Qo’shilgan qiymat solig’i va aktsiz soliqlarini prognozlash - Экономика - Рефераты

Qo’shilgan qiymat solig’i va aktsiz soliqlarini prognozlash

Загружено в:

12.01.2024

Скачано:

0

Размер:

170.5 KB

Qo’shilgan qiymat solig’i va aktsiz soliqlarini prognozlash Reja: 1. Qo’shilgan qiymat solig’ini xaqida tushuncha va uning soliq tizimda tutgan o’rni. 2. Qo’shilgan qiymat solig’i stavkalari. 3. Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha prognozni aniqlash uchun jadval tuzish. 4. Aktsiz solig’i tushumlarini prognoz qilish. 5. Aktsiz solig’ining prognoz qilishga ta’sir qiluvchi omillar.

Qo’shilgan qiymat solig’ini xaqida tushuncha va uning soliq tizimda tutgan o’rni. Qo’shilgan qiymat solig’i va aktsizlar bozor iqtisodiyotiga ega bo’lgan juda ko’p mamlakatlarda o’zlarini faqatgina byudjetning samarali fiskal instrumentlari sifatida namoyon etib qolmasdan, balki barcha tadbirkorlar uchun xo’jalik yuritishda teng sharoitlar yaratib beradigan vosita sifatida ham yaqqol ko’rindi. Qo’shilgan qiymat solig’ining zarurligi bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat tomonidan tartibga solib turish va uni boshqarish vazifasi bajarayotgan paytda namoyon bo’ladi. Shu davrda davlat o’z funktsiyasini bajarishi uchun albatta moliyaviy manbaga ega bo’lishi kerak. Ana shunday manbalarni byudjetga jalb qilishning asosiy balki kelajakdagi yagona yo’li soliqlardir. Qo’shilgan qiymat solig’iga davrimizni ko’pchilik iqtisodchi olimlar turlicha ta’rif berib kelmoqdalar, lekin shu ta’riflarni barchasi mazmuni va mohiyati jihatidan bir xil hisoblanadi. Masalan: Qo’shilgan qiymat solig’i ishlab chiqarish yoki muomalaning har bir bosqichida qo’shilgan qiymat qismidan undiriladi. qo’shilgan qiymatga ish xaqi, amortizatsiya, kredit uchun foiz, elektr energiyaga, transportga, reklamaga ketgan sarf xarajatlar kiradi. Bittagina tovar boshqatdan sotilayotgan bo’lsa, soliq xarid va sotish narxlari o’rtasidagi ayirmani hosil qiluvchi qo’shilgan qiymatdan hisoblanadi. So’ngra bu soliq tovarning uzil-kesil narxiga qo’shiladi, ya’ni bunda ishlab chiqaruvchini emas, balki iste’molchining daromadi soliq solish ob’ekti bo’ladi. Qo’shilgan qiymat solig’i respublikada joriy qilingan soliqqa tortishning eng murakkab, ko’p qirrali va nisbatan kam takomillashgan qismidir. Qo’shilgan qiymat solig’i tovarlarni sotish ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatilganda aksariyat yangi xosil qilingan qiymatdan (foyda, amortizatsiya ajratmasi, mehnat xaqi fondi) kelib chiqib byudjet daromadiga o’tkazishning bir shaklidir. Xususan, qo’shilgan qiymat solig’ini to’lash mexanizmi ichki va ayniqsa tashqi soliqqa tortishda – mo’ljallangan joyiga qarab xalqaro standartlarga

muvofiqlashtirildi. QQS bo’yicha yagona stavkaning qabul qilinishi hisob va hisob-kitob jarayonlarini ancha soddalashtirdi. Bundan tashqari, hisobvaraq fakturalar tizimining joriy etilishi soliq hisobi va hisoblab chiqarilishi ustidan nazoratga avtomatik tus berdi. Har yili unga doir bo’nak to’lovlari to’lash muddatlari miqdori qisqarib bormoqda. Biroq bunda asosiy muammo - QQS to’lashdan ozod qilish muammosi hal etilmay qolmoqda. Bundan soliqqa tortishning asosiy tamoyillaridan biri – adolatlilik tamoyili buzilmoqda, chunki ushbu soliqni to’lamaydiganlardan mahsulot sotib oluvchi, mazkur soliq to’lovchilarining soliq yuki ortmoqda. Shu tariqa QQSni birxillashtirish va soddalashtirish masalasida kelgusida unga doir barcha imtiyoz va istisnolarni bekor qilish asosiy yo’nalish tusiga ega bo’ladi. Qo’shilgan qiymat solig’i o’zida ishlab chiqarishning barcha bosqichida yaratiladigan qo’shilgan qiymatning bir qismini byudjetga chegirib olishni aks ettiradi. Qo’shilgan qiymat esa sotilgan tovarlar, ishlar va xizmatlar qiymati hamda ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga kiritilgan material xarajatlar farqi orqali hisoblanadi. Qo’shilgan qiymat solig’i ishlab chiqarish va taqsimlashning barcha bosqichi orqali oxirgi iste’molchi zimmasiga yuklanadi. Oxirgi iste’molchi bu soliqni tovar-xarid bahosining bir qismi sifatida to’laydi va uni qoplash imkoniyatiga ega emas. Qo’shilgan qiymat tarkibiga quyidagilar kiradi: foyda, ish xaqi, amortizatsiya summasi, kredit uchun foizlar, mehnat xaqi fondiga nisbatan 40% li (xar xil) ijtimoiy, bandlik fondiga ajratma, aktsiz summasi, ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan soliqlar (er, mol-mulk solig’i, er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq, ekologiya solig’i va suv to’lovi). Qo’shilgan qiymat solig’i stavka yuqorida ko’rsatib o’tilganlar summasiga nisbatan qo’llanilib hosil bo’lgan summa tovar narxi o’sishiga xar bir ishlab chiqarish bosqichida qo’shilib boraveradi. Qo’shilgan qiymat solig’ining to’lovchilari bo’lib O’zbekiston Respublikasi xududida tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ulanuvchi yuridik shaxslar, tovarlar importi bo’yicha yuridik va jismoniy shaxslar xisoblanadi.

