Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi - Экономика - Рефераты

Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. “Tannarx ” tushinchasi, uning moxiyati. 2. Qishloq xo`jaligi mahsulotlarining tannarxini hisoblash tartibi. 3. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari tannarxini pasaytirish yo`llari 1

www.arxiv.uz “Tannarx ” tushinchasi, uning moxiyati Har qanday ishlab chiqarish ma`lum xarajatlar bo`lishini talab qiladi. Boshqacha aytganda, biror bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun resurslar sarf qilinadi. Jumladan, kishilar mehnat qiladi va o`z kuchini sarflaydi. Ularning qilgan mehnati uchun xaq to`lanadi. Mehnat uchun to`langan haq va uning qo`shimchalari ishlab chiqarish uchun xarajat hisoblanadi. Qishloq xo`jaligida mahsulot ishlab chiqarish uchun urug`lik, yoqilgi – moylash materallari, o`g`itlar, yem-xashak, ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog`liq xarajatlar va boshqa materiallar sarflanadi. Ular ham ma`lum bahoga (qiymatga) ega. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalar ishtirok etadi. Asosiy vositalar jismonan eskiradi. Bu eskirishning miqdori amortizatsiya ajratmasi yordamida aniqlanadi. Amotrtizatsiya xarajatlari ham mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari hisoblanadi. Bu tushinchadan “mahsulot tannarxi” tushinchasi kelib chiqadi. Mahsulot tannarxi deganda mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlarning puldagi ifodasi tushuniladi. Mahsulot tannarxi shu mahsulot qiymatining bir qismi hisoblanadi. Mahsulot qiymati bilan tannarxi o`rtasidagi farq umumiy holda foydani ifodalaydi. Iqtisodiy fan tannarxning ikki turini bir-biridan farqlaydi. Birinchisi, mahsulotning ishlab chiqarish tannarxidir. Bu mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning puldagi ifodasidir. Ikkinchisi, mahsulot birligining to`liq tannarxi. Mahsulot birligining to`liq tannarxi uni ishlab chiqarish va sotish bilan bog`liq xarajatlarning puldagi ifodasidir. Xo`jaliklar doirasida reja va hisobot tannarxi ham hisoblanadi. Reja tannarxi me`yor asosidagi xarajatlar bo`yicha hisoblanadi va olinishi kutilayotgan mahsulot miqdori asosida belgilanadi. Hisobot tannarxi esa xaqiqatdan qilingan xarajatlar va haqiqatda olingan mahsulot asosida aniqlanadi. Mahsulot tannarxi umumlashtiruvchi ko`rsatkichlardan biri hisoblanadi. Unda mehnatning unumdorligi, ishlab chiqarishning ixtisoslashganlik va intensivlashganlik darajasi, tejamkorlik, ishlab chiqarishning mexanizatsiyalashganlik darajasi, texnikalardan va fan yutiqlaridan qay darajada foydalanilayotganligi ifodalanadi. Mahsulot tannarxining darajasi korxonaning, ishlab chiqarishning kelajagini belgilaydi. 2

www.arxiv.uz Agarda mahsulot birligi tannarxi shu mahsulot bozoridagi narxdan baland bo`lsa, bu mahsulotni ishlab chiqarish zarar keltiradi. Bu esa, o`z qonuniyati asosida shu mahsulotning tannarxini belgilaydi. YA`ni uni ishlab chiqarayotgan korxonada aynan shu mahsulot asosiy mahsulot hisoblansa, korxona bankrot holatiga tushib qoladi. Agarda, mahsulot tannarxi shu mahsulot bozorida shakllangan narxdan past bo`lsa, uni ishlab chiqaruvchi foyda oladi. Bu esa, ushbu mahsulotni ishlab chiqarish bozor iqtisodiyoti talabiga javob beradi, degan so`z. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir ishlab chiqarish, xizmat turi, korxona foyda olgan taqdirdagina o`z foliyatini davom ettirishi mumkin. Individual va tarmoq tannarxi ham mavjud. Individual tannarx – bir mahsulotning bir karxona miqiyosida shakllangan tannarxidir. Tarmoq tannarxi esa, alohida ishlab chiqaruvchilar mahsulotlari tannarxi asosida o`rtacha hisoblangan ko`rsatkichdir. Qishloq xo`jaligi mahsulotlarining tannarxini hisoblash tartibi Qishloq xo`jaligi mahsulotlari tannarxi mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan resurslarning xarajatini (miqdorini) joriy narxlarda hisoblash asosida aniqlanadi. Qishloq xo`jaligida mahsulotlar tannarxini aniqlashda xarajatlarni ma`lum guruhlarga bo`lish zaruriyatibor va undan foydalinadi. Xarajatlarni guruhlarga bo`lish mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasi deb ataladi. Kalkulyatsiya – qilinayotgan xarajatlarni guruhlarga, xarajat moddalariga bo`lishdir. Qishlaq xo`jaligida mahsulot tannarxiga quydagi xarajatlar kiradi. № Xarajat moddalari O`simlikchilikda Chorvachilikda 1. Ish haqi qo`shimchalari bilan Q Q 2. Urug`lik Q - 3. Yem-xashak - Q 4. Yoqilg`i-moylash materiallari Q Q 5. O`g`it Q - 6. Zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurash vositalari Q Q 7. Asosiy ishlab chiqarish Q Q 3

