi mukin. Ushbu qoidalarga quyidagilarni kiritish mumkin: • mehnatni sifat va son jihatlarini hisobga olish, uni ishlab chiqarish (xizmat) natijalariga qarab rag’batlantirish; • ish haqini differensiatsiya qilish. Ushbu qoida ish haqini ishchining malakasi, mehnatining murakkabligi va soddaligiga, aqliy va jismoniy mehnatga, mehnat sharoitiga, mehnatni normallashtirish kabi hamda boshqa omillarni hisobga olgan holda belgilanishini talab qiladi: • ish haqi har qanday xo’jalik sub’ekti hodimlarining ijtimoiy himoyasini ta’minlash kerak; • moddiy rag’batlantirish shakllari, miqdori raqobatbardoshlikni ta’minlashi kerak;

• ish haqi davlat tomonidan belgilangan minimal ish haqi miqdoridan kam bo’lmasligi kerak; • real ish haqining muntazam oshirib borishni ta’minlash zarur. Nominal ish haqi o’sish darajasi inflyasiya darajasiga nisbatan yuqori bo’lishini ta’minlash; • mehnat unumdorligining o’sish darajasi o’rtacha ish haqining o’sish darajasiga nisbatan yuqori bo’lishini ta’minlash. Ish haqini tashkil qilish qoidalarini ko’rib chiqishda birinchi omil sifatida davlatning rolini e’tiborga olish maqsadga muvofiq. Davlat ish haqi tizimini qonuniy normalar orqali boshqaradi, u ish haqini boshlang’ich, bazis darajasini belgilaydi. Unga minimal ish haqi miqdori, minimal yashash darajasi kabi ko’rsatkichlarni kiritish mumkin. Bulardan tashqari davlat ish kuni davomiyligini, mehnat ta’tili davrini va ularga to’lov miqdorini belgilaydi. Davlat ishchi va ish beruvchilar o’rtasidagi nizolarni sud orqali hal qiluvchi arbitor bo’lib hisoblanadi. Ish beruvchi va ishlovchining o’rtasidagi ijtimoiy-mehnat munosabatlari va ish haqi masalalari xo’jalik sub’ektlarining ichida tuzilgan mehnat shartnomasi bilan tartibga solinadi. Ushbu shartnomada mehnat sharoiti, ish haqi, uy joy va meditsina ta’minoti, kafillar va imtiyozlar kabilar o’z aksini topadi. Shartnomalar muddatsiz, biron muddatga (besh yilga) yoki biron ishni bajarish davriga tuziladi. Jahon amaliyotida ish haqini hisob kitob qilish uchun tan olingan ish haqi shakli va tizimi yaratilgan. Ish haqi quyidagi ikki shakldan iborat:  vaqtbay ish haqi;  ishbay ish haqi: Ish haqi ikki xil tizimda, ya’ni ta’rifli va ta’rifsiz tizimda amal qiladi. Vaqtbay ish haqi oddiy vaqtbay (soat, kun, xafta, oy) va vaqtbay – mukofotli tizimlarga bo’linadi. Ishbay ish haqi esa oddiy (bevosita) ishbay, ishbay-mukofatli, bilvositaishbay, akkord tizimlariga bo’linadi. Yuqoridagilar hammasi ta’rifli tizimga kiradi. Bulardan tashqari ta’rifsiz tizim ham qo’llaniladi.

Ish haqini tashkillashtirish xo’jalik sub’ektlarida quyidagi elementlar (ko’rsatkichlar)ni ishlab chiqish (shakllantirish, hisoblash, tasdiqlash) bilan amalga oshiriladi: birinchidan , mehnatni normallashtirish; ikkinchidan , ta’rif tizimini aniqlash; uchinchidan , ish haqini muqobil shakli va tizimini tanlash; to’rtinchidan , ish haqi fondini shakllantirish; beshinchidan , moddiy rag’batlantirish turlarini belgilash. Mehnatni rag’batlantrishni tashkil etishning muhim tarkibiy qismi bo’lib mehnatga haq to’lashni tashkil etish shakllari hisoblanadi. Mehnatga haq to’lashni ikki asosiy shakli mavjud: ishbay va vaqtbay. Qayd qilingan shakllarning har biri turli ko’rinishlarga ega va ularni mehnatga haq to’lash sistemasi deb atash qabul qilingan. Ishbay haq to’lash shaklida ish haqi o’rnatilgan rassenkalar bo’yicha har bir bajarilgan ish yoki tayyorlangan mahsulot uchun ajratiladi. Ushbu shakl quyidagi holatlarda maqsadga muvofiqdir: - Asoslangan unumdorlik normalari mavjudligida; - Mehnat natijalarining aniq hisobini olish mumkinligida; - Normalarni oshirib bajarish texnologik jarayonini buzmasdan mumkinligida; - Ish joylariga xizmat ko’rsatish aniq tashkil etilganda. Mehnatga ishbay haq to’lash ishchini malakasini oshirishni rag’batlantiradi, uning mehnat unumdorligining oshishiga moddiy qiziqishini ta’minlaydi. Ammo ishbay haq to’lashda mahsulot sifatining pasayishi, texnologik jarayonlar rejimining buzilishi, texnik xavfsizlik talablarining buzilishi, moddiy resurslarning ko’proq ishlatilishi xavfi mavjud. Ishbay haq to’lash shakli quyidagi tizimlarga ega: to’g’ri ishbay; ishbay- progrissiv; ishbay-mukofat; akkord; bilvosita-ishbay va boshqalar. To’g’ri ishbay haq to’lash tizimida ish haqi ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ishlar yoki xizmatlar) sonini o’rnatigan rassenkaga ko’paytrish yo’li

