Ishlab chiqarish xarajatlari 2 - Экономика - Рефераты

Ishlab chiqarish xarajatlari 2

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

23.66015625 KB

Ishlab chiqarish xarajatlari Reja: 1. Tadbirkorlik faoliyatinig asoslari 2. Tadbirkorlik ning tashkiliy shakllari 3. Ishlab chiqarish xarajatlari va ularning turlari 4. Ishlab chiqarishning qisqa muddatli xarajatlari

1.Tadbirkorlik faoliyatinig asoslari Tadbirkorlik – ishlab chiqarish jarayonida uning omillari: yer, mehnat, kapitalni birlashtiruvchi, bilim va tashabbuskorlik va tavakkalchilik asosida daromadli ishlab chiqarishni tashkil etishni nazarda tutuvchi ishlab chiqarishning maxsus omili . Tadbirkorlikka quyidagilar xos: Faoliyatning usul va yo‘nalishlarini tanlashdagi iqtisodiy erkinlik; faoliyat yakuniga ko‘ra o‘z mulki bo‘yicha to‘liq moddiy javobgarlik; foyda – yuqori foyda olishni mo‘ljallash. Tadbirkorlikning xususiyatlari: Tadbirkorlik ob’ektlari korxona (firma), daromadli ish. Tadbirkorlik subyektlari tadbirkor, ishlab chiqarish omillari mulkdorlari, menejerlar (boshqaruvchilar), aksionerlar, tovarlarni yetkazib beruvchilar (xaridorlar), davlat, kasaba uyushmalari. Bozor iqtisodiyotining asosiy subyektlaridan biri firma hisoblanadi. Firma deganda, mustaqil xo‘jalik yuritadigan ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi iqtisodiy subyekt tushuniladi. Mustaqil xo‘jalik faoliyati yuritadi deganda, qanday mahsulotlar ishlab chiqarish, qancha ishlab chiqarish, qaerda, kimga, qancha narxda sotish bo‘yicha firmaning mustaqil qaror qabul qilishi tushuniladi. Firma (korxona) - bu ishlab chiarish resurslari egalarining qarorlarini va manfaatlarini muvofiqlashtiruvchi institusional tuzilma hisoblanadi. 2. Tadbirkorlik ning tashkiliy shakllari Tadbirkorlik firmalarining asosiy tashkiliy shakllari : xususiy tadbirkorlik firmasi, mas’uliyati cheklangan va cheklanmagan jamiyatlar, korporatsiya (ochiq va yopiq turdagi aksionerlik jamiyatlari). Xususiy tadbirkorlik firmasi - bu firmaning egasi ishni mustaqil, o‘z manfaatidan kelib chiqib olib boradi, u tavakkalchilikni o‘z zimmasiga oladi, firmaning barcha majburiyatlari bo‘yicha to‘liq javobgarlikni bo‘yniga oladi

(ya’ni, mas’uliyati cheklanmagan jamiyat hisoblanadi), qolgan daromadni o‘zi o‘zlashtiradi. Mas’uliyati cheklanmagan jamiyat - firmani birgalikda tashkil qilib, birgalikda egalik qiluvchi va boshqaruvchi shaxslar guruhi bo‘lib, ular firmaning barcha majburiyatlari bo‘yicha to‘liq javobgarlikni cheklanmagan ravishda o‘zlarining zimmalariga oladilar. Mas’uliyati cheklangan jamiyatda firma egalari firmaning majburiyatlari bo‘yicha javobgarlikni Nizom fondiga qo‘shgan ulushi doirasida zimmasiga oladi, xolos. Korporatsiya - paychilikka asoslangan jamiyat bo‘lib, har bir mulk egasining mas’uliyati ushbu korxonaga qo‘shgan hissasi bilan cheklangan. Korxona aksiyalarini sotib olgan shaxslar korxona mulki egalariga aylanadilar. Korporatsiya faoliyatini aksionerlar majlisi nazorat qiladi. Aksiyadorlar o‘z aksiyalariga daromad (dividend) oladilar. Korporatsiya kreditorlari o‘z talablarini aksiyadorlarga emas, korporatsiyaga qo‘yadilar. Aksionerlik jamiyati ochiq turda bo‘lsa, korxona aksiyalari ochiq bozorda, ya’ni fond birjalarida erkin sotiladi. Aksiyadorlarga kor po ratsiya yoqmasa, ular o‘z aksiyalarini ochiq bozorda sotib korxona bilan aloqasini umuman uzishi mumkin. Foyda olmaydigan tashkilotlar . Bozor sharoitida bunday turdagi tashkilotlarga foyda olish maqsadida harakat qilmaydigan kasaba uyushmalari, klublar, machitlar, kasalxona, kollejlar, xayriya jamiyatlari va boshqalar kiradi. Kooperativlar . Kooperativlar o‘z a’zolarining resurslarini foyda olish maqsadida birlashtirish asosida vujudga keladi. 3.Ishlab chiqarish xarajatlari va ularning turlari Har qanday firmaning asosiy maqsadi foydani maksimallashti rish dan iboratdir. Umumiy holda foyda ( Profit ) yalpi daromaddan umumiy xarajatlarni ayirish orqali topiladi.π=TR −TC ,