Bu qoidadan yalpi daromadidan soliq to’lovchi savdo tashkilotlari, yagona soliq to’lovchi kichik korxonalar, yagona er solig’i to’lovchi qishloq xo’jalik tovar ishlab chiqaruvchilar istisnodir. QQS to’lovchilarni xalq xo’jaligi soxalariga qarab sanoat, transport, qurilish, kommunal xo’jaligi, aloqa va boshqalar bo’lishi mumkin. Faoliyat turlariga qarab ishlab chiqarish, tayyorlov, vositachilik, birja, banka xizmatlari va boshqalar, turlarga bo’lish mumkin. QQS to’lovchilar uchun quyidagi me’zonlar bo’lishi shart: -tadbirkorlik faoliyati; -yuridik shaxs maqomi; - mustaqil buxgalteriya balansi va bankda xisob schyoti bo’lishi shart; Qo’shilgan qiymat solig’i stavkalari. O’zbekiston Respublikasining 1991 yil 15 fevraldagi «Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to’g’risida»gi Qonunga muvofiq qo’shilgan qiymat solig’i stavkasini yagona 30% qilib belgilangan edi. Keyinchalik kiritilgan qo’shimchalar va o’zgarishlarga muvofiq 25% qilib belgilangandi, 1993 yilning 1 sentyabridan boshlab 1994 yilning iyunigacha korxonalar ixtiyorida qoladigan qo’shilgan qiymat soliq miqdori stavkasining 6% ni tashkil etdi, qolgan qo’shilgan qiymat solig’ining 19% stavkasi byudjetga o’tkazila boshladi. Korxonalar 1994 yil 1 iyundan boshlab qo’shilgan qiymat solig’ini 20% miqdorida to’lay boshladilar va korxonalar ixtiyorida qoladigan qo’shilgan qiymat solig’ining 6% ni bekor qilindi». Qo’shilgan qiymat solig’i stavkasini 20% ga tushirilishi yuzaki olib qaralganda iqtisodiy jihatdan engillik berilganligini ko’rsatadi. Bundan tashqari qo’shilgan qiymat solig’i stavkasini 20% ga tushirish hisobiga tovar bahosini ma’lum darajada pasaytirish ko’zda tutilgan edi. Afsuski bu ham inflyatsiya tufayli ko’zda tutilgan natijani bermadi. Oxiri oqibatda Vazirlar Maxkamasini qaroriga binoan qo’shilgan qiymat solig’i stavkasi 1996 yilning 1 yanvaridan boshlab 17% qilib belgilandi. 1997 yilning 1 yanvariga kelib ayrim aholining birinchi navbatdagi iste’mol tovarlari bo’yicha ushbu soliq miqdori 10% boshqa tovar va xizmatlar uchun 18% darajasida o’rnatiladi.

1998 yilning 1 yanvaridan eng zarur oziq-ovqat mahsulotlari uchun 10% boshqa tovar va xizmatlar uchun 20% darajada o’rnatiladi. 1999 yilning 1 yanvaridan esa eng zarur oziq-ovqat mahsulotlari uchun 15% o’rnatildi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 31- dekabrdagi «O’zbekiston Respublikasining 2000 yildagi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va Davlat byudjetining prognozi to’g’risida»gi 554-sonli Qaroriga asosan 2000 yil 1 yanvaridan boshlab yuridik shaxslardan olinadigan daromad(foyda) solig’ining stavkasi 33 %dan 31 %ga tushirildi va byudjet daromadalrini balansini ta’minlash uchun eng zarur oziq-ovqat mahsulotlari uchun qo’shilgan qiymat solig’i 1999 yildagi 15 foizlik stavkasi 200 yil uchun 20% qilib belgilandi. 2000 yildan QQSdan soliq stavkasi Soliq kodeksida ko’rsatilgan 20% dir. 2000 yil 1 yanvardan boshlab O’zbekiston xududidiga byudjet tashkilotlarining buyurtmasi va mablag’i xisobiga keltiriladigan asbob – uskunalar tovarlar (ishlar, xizmatlar) QQSdan ozod etilgan. Belgilangan soliq stavkasiga qarab QQS summasi ikki usulda aniqlanadi. 1. Ist.QQSqSO*N:100 bu erda: Ist.QQS –istemolchilardan undiriladigan qo’shilgan qiymat solig’i, SO-soliqqa tortiladigan oborot, N-soliq stavkasi. Bu tartib deyarli xamma maxsulotlar (ishlar, xizmatlar) oborotiga qo’llaniladi. 2. O’z ichiga QQS summasi qo’shilgan baxo va ta’riflarda sotilgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotilganda soliq quyidagi shaklda aniqlanadi: IstQQSqTQQQS*N:( Nq100) TQQQS-QQSni o’z ichiga oluvchi tovar qiymati. QQS dan ozod bo’lgan korxonalar yoki tovarlar bo’yicha QQS dan ozod bo’lgan yuridik shaxslar erkin (shartnomaviy) baxo va ta’riflarga QQS summasini qo’shmaydilar. Shunday xolat yagona soliq to’lovchi kichik korxonalarga, yalpi daromad solig’I to’lovchi savdo tashkilotlariga va yagona er solig’i to’lovchi qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarga xam taaluqlidir. Ikkinchi gurux stavka-nolli stavkadir. Nolli stavkada quyidagilar soliqqa tortiladi:

1. mustaqil xamdo’stlik davlatlarini o’z ichiga olib eksportga erkin almashtiriladigan valyutalarda tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotilsa, agar xukumatlararo tuzilgan shartnomalarda boshqacha shartlar belgilanmagan bo’lsa: 2. qishloq xo’jaligi korxonalariga ishlab chiqrish qishloq xo’jalik maqsadlariga mineral o’g’itlar va yog’-moylash materiallari ortilsa; 3. chet el diplomatik va unga tenglashtirilgan vakolatxonalarining rasmiy foydalanishga tavarlar( ishlar, xizmatlar) sotilganda, shu vakolatxonalarning diplomatik va ma’muriy-texnik xodimlarining shaxsiy istemoli uchun ,ular bilan birga yashovchi oila a’zolarini xam qo’shib (agar ular o’zbekiston fuqorosi bo’lmasa) ular O’zbekistonda doimo yashamasa chet el mamlakati xam shunday printsip qo’llasa nolli stavka qo’llaniladi. Nolli stavkada soliqqa tortiladigan korxonalar QQSni «0» stavkada xisoblaydi va material resurslarni sotib olib ishlab chiqarishda foydalangan QQS summasini xisobga oladi. (zachyot). Ya’ni bunday maxsulot ishlab chiqaruvchilar QQSni maxsulot etqazuvchiga xam, byudjetga xam to’lamaydilar chunki «0» stavkada sotadilar. Demak, nolli stavka degani QQSdan tamomila ozod etilgan demakdir. Ana shu xolat bilan nolli stavka sotib olgan materiallarini ishlab chiqarish xarajatlariga qo’shuvchi QQSdan imtiyoz oluvchi korxonalardan farq qiladi. QQS ob’ekti bo’lib tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotish va import tovarlar oboroti xisoblanadi, QQS dan ozod bo’lganlar va maxsulotlardan o’z ishlab chiqarish maqsadlari uchun foydalanishdan tashqari. Tovarlar (ishlar, xizmatlar) oboroti deb maxsulot, bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlarni yuklash (ortish) tushuniladi. Uch xil sotish turi mavjud: tovarlar, ishlar va xizmatlar. Tovarlar sotishda soliq ob’ekti bo’lib o’zi ishlab chiqargan, chetdan sotib olgan xamma tovarlar sotish oboroti tushuniladi. Soliqqa tortish maqsadida is’temol belgilanishiga va qiymatga ega bo’lgan xamma narsa (tovar, maxsulot, ko’chmas

mulk, imoratlar va inshoatlar qo’shilib, elektroenergiya va issiklik energiyasi, gaz, suv va b. Xisoblanadi. Ishlar sotishda soliq ob’ekti bo’lib bajarilgan qurilish- mantaj, ta’mirlash, ilmiy-tekshirish, tajriba-konstruktorlik, texnologik, proekt-izlov, restavratsiya va boshka ishlar qiymati xisoblanadi. xizmat sotishda soliq ob’ekti bo’lib xizmatlar qiymati xisoblanadi. -yo’lovchi va yuk transporti xizmati qiymati shu jumladan, gaz, neftni yo’naltirish (tashish), elektr, issiklik energiya uzatish, tovarlarni ortish, tushirish, qayta ortish va saqlash xizmatlari kiradi. -mulklarni va ko’chmas mulklarni ijaraga berish xizmati qiymati, shu jumladan lizing xizmati kiradi. -vositachilik xizmati; -aloqa, maishiy, uy-joy kommunal xizmati; -reklama xizmati; -ma’lumotlarni saralash va informatsion ta’minlash xizmati; -boshqa xizmatlar; Bulardan tashqari soliqqa tortiladigan oborotlarga quyidagilar kiradi: - korxonaning ishbilarmonlik faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan o’z istemoli uchun korxona ichidagi tovarlar va xizmatlar sotish oboroti, shu jumladan o’z xodimlariga. -boshqa korxonalarga yoki jismoniy shaxslarga shu jumladan o’z xodimlariga bekorga yoki qisman to’lash bilan beriladigan oborotlar; -buyumlarni garovga sotish oboroti o’z ichiga garovchiga garovda ta’minlashni bajarmagandagi oborotlari qo’shib kiradi. Soliqqa tortiladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) summasi QQSni qo’shmasdan tovarlar (ishlar, xizmatlar) ga qo’llaniladigan baxosi va ta’rifi qiymati bilan aniqlanadi. Ammo, aktsiz osti tovarlari bo’yicha soliqqa tortiladigan oborotni aniqlashda unga aktsiz summasi xam qo’shiladi. Tovarlar (ishlar, xizmatlar) ni qo’ldan qo’lga bepul berilganda soliqqa tortiladigan oborot summasi korxonada qaror topgan baxo va ta’rif (QQSsiz) darajasida aniqlanadi, birok tovarlarni ishlab chiqarish (sotib olish) xarajatidan kam bo’lmagan miqdorda, asosiy vositalar bo’yicha – ularning qoldiq qiymatidan kam bo’lmagan miqdorda aniqlanadi. Tovarlar (ishlar, xizmatlar) tekinga berilayotganda QQS to’lovchisi bo’lib ularni berib yuborayotgan korxonalari xisoblanadi. Asosiy vositalar korxonalar tizimining ichida tekinga berilsa soliqqa tortiladigan oborotga qo’shilmaydi, ya’ni yuqori tashkilotning buyrug’i bilan