www.arxiv.uz vositalarini saqlash 8. Ish va xizmatlar Q Q 3-chizma. Qishloq xo`jaligida mahsulotlar tannarxini belgilovchi xarajatlar turlari Tannaxning tarkibini yillar davomida tahlil qilib o`rganish iqtisodchilarga, xo`jalik rahbarlariga mavjud kamchilik va foydalanilmayotgan imkoniyatlarni ko`rsatadi. Mahsulot tannarxiga kirgan xarajatlar tarkibi, miqdori va iqtisodiy mohiyati jihatidan bir – biridan farq qiladi. Shuning uchun ularni xarajat moddalariga to`g`ri bo`lish katta ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga qarab xarajatlar to`g`ri yoki bevosita hamda egri yoki bilvosita xarajatlarga bo`linadi. Bevosita xarajatlar mahsulotlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashadi va tannaxga to`g`ridan – to`g`ri kiradi. Bularga o`g`itlar, urug`liklar, yem – xashak, shu mahsulotni ishlab chiqarishda ishtirok etkanlarning shi haqi va boshqalar kiradi. Lekin qishloq xo`jaligining o`ziga xosligi shundaki, unda bir xodim yoki bir texnika vositasi bir yilda bir nechta mahsulot ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Ularning xarajatlariana shu mahsulotlar o`rtasida taqsimlash ma`lum qiyinchiliklar tug`diradi. Ayniqsa, korxonani boshqarish bilan bog`liq xarajatlar bu borada alohida metodikani talab qiladi. Bu xarajatlar bir mahsulotturiga to`g`ridan – to`g`ri kirmaganligi sababli ularni bilvosita yoki egri xarajatlar deb yuritiladi. Qishloq xo`jaligida barcha xarajatlar 1 gektar yoki bir bosh chorva hayvonigahisoblanadi. Bir gektar yerdan olingan mahsulot miqtoriga shu bir gektar yerga ketgan xarajatlar g`miqtori uni shu chorva molidan olingan mahsulotga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi. Bu bir qarashda ancha tushinarliga o`xshaydi. Aslida esa bunda o`ziga xos qiyinchiliklar mavjud. Gap shundaki, qishloq xo`jaligida bir ishlab chiqarish jarayonida asosiy, qo`shimcha va yondash mahsulotlar olinadi. Olingan buzoq qo`shimcha mahsulot hisoblanadi. Shu sigirdan 5 – 6 tonna miqdorida organik o`g`it – go`ng olinadi. Bu mahsulot yondash mahsulot hisoblanadi. Barcha xarajatlar bir bosh sigirga qilingan. YA`ni, sigir boqilgan va natijada 3 xil mahsulot olingan. Biz sutga, buzoqqa va go`ngga alohida xarajat 4

www.arxiv.uz qilgan emasmiz. Bunday holda mahsulot birligining tannarxini hisoblash o`ziga xos murakkablikni keltirib chiqaradi. O`simlikchilikda esa barcha xarajatlar bir gektarga qilinadi. Masalan, bir gektar yerga don ekdik. Yerni tayyorladik, urug`lik sarfladik, o`g`it berdik, sug`ordik va hosilni yig`ishtirib oldik. Donchilikda asosiy mahsulot don olindi. Qo`shimcha mahsulot-don chiqindisi va yondash mahsulot – samon olindi. Ana shu mahsulotlarga xarajatlarni taqsimlash zarurati kelib chiqadi. Bunday hollarda bir necha usul bilan mahsulotlar tannarxi aniqlanadi. Birinchi usul qo`shimcha va yondash mahsulot ilmiy asoslangan ma`lum koeffitsiyentlar orqali asosiy mahsulotga aylantirib olinadi. Natijada xarajatlar mahsulot hajmiga taqsimlanadi va bir birlik mahsulot tannarxi aniqlanadi. Keyin yana koeffitsiyentlar yordamida qo`shimcha va yondash mahsulot tannarxi aniqlanadi. Ikkinchi usulda mahsulotlarning narxi asosida qilingan xarajatlar taqsimlanadi. Uchinchi usulda yondash mahsulotning qiymati aniqlanadi va qilingan xarajatlardan chiqarib tashlanadi. Qolgan xarajatlar asosiy va qo`shimcha mahsulotlarga taqsimlanadi. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari tannarxini pasaytirish yo`llari Qishloq xo`jaligida mahsulot birligining tannarxini pasaytirish eng zarur masalalardan biridir. Mahsulot birligi tannarxinikamaytirish resurslar cheklangan sharoitda katta amaliy ag`amiyat kasb etadi. Mahsulot tannarxi to`g`ridan – to`g`ri ikki omilga bog`liq. Birinchidan, yetishtirilayotgan mahsulotning miqdoriga bog`liq. Yetishtirilayotgan mahsulot miqdorining oshishiga nimalar ijobiy ta`sir etsa, ular ustida ishlash lozim. Bularga dehqonchilikda quyidagilar kiradi:  yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, suv resurslaridan samarali foydalanish. Bu, o`z navbatida,hosildorlikning o`sishiga olib keladi;  regionlar sharoitiga mos bo`lgan, ilmiy asoslanganqishloq xo`jaligi yuritish tizimini joriy etish;  almashlab ekishni to`g`ri joriy qilish, talab va imkoniyatdan kelib chiqqan holda ekin turlarini joylashtirishniratsional tashkil etish; 5