bilan ajratiladi. Bajarilgan ish yoki tayyorlangan mahsulot birligi uchun rassenkalar quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: RqT/Nun yoki RqT x Nvaqt Bu erda: T- bajarilgan ish razryadining soatbay ta’rif stavkasi, so’m N un-soatbay unumdorlik normasi N vaqt-mahsulot (ishlar) birligiga vaqt normasi, soat Mehnatga haq to’lashning ishbay-progressiv shaklida belgilangan unumdorlik normasi doirasida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi uchun to’g’ri ishbay rassenkalari bo’yicha ish haqi to’lanadi, normadan tashqarisiga esa – yuqri rassenkalar bo’yicha. Mehnatga haq to’lashning ishbay-mukofat shaklida ish haqi to’g’ri ishbay rassenkalaridan, son va sifat ko’rsatgichlarini bajarish va oshirib bajarganliklari uchun mukofatlardan tashkil topadi. Akkord tizimida mehnatga haq to’lash tizimi ishlarning barcha hajmi uchun o’rnatiladi. Mehnatga haq to’lashning bilvosita – ishbay shaklida ishlovchilarning ish haqi u xizmat qilayotgan ishchilar mehnat natjalariga bog’liq bo’ladi. Servis korxonalarida mehnatga ishbay haq to’lashni tashkil etishning xususiyatlari mavjud. Jumladan savdoda ish haqining ishbay shaklini tashkil etish uchun har 1000 so’mlik chakana tovar aylanmasiga ish haqi to’lash rassenkalari hisoblanadi (yoki aylanishga foizlar). Mehnatga haq to’lash rassenkalari shahobchalariga ularning ish sharoitlari, assortimenti, xaridorlar oqimi, joylashishi, ishlovchilar soni, bir ishlovchiga o’rtacha oylik aylanish bo’yicha hisoblanadi. Restoran, kafelarga ofitsiantlar mehnatiga haq to’lash tashrif buyuruvchilar tomonidan to’langan schetlar summasiga foizlarda o’rnatilishi mumkin (qo’shimcha xizmatlar qiymatini inobatga olgan holda). Ta’kidlash lozimki, oxirgi yillarda ishbay haq to’lashning kamayishi va vaqtbay haq to’lashning ko’payishi rivojlangan davlatlarda kuzatilmoqda.

Ishbay deb mehnatga haq to’lashning shunday shakli ataladiki, unda ishlovchiga ish haqining ajratilishi ta’riflar stavkasi yoki maosh ishlab chiqarishda haqiqiy ishlagan vaqti uchun bo’ladi. Vaqtbay ish haqi ikki shaklga ega: oddiy vaqtbay va vaqtbay – mukofot. Oddiy vaqtbay tizimida to’liq ta’rif stavka bo’yicha haq oladi (oklad yakka tartibdagi vazifani 100 foiz bajarilish normasida). Vazifa to’liq bajarilganda haq to’lash tegishli ravishda kamayadi, ammo belgilangan minimal ish haqidan bo’lmagan taqdirda. Vaqtbay – mukofat haq to’lash tizimida xodim ta’rif stavkalaridan (okladdan) tashqari ma’lum son va sifat ko’rsatgichlariga erishganligi uchun qo’shimcha mukofot oladi. Real iqtisodiyotda xodimlarga haq to’lashning boshqa shakllari ham mavjud, ular ko’pchilik holatlarda qayd qilingan haq to’lash tizimlarining kombinatsiyasi bo’lib hisobladi. Mehnatga haq to’lashning umumiy darajasi asosiy va qo’shimcha ish haqidan tashkil topadi. Kalit so’zlar: Xizmat sifati, xizmat ko’rsatish sifati, normativ, sifat ko’rsatkichlari, ergonomika, xizmat ko’rsatish vaqti, xavfsizlik ko’rsatkichlari, ishonchlilik ko’rsatkichlari, xizmatni taqdim etish ishonchliligi, sifat nazorati tizimi.

Adabiyotlar 1. Fayziev E.S. Servis tizimi faoliyati asoslari. O’quv qo’llanma. Samarqand: “Zarafshon” nashriyoti, 2010. 2. Xasanov R., Asatullaev X., Suvonqulov A., Xakimov X. Real sektor iqtisodiyoti va uni prognozlash. O’quv qo’llanma. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. TMI. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2013, - 192 b. 3. Korxona iqtisodiyoti. Darslik. – T.: “Fan va texnologiya”, 2013. 4. Kurbanova R.J. Servis korxonalarini moderniza- siyalash va ularda xizmat ko’rsatish samaradorligi-ni oshirish. Monografiya. T.: “Navro’z” nashr. DUK, 2013y. 5. Muratov R.S., Djalalova I.A., Oripov S.Sh., Korxona Iqtisodiyoti: T.; Fan va texnologiya, 2014 y. 6. Shavqiev E., Normuradov U.N., Artikov Z.S., Hazratov A.P. “Korxona iqtisodiyoti” fanidan ma’ruzalar kursi. (I-II qismlar) – Samarqand, SamISI, 2016.

Похожие

Real sektorda asosiy turdagi servis xizmatlarning tasnifi va tavsifi

Real sektorda servis sohasini tashkil etish xususiyatlari, maqsadi va vazifalari

Real sektorda ishlab chiqarish jarayoni

Real sektorda tadbirkorlik va kichik biznes faoliyatini tashkil etish

Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tizimi