taqsimlansa. Maxsulot (ish, xizmatlarni) xaqiqiy tannarx baxosidan past sotuvchi korxonalarda soliqqa tortish maqsadida maxsulot sotilayotganda qaror topgan baxo qabul qilinadi, lekin shu tovarlar (ishlar, xizmatlar) ning ishlab chiqarish (sotib olish) xaqiqiy xarajatidan kam bo’lmasligi shart. Tovarlarni natural xaq tarzida berilganda yoki kassa orqali o’z xodimlariga tannarx baxosidan past qilib sotilganda soliqqa tortiladigan oborot tovarlarni (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarishning xaqiqiy xarajatidan kam bo’lmagan miqdorda belgilanadi. o’zi ishlab chiqqan tovarlar korxona ichida tadbirkorlik faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan maqsadlarga foydalanilsa soliqqa tortiladigan oborotni aniqlash uchun ularning xaqiqiy tannarxi olinadi. Xomashyo va materiallar egasining tovarini ishlab berganda soliqqa tortiladigan oborot bo’lib ularning qayta ishlov qiymati (xarajatlar va foyda qo’shilib, aktsiz osti tovarlar bo’lsa aktsiz summasi xam qo’shilib) xisoblanadi. Uzoq ishlab chiqarish tsikliga ega bo’lgan korxonalar uchun (qurilish, qurilish- mantaj, ta’mirlash- qurilish, proekt-qidiruv va ilmiy- tekshirish) soliqqa tortiladigan oborot bo’lib xisoblashish xujjatlarida to’lash uchun ko’rsatilgan bajarilgan va byurtmachilar tomonidan tasdiqlangan qiymat xisoblanadi. Bu erda ishlarni bajarish jarayonida baxolarning transport va boshqa xizmatlarning ta’rifini oshishi yoki kamayishini xisobga olib tuzilgan shartnoma baxosidan kelib chiqiladi. O’z kuchi bilan o’z maqsadi uchun bajarilgan qurilish-montaj ishlari soliqqa tortilmaydi. Moddiy resurslar, yokilg’i, ish bo’yicha to’langan QQS summasi qurilish ob’ektiga kiritiladi. Tovarlar oldi va sotdisi bilan shug’ullanuvchi tayyorlov, ta’mirlov –sotuv tashkilotlari daromadlarni baxolar, ustama va qo’shimcha tarzida oluvchilar uchun soliqqa tortiladigan oborot tovar istemolchilarga sotilgan tovarlar qiymati asosida ular o’rtasida qo’llanilgan baxolar bilan aniqlanadi, QQS summasi qo’shilmaydi. Banklar uchun soliqqa tortiladigan oborot bo’lib xizmatlar qiymati xisoblanadi. Lizing xizmati bo’yicha soliqqa tortiladigan oborot miqdori lizing stavkasiga qarab (lizing beruvchining daromad miqdori) aniqlanadi.

Soliqqa tortilmaydigan oborot xam mavjud. Bunday oborotga quyidagilar kiradi: 1.Korxonaning bir shoxobchalaridan ikkinchi shoxobchalariga sanoat ishlab chiqarish maqsadlari uchun yarim fabrikat, bajarilgan ishlar va xizmatlar oboroti sotilganda (zavod ichi oboroti). Bu shaxobchalar xisob schyotiga ega bo’lmaydi va bosh korxonaning balansida turadi. 2.Kooperativ, xo’jalik jamiyatlari va o’rtoqliklari, korxonaning boshqa ta’sischilari ’rtasida korxonani tugatilishi munosabati bilan ular o’rtasida mulklar taqsimlangandagi oborotlar. Bu xolat tugatilayotgan korxonaning mulki boshqa shaxslarga sotilganda ta’luqli bo’lmaydi. Xisoblashish xujjatlari to’langandan so’ng tovarlar qaytarilsa QQS summasiga o’zgartirishlar kiritiladi shu shart bilanki bir yil ichida so’rov talabi muddatiga rioya qilingan bo’lsa. Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha prognozni aniqlash uchun jadval tuzish. Qo’shilgan qiymat solig’ining soliq tulovchiga ta’sirini boshkarish maksadida kuyidagilar kabul kilingan: -soliq tulashdan ozod kilish, -nolli stavkada soliqka tortish, -axolining kam ta’minlangan kismi ist’emol kiladigan tovarlarga kamaytirilgan soliq stavkalarini kullash, -axolining boy kismi ist’emol kiladigan shoxona buyumlariga oshirilgan soliq stavkalarini kullash. Bu printsip qo’shilgan qiymat solig’ining bir necha soliq stavkalarini tovar va xizmatlar turlariga differentsiyalashgan xolda kullash asosida etadi. Qo’shilgan qiymat solig’ining stavkalari soni turli mamalakatlarda xar xildir. Kupgina mamalakatlarning soliq tizimlarida asosan qo’shilgan qiymat solig’ining uch xil differentsiyalashgan soliq stavkalari kullananiladi. Bular kuyidagilar xisoblandi

-Bazaviy soliq stavkasi, -kamaytirilgan soliq stavkasi, -nolli soliq stavkasi, Tovar va xizmatlar soliqdan ozod kilinishi xam mumkin. Tovar va xizmatlarni solikdan ozod kilinishi, shuningdek aloxida tovar va xizmatlarni solikkka tortishda nolli solik stavkasida solikka tortish uchun uchta achochan argumentlar ilgari surilgan. Bular kuyidagilar xisoblanadi: 1)ma’muriy murakkabliklar, ya’ni solik va yigimlarni yigishdagi murakkabliklar. 2)Tovarlar va xizmatlarni ishlab chikarilishini kullab kuvatlash uchun, 3)Solik solish tizimining progressivligini oshirish uchun. Yukorida kursatilgan uchta argumentlar xammasi xam bir xilda asoslanmagan. Garb mamlaktalari ekspertlari xulosasiga kura, EI mamlakatlari tajribasi shuni kursatadiki qo’shilgan qiymat solig’i stavkalari kupaytirish xam, aloxida tovarlarni soliqdan ozod kilish foyda bermaydi. Bunday xulosaga kelinishiga kuyidagi kizikarli kuzatuv xulosalari sabab bulgan: ozik – ovkat maxsulotlariniqo’shilgan qiymat solig’idan ozod kilinishi kam ta’minlangan axoli katlamiga erdam berishning samarali vosita xisoblanmagan. Kupgina ekspertlar qo’shilgan qiymat solig’idan ozod kilish axolining turli katlamlari daromadlari urtasidagi farkni kiskarishiga xizmat kursatmas ekan degan xulosaga kelishmokda. Kilingan taxlil natijaslari shuni kursatmokdaki, kam ta’minlangan axoli uzining daromadlarining kup kismini ozik ovkatga sarflasada, mutlak birliklardagi boylar kup mablag sarflanishi aniklangan. Qo’shilgan qiymat solig’idan ozik ovkat maxsulotlarini ozod kilishdan kuprok axolining ta’minlangan kismi yutadi, axolining kambagal kismi xaeti bu bilan engillashmas ekan. Bunday xulosaga kelinishiga sabab, Shvetsiyada (Evropaning boy mamlkatlaridan biri) va Irlandiya (tarixiy boy mamalkat xisoblanuvchi) da utkazilgan tadkikotlar sabab bulgan 5 . Ushbu tadkikotlar shuni kuratganki, kundalik extiej tovarlarining soliq stavkalaridagi xar kanday uzgarish (nolli stavkaga, pasayish stavkasiga, bazaviy stavkaga utishda) soliq tulovchilarning ist’emoli tarkibida juda kam sezilarli