bu yerda π - foyda; TR - umumiy daromad; TC - umumiy xarajat. Xarajatlar firmaga nisbatan tashqi va ichki xarajatlarga bo‘linadi . Yaqqol namoyon bo‘luvchi va namoyon bo‘lmaydigan xarajatlar deb ham ataladi. Tashqi xarajatlarga tashqi to‘lovlar, ya’ni tashqi mol yetkazib beruvchilarga (xom-ashyo, materiallar, elektro energiya, gaz) to‘lovlar kiradi. Umumiy daromaddan tashqi xara jatlarni ayirib tashlasak, buxgalteriya foydasini olamiz. Buxgalteriya foydasi ichki (yashirin) xarajatlarni hisobga olmaydi. Ichki xarajatlar sifatida quyidagilar qaraladi: 1) tadbirkorning o‘ziga tegishli resurslarga bo‘lgan xarajati; 2) tadbirkorlik qobiliyatiga to‘g‘ri keladigan va tadbirkorga tegishli bo‘lgan normal foyda. Buxgalteriya foydasidan ichki xarajatlarni ayirib tashlasak, iqtisodiy foydani olamiz. Tashqi va ichki xarajatlarning yig‘indisi alternativ yoki iqtisodiy xarajatlarni tashkil qiladi. Alternativ xarajatlar, firmaning resurslaridan eng yaxshi variantda foydalanishi bilan bog‘liq yo‘qotilgan imkoniyatlardir. Iqtisodiy xarajatlar – bu boshqa nematlarning (tovar va xizmatlarning) qiymati. Iqtisodiy xarajatlar firma faoliyatini buxgalter va iqtisodchi tomonidan baholanishni farq qilishga imkon beradi. Buxgalterni birinchi navbatda, firmaning ma’lum muddat davomidagi (hisobot davrida) faoliyati natijalari qiziqtiradi. Buxgalterlik xarajatlari – firma tomonidan foydalanilayotgan resurslarni sotib olingan narxlaridagi qiymatlaridir. Bularga misol qilib, qonunchilik tomonidan belgilangan kapital asbob-uskunalarga qilingan amortizasion ajratmalarni keltirish mumkin. Iqtisodchini esa, firmaning kelajagi, uning kelajakdagi faoliyati qiziqtiradi. Shuning uchun ham firma ixtiyoridagi resurslardan eng yaxshi alternativ foydalanish variantlarini topishga e’tibor beradi. Qaytariladigan va qaytarilmaydigan xarajatlar Qaytariladigan xarajatlar – firma qaytarib olishi mumkin bo‘lgan xarajatlar (faoliyatini to‘xtatgandan so‘ng ham). Qaytarilmaydigan xarajatlar – firma hech qachon qaytarib ololmaydigan xarajatlar. Bularga misol, firma registratsiyasi va lisenziya olishi uchun qilingan

xarajatlar. Qaytarilmaydigan xarajatlar firmani bozorga kirishi va chiqishi uchun qilinadigan xarajatlardir. Qaytarilmaydigan xarajatlar oldin qilingan xarajatlar bo‘lib, ularni qaytadan tiklash mumkin emas. Bu xarajatlar qaytarilmasligi uchun ham firmaning qaror qabul qilishiga ta’sir qilmaydi. Masalan, firma 