www.arxiv.uz  urug`chilikni yaxshilash, seleksiya ishlarini jonlantirish;  mineral va organik o`g`itlardan foydalanishni ilmiy asosga qo`yish, barcha kimyoviy vositalardan samarali foydalanish;  ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish.  Dehqonchilik tarmoqlarida mahsulotlar tannarxining past bo`lishiga xarajatlarni tejash ham katta ta`sir ko`rsatadi. Bu boradagi omillarga quydagilarkiradi:  ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalashtirish;  ekinlarni parvarishlashda intensiv texnologiyalarni qo`llash;  ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanish;  ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va joylashtirish;  ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish;  agrosanoat integratsiyasini chuqurlashtirish, agrosanoat majmuasiga kiruvchi tarmoqlarning mutanosib rivojlantirilishi;  boshqaruv tizimini rivojlantirish hisobiga u bilan bog`liq xarajatlarni tejash;  qishloq joylarda ijtimoiy rivojlanishni ta`minlash.  chorvachilik tarmog`ida mahsulot birligi tannarxiningpasayishiga quyidagi omillar ta`sir qiladi:  chorvachilikning yem – xashak bazasini mustahkamlash, yem – xashakning sifatini oo`irish va nisbatan arzon bo`lio`ini ta`minlash;  chorva mollarining zotini, poda tarkibini yaxshilash;  chorva mollarini saqlash, boqshning intensiv texnologiyalaridan foydalanish;  chorvachilik mahsulotlari sifatini oshirish;  chorvachilikda ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish;  fondlardan foydalanishning eng optimal yo`llaridan foydalanish;  ishlab chiqarish quyuqlashuvi va ixtisoslashuvining eng maqul hajmlarini tashkil etish; 6

www.arxiv.uz  ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish;  qishloqda ijtimoiy masalalarning yechimini topish;  barcha xarajatlarnitejamkorlik bilan amalga oshirish, bu borada mavjud texnologiyalardan, ishlab chiqarishni tashkil etish shakllaridan samarali foydalanish;  mahsulot nobudgarchiligiga yo`l qo`ymaslik. Ushbu omillarning barchasiga katta e`tibor berish zarurati mavjud. Albatta, bu masalalarni to`g`ri hal etish ishchi xodimlarning nafoqat manfaatdorligiga, balki bilim va tajribalariga ham bog`liq. Shu sababli qishloq xo`jaligida mehnat qilayotganlarning bilim va tajribasini tinmasdan oshirib borishni ta`minlash kerak. 7

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining «Fermer xo`jaligi to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 19b. 2. O`zbekiston Respublikasining «Dehqon xo`jaligi to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 16b. 3. O`zbekiston Respublikasining «Davlat Yer fondining kadastri to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 13b. 4. O`zbekiston qishloq xo`jaligida islohotlarni chuqurlashtirishga oid qonun, hukumat qarorlari va me`yoriy hujjatlar to`plami. _ T. : «O`zbekistonqituvchi», 1998. - 231 b. 5. “Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada ekinlashtirish sohasidagi ustivor yo`nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora- tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 15 iyun 2005 yil. 6. “Tadbirkorik subyektlarini huquqiy himoya qilish tiziini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 16 iyun 2005 yil. 7. “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 15 iyun 2005 yil. 8. “Mikrofirmalar va kichik korxonalani rivojlantirishni rag`batlantiish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 20 iyun 2005 yil. www.ziyonet.uz 8

Похожие

Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi

Ishlab chiqarish xarajatlari

Ishlab chiqarish xarajatlari 2

Ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili

Mahsulot ishlab chiqarish va sotishning auditi