uzgarish bulgan. Tadkikotchilar ushbu xolni daromadlari xar xil bulgan axoli kundalik extiej mollari tarkibida yakinlashish bulganligini kursatadi deb baxolashgan. Kanchalik qo’shilgan qiymat solig’idan ozod kilingan tovarlar va ishlab chikaruvchilar kupaysa, qo’shilgan qiymat soliqka ikki eki undan ortik marta tortilishi extimoli kupaya boradi. Buni kuyidagi jadval asosida kurib chikamiz. Qo’shilgan qiymat solig’ining ishlab chikarishning xar bir boskichidagi roli Kursatkichlar A ishlab chikaruvchi korxona B KKSdan ozod bulgan korxona V ist’emolchi korxona Realizatsiya kilingan tovarlar qiymati 200000 300000 380000 Realizatsiya kilingan tovarlarga KKS 40000 0 76000 Sotib olingan xom ashe qiymati 100000 200000 300000 Sotib olingan xom ashelar KKSi 20000 40000 0 Byudjetga xisoblangan Qo’shilgan qiymat solig’i 20000 0 76000 Yaratilgan Qo’shilgan qiymat 100000 100000 80000 Urnatilgan KKS stavkasi 20% 20% 20% Qo ’ shilgan qiymat solig ’ idan ozod kilinishi , aloxida soliqka tortish tartibiqo ’ shilgan qiymat solig ’ ining tovarlar baxosigi va xujalik su ’ bektlaring soliqdan ozod kilingan ishlab chikarish faoliyatiga ta ’ siri katta buladi . Yukorida kurib utdikki soliqdan ozod kilingan xujalik su ’ bekti ishlab chikarish resurslarini kup xollardaqo ’ shilgan qiymat solig ’ i bilan sotib oladilar va bu soliqni uz ishlab chikarish xarajatlariga tulik kushadilar . Buning natijasida maxsulotning baxosi oshishga olib kelinadi . Agar ishlab chikaruvchi uz maxsulotinining baxosini oshirishga kurbi etmasa , u xolda maxsulot baxosini oshirmaslik uchun ishlab chikarish omillarini kamaytirishga majbur buladi . Aks xolda ishlab chikaruvchi

kam foyda olishga majbur buladi . Shunday kilibqo ’ shilgan qiymat solig ’ idan ozod kilish tufayli korxona uz maxsuloti baxosini oshirishga majbur buladi eki aks xolda foyda mikdorini eki ishlab chikarish xarajatlarini kamaytirishga majbur buladi . Birinchi xoldaqo’shilgan qiymat solig’i ist’emolga ta’sir kilib, baxoni oshirishga olib keladi, ikkinchi xolda esa ishlab chikarishga ta’sir kilib, foydani kamaytirishga olib keladi. Soliqdan berilgan imtiezlar ta’sirini xujalik faoliyatini va maxsulot baxosi antimonopol konunlari bilan tartibga solinadigan korxonalarda xam kurish mumkin. Bu korxonalar shaxarda passajir tashish bilan shugullanadigan korxonalar, uy-joy kurilishi bilan shugullanadigan korxonalar bulishi mumkin. Bu korxonalarga soliq konunchiligi bilan soliq imtiyozlari berilgan. Bu korxonalar maxsulot va xizmatlar baxosini oshira olmaydi. Natijada kushchilgan qiymat solig’i buyicha kilingan moddiy xarajatlar korxona foydasigda eki ularning zararini kupayishiga olib keladi. Xalkaro soliq konunchiligida bu kabi salbiy xolatlari oldini olish maksadida soliq imtiyozlari kamayishi ruy bermokda. Aktsiz solig’i tushumlarini prognoz qilish. Aktsiz solig’i o’z mohiyatiga ko’ra tovar bahosiga kiritiluvchi va oxirgi iste’molchi tomonidan to’lanadigan egri soliqdir. Uning ijtimoiy - iqtisodiy mohiyati faqat taqsimot darajasiga qarab ifodalanadi va takomillashtiriladi. Aktsiz solig’ining iqtisodiy mohiyati byudjet tushumini ta’minlash orqali xalq xo’jaligi manfaatlarini qondirishga, ko’proq mablag’larni jalb ettirishi orqali namoyon bo’lsa, uning ijtimoiy mohiyati aholining, ya’ni asosiy iste’molchilarning to’lov qobiliyatlarini oshishida o’z ifodasini topadi. Bu esa aktsiz solig’i ob’ektlari (aktsiz osti tovarlari) ni qisqartirilishida, soliq stavkalari pasayishida, aholi to’lov qobiliyatini o’sishida namoyon bo’ladi. Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, sub’ektlar aktsiz solig’i iste’molchilari sifatida yuzaga kelishi tabiiydir. Ammo aktsiz solig’i engiliklari tovarlarni harid qilish uchun olinadigan kredit resurslarini qisqartirilishiga, bu esa o’z vaqtida xarajatlarning pasayishiga olib keladi. Xarajatlarning pasayishi esa daromad (foyda) ni oshirish omillaridan biridir.

Shulardan kelib chiqqan holda, aktsiz solig’ini harakat doirasini ikki yo’nalish orqali chegaralash muammosi va ularni echish chora tadbirlarini ishlab chiqish zaruriyati tug’ilmoqda. Aktsiz solig’ining birinchi xarakat doirasi bevosita uning ob’ektlari bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchisi unga mansub stavkalariga ta’luqlidir. Bu borada qancha urinishlar qilingan bo’lsada, ushbu soliqni doiraviy harakatlariga tayangan holda iqtisodiy chegarasi belgilanmaganligicha qolmoqda. Natijada soliq ob’ektlarini tovar guruhlarining qiymati bo’yicha, soliq stavkalarini esa tovar xususiyatlaridan kelib chiqqan holda Vazirlar Mahkamasi tartiblashtirib turmoqda. Soliq idoralari xodimlari esa faqat ushbu jarayonlarni yuzaga kelishini kuzatuvchisi yoki nazorat etuvchisi bo’lib nomoyon bo’lmoqda. §arb mamlakatlarida soliq tizimlarining takomillashtiri-lishi soliqqa tortishdagi bir necha tarkibiy o’zgarishlarga olib keldi. To’g’ri soliqlarning hissasi kamayib, egri soliqlarning va sotsial (ijtimoiy) sug’urta badallarining hissasi (salmog’i) ortib borganligi kuzatildi. Aroq-vino mahsulotlari bo’yicha, umumiy soliqlardan, egri soliqlar tushumining axoli tan boshiga to’g’ri kelish salmog’i Axolining xar bir tan boshiga to’g’ri keladigan aroq-vino mahsulotlari xajmi (AQSh dol) Guruhga qo’shilgan mamlakatlar soni Umumiy soliq tushumlari, % egri soliqlar bojxona boji 100 20 68 35 101-200 11 64 32 201-500 198 64 33 501-850 9 50 18 Rivojlangan mamlakatlarda 850dan yuqori 15 32 4 jadvaldan ko ’ rinib turibdiki , yashash darajasi eng past bo ’ lgan mamlakatlarda egri soliqlar barcha soliqlarning 68% ga to ’ g ’ ri kelsa , to ’ g ’ ri soliqlar salmog ’ i 32% ni tashkil etadi . Rivojlangan mamlakatlarda esa buning aksi 32% - egri soliqlar va 68% to ’ g ’ ri soliqlarni tashkil etadi .

O ’ zbekistonda 1998 yil aroq - vino mahsulotlari 1358,8 mlrd so ’ mni tashkil qilgan bir paytda har bir kishi boshiga 598,8 AQSh dollari to ’ g ’ ri kelgan ( aholi 23954,6 ming kishi , AQSh dollarining o ’ rtacha yillik kursi 94,73 so ’ m ). Bunda byudjet daromadida egri soliqlar 44,5% ga to ’ g ’ ri kelgan . 1999 yilda esa aroq - vino mahsulotlari 2048,4 mlrd so ’ m bo ’ lganda , kishi boshiga 679,6 AQSh dollari ( aholi 1999 yil 24406,3 ming kishi , o ’ rtacha AQSh dollarining kursi 1999 yil – 123,5 so ’ m ) to ’ g ’ ri kelgan . Egri soliqlar byudjet daromadlarining 48,8% ini tashkil etgan . Oxirgi yillar davomida egri soliqlar ( NDS va aktsiz ) byudjet daromadlarining stabil qiymatiga , ya ’ ni 50% idan kam bo ’ lmagan salmog ’ iga to ’ g ’ ri keladi . Undirilishining engilligi va oddiyligi uchun xorijiy mamlakatlarda egri soliqlar keng tarqalgandir. Eng keng tarqalgan egri soliq universal aktsiz (oborot solig’i) bo’lib, bu soliq juda ko’p iste’mol tovarlari va xizmatlarni qamrab olganligi uchun byudjetga juda katta tushumlarning kelishini ta’minlaydi. Hozirgi paytda universal aktsiz juda ko’p mamlakatlarda qo’shilgan qiymat solig’i shaklini olib, soliq tizimini unifikatsiyalashtirishni boshlab berdi. Bu soliqning kengayishiga uning ba’zi bir afzalliklari (soliqqa tortishning oddiyligi, yuqori daromadligi, iqtisodiyotni tartibga solishdagi samaradorligi, ishlab chiqarish ustidan nazoratning mavjudligi) sabab bo’ldi. Agar byudjet daromadlarini etishmasligi davlat xarajatlarining ortishi xisobiga emas, balki iqtisodiyotning past rivojlanish, korxonalar moliyaviy xo’jalik faoliyatining og’irlashuv xisobiga bo’lsa, unda daromad solig’ining kamayishi yuz beradi. Bu holda ham davlat asosan aktsiz xisobiga, so’ngra esa qo’shilgan qiymat solig’i xisobiga o’z daromadlarini shakllantiradi. Uzbekiston Respublikasida aktsiz soligi bilan byudjet daromadlarii tashkillashtirishda muammolarni echish uchun kullaniladigan asosiy moliyaviy kurol xisoblanadi. Shu tufayli aktsiz soligi stavkalari va solikka tortiladigan maxsulotlar soni xar yili kurib chikiladi va yil davomida kerak bulsa uzgartirib boriladi. Shunga karab aktsiz soligi ulushi YaMMda yillar davomida xar xil buladi. Buni kuyidagi jadvalda kurish mumkin.

Jadval ma’lumotlaridan kurinib turibdiki, 2000 yildan keyin davlat byudjeti darmadlarida aktsiz soligi ulushi kamaygan. Bunga sabab bulib, o’sha yili paxta tolasiga xisoblanadigan aktsiz solig’i tushumining kamayishi bulgan. Paxta tolasiga dune baxolarining pasayishi tufayli aktsiz soligidan yukotishlarni koplash maksadida, yil oxirlarida kiritilgan ayrim turlardagi maxsulotlarni respublika xududiga olib kelganligi va olib chikkanligi uchun aktsiz soligi joriy kilindi. Natijada 1998 yilda boshchlab aktsiz solig’ining salmog’i byudjet daromadlarida 18.6% ni tashkil etgan bo’lsa, 2003 yilda bu ko’rsatkich 26.8 foizni tashkil etdi. 1995 yildan to 2002 yilga qadar egri soliqlarning salmog’i davlat byudjetining umumiy daromadlarida ancha pasaydi va 28,3% dan 26,4%ga etdi. Aroq-vino mahsulotlarida esa egri soliqlarning umumiy salmog’i 20,1% va 27,9% ni tashkil etdi. Bu diagramma ko’rinishida quyidagicha bo’ladi:

Egri soliqlar strukturasida QQS va aktsizlar 95%ni tashkil etadi. Agar aroq- vino mahsulotlarida QQSning pasayishi kuzatilayotgan bo’lsa, bu kamomadni aktsiz solig’ini oshirish hisobiga to’ldiriladi, agarki QQSning salmog’i oshgan taqdirda aktsizga tortiladigan tovarlar bo’yicha soliq stavkasi qisqartiriladi. Utgan turt yil mobaynida ayrim maxsulotlarni olib kirganligi va olib chikkanligi uchun xisoblanadigan aktsiz soligiga tortiladigan maxsulotlar guruxi uch marotabaga kupaydi eki aktsiz soligiga tortiladigan aktsiz osti maxsulotlar soniga kushimcha 53 ta maxsulot kiritildi. Uzbekiston Respublikasida aktsiz osti tovarlar ruyxati usish dinamikasi Kursatkichlar 2000 yil 2001 yil 2002 yil 2004 yil Jami aktsiz osti tovarlar soni 63 93 135 120 Respublikada ichki tovarlar 20 24 27 26 Olib chikiladigan tovar 11 3 7 1 4 - Olib kirilagan tovarlar 32 3 2 9 4 94 Izox 2002 yilda olib chikiladigan maxsulotlar soni kamayishi sabab ushbu maxsulotlardan ayrimlarini bir maxsulot guruxiga kiritilishi sabab bulgan . Davlat byudjetiga aktsiz soligi tushumlari kupayishiga sabablaridan biri bulib , aktsiz soligi stavkalari oshishi bulgan . Misol uchun 1999 yil 1 martidan alkogol

maxsulotlari arokning aktsiz soligi stavkasi 75 % dan 80 % ga kutarildi , vino maxsulotlari uchun 50 % dan 55% ga , konyak uchun 75 % dan 80 % ga kutarildi va bu solik stavkalari xozirgi kunga kadar amal kilib kelmokda . Ikkinchi sabab bulib aktsizosti maxsulotlari kushimcha kiritilishi sabab bulgan . Misol uchun 1999 yilda UzDEUAvto korxonasida ishlab chikilaetgan avtomobillar , mebel jixozlari , guruch maxsulotlari uchun aktsiz soliklari joriy kilindi . Aktsiz solig’ining prognoz qilishga ta’sir qiluvchi omillar . Solik stavkalarini belgilashda xar xil omillar urganiladi va xisobga olinadi. Aktsiz soligi uchun solik stavkasini belgilashdagi omil eng avvalo byudjetga olinadigan solik summasidir. Kursatilgan solik summasi birinchi galda solik stavkasiga va shuningdek ushbu solik stavkasi joriy kilinishi tufayli ushbu maxsulotning iste’moli kamayishi va maxsulotning baxosi oshishiga xam ta’sir kildai. Shuning uchun aktsiz soligi buyicha ushbu solik stavkasini belgilashda talab noelastik bulgan maxsulotlarni e’tiborga olish lozim. Bular birinchi galda alkogol va tamaki maxsulotlari xisoblanadi. Shuni xam nazardan kochirmaslik kerakki ushbu uchun birinchi galdagi extiej mollari xam noelastik xisoblanadi. Lekin, alkogol va tamaki maxsulotlariga nisbatan birinchi galdagi extiej mollari uchun yukori aktsiz stavkalari belgilash ijtimoiy jixatdan xakikatga yakin emas va aktsiz soligining funktsiyalari va mazmuniga mos emas. Alkogol ichimliklari va tamaki maxsulotlar ishlab chikarish tashki salbiy okibatlarga olib keladi, bu maxsulotlarni iste’mol ushbu orkali ommaviy ijtimoiy xarajatlar xususiy xarajatlardan yukori buladi va ishlab chikaruvchi tomonidan ularning ishlab chikarish xajmi ularni xisobga olmaydi. Buning natijasida ishlab chikarish xajmi va iste’mol asoslanmagan xolda oshadi, maxsulotlarning muvazanat narxi esa ijtimoiy jixatdan asoslanmagan xolda kamaygan. Bu esa resurslarning noeffektiv jixatdan taksimlanishiga olib keladi chunki salbiy okibatlarga olib keluvchi maxsulotlar ishlab chikarish asoslanmagan xolda ishlab chikarish uchun resurslardan kup foydalanadi. Alkogol ichimliklari va tamaki maxsulotlari misolida kurganimizda ishlab chikaruvchilar tomonidan kupgina

tashki xarajatlar soglikni saklash xarajatlari, ommaviy tartibni saklash xarajatlari va boshka ijtimoiy xarajatlarni xisobga olinmasligini kurishimz mumkin. Alkogol ichimliklari va tamaki maxsulotlariga bulgan talabning noelastikligini xisobga olgan xolda aktsiz soligi resurslarni teng taksimlanishini ta’minlay olmaydilar va tashki salbiy okibatlarni tuligicha bartaraf eta olmaydi. Birok, bu solik orkali tashki salbiy okibatlarni kamaytirish usuli sifatida karash mumkindir. Shunday kilib noelastik talab va tashki salbiy okibatlarga olib keluvchi alkogol ichimliklari va tamaki maxsulotlarini ishlab chikarish, shuningdek iste’mol kilishga olib kelganligi uchun bu maxsulotlarga yukori solik stavkalarini belgilash maksadga muvoffik bular edi. Shuni xam nazardan kochirmaslik kerakki, solik stavkalarini oshira borish bu maxsulotlarni kontrabanda yuli bilan olib kelib sotish, daromadlar kiskarish kabi salbiy okibatlarga xam olib kelishi mumkin. Bunga mamlakat xududiga olib kelinadigan alkogol ichimliklarga 100 % lik solik stavkasi urnatilishini misol kilish mumkin. Bu xolda maxsulotning kiymati xam 100 % ga oshib ketadi va alkogol ichimliklar olib kelish xakikatda takiklangan xisoblanadi. Bu bilan mamlakatdagi alkogol ichimliklarini ishlab chikaruvchilar xam foyda kurmaydilar shuningdek xozirgi vaktda ushbu chet mamlakatlarda ishlab chikarilgan alkogol ichimliklari kontrabanda yuli bilan olib kelish kuchaymokda. 1999 yilda kontrabanda yuli bilan olib kelingan alkogol ichimliklarni musodara kilingan maxsulotlarni sotishdan 0,6 mlrd ushbu solik tushumi tushgan. Aktsiz soligi jami tushumida import va eksportga xisoblanadigan aktsiz soligi tushumi kam foizni tashkil kiladi Uzbekiston Respublikasida eksport bilvosita soliklardan ozod kilingan bulib, aktsiz soligi shunga kiradi. Lekin xozirigi vaktda maxsulotlarni mamlakat xududidan olib chikarish uchun aktsiz soligi mavjud bulib, u ishlab chikaruvchilar uchun kullaniladigan aktsiz soligiga ta’lukli emasdir. Ishlab chikaruvchi korxona va ularning dillerlari tomonidan erkin konvertatsiya kilinadigan valyutaga eksport kilinadigan maxsulotlar aktsiz soligiga tortilmaydi. Agar ushbu maxsulot vositachi tomonidan kanday valyutaga eksport kilinmasin u maxsulotni olib chikish uchun aktsiz soligi tulaydi. Bu xolda aktsiz soligi uz funktsiyasiga mos bulmagan savdo

bar’eri vazifasini bajaradi va maxsulot eksporti imkoniyatini kamaytiradi, valyuta tushumi kamayadi. Maxsulotlarni olib chikish uchun aktsiz soligini olib chikarish uchun yigim deb atash kerak va bu yigimni fakat jismoniy shaxslar tomonidan konunchilik normalarida belgilanganidan ortikcha olib chikilaetgan tovarlar uchun kullash maksadga muvofik deb xisoblash lozimdir. Bilvosita soliklarni tashkil kilish sistemasida shu soliklarning anik vazifalarini belgilash lozim buladi. Shundagina bilvosita soliklar tizimini muvoffiklashtirish mumkin buladi. Bu endashish orkali aktsiz soligiga tortishni unifikatsiyalashga erishamiz. Unifikatsiyalash orkali respublika ichida ishlab chikarilaetgan va realizatsiya kilinaetgan xamda olib kirilaetgan va olib chikarilaetgan maxsulotlar uchun solik stavkalari, ularni xisoblash metodikasi bir xilligiga erishish mumkindir. Bundan tashkari aktsizosti maxsulotlarni yagona ruyxatini belgilash va bu soliklardan byudjetga kam tushum tushaetgan maxsulotlarni aktsizosti maxsulotlar ruyxatidan chikarish kerak. Aktsiz soliklarini unifikatsiyalash boshka davlatlar bilan savdo kilish uchun kerakdir. Chunki Xalkaro Savdo tashkiloti tomonidan xam ushbu shunday talab kuyilgandir. Respublikamizda ishlab chikarilaetgan va olib kirilaetgan maxsulotlar uchun aktsiz soliklarini unifikatsiyalash maxalliy ishlab chikaruvchilar bilan import kiluvchilar bir xil sharoitga kuyadi. Maxalliy ishlab chikaruvchilarni ximoya kilish maksadida bojxona bojlarini kullash tavsiya kilinadi. Xalkaro Savdo tashkiloti tomonidan bojxona bojlarini 30 foiz mikdorida urnatish tavsiya kilingan. O’zbekiston Respublikasida aktsizosti maxsulotlar ruyxati xar yili kurib chikiladi va 1993 yildan beri ularning soni 22-25 ta atrofida bulib kelmokda. Respublikamizda xozirgi vaktda keng ijtimoiy axamiyatga ega bulgan iste’mol mollari usimlik egi va sovunga 1997 yilda, guruch maxsulotlari uchun 1999 yilda aktsiz soligi joriy qilinganligi ta’kidlab utish lozimdir.

Adabiyotlar: 1. O ’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: “Adolat” 1999. 2. O ’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi T.: “Adolat” 1999. 3. I.A. Karimov O ’zbekiston Buyuk kelajak sari. T.: “O’zbekiston” 1998. 4. I.A. Karimov O ’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.: “O’zbekiston” 1996. 5. V.S. Beganov, M.Ya. Qurolov, D.I. Shaulov, U.T. Kan, Finansovaya politika, nalogi i nalogooblojenie. T.: “Mir ekonomiki i pravo” 1998. 6. M.Yo ’ldoshev, E.Tursunov. Soliq huquqi, T.: 2000. 7. D.I. Shaulov, U.T.Kan., “Soliq qonunchiligi asoslari”. T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” 2000. 8. L.B. Xvan. Soliq huquqi T.: “Konsauditinform” 2000. 9. Q.A. Yahyoev, Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti T.: “§ofur §ulom” 2000. 10. Sergeev I, Shipilin A. «Operativnie finansovoe planirovanie na predpriyatii». M: finansi i statistika. 2002 g. 11. T. G. Morozova, A. V. Pikulkina. «Prognozirovanie i planirovanie v usloviyax rinka» Uchebnoe posobie. M: YuNITI-DANA. 2000 g. 12. Solovev. I. «Nalogovie prestupleniya: praktika raboti organov nalogovoy politsii i sudov» M: IDFBK-PRESS. 2002 g. 13. Kochetkov. A. «Analiz nalogovix oshibok». Uchebnoe posobie. M: «Delo i servis». 2000 g.

Похожие

Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha soliqqa tortiladigan baza va o’rtacha soliq stavkasini aniqlash

Rivojlangan xorijiy davlatlarning soliq tizimi tajribalarini respublikamizda foydalanish imkoniyatlari

Soliqlar va to’lovlar yig’indisini prognozlash

Soliq tushumlarining prognozi

Egri soliqlarning byudjet daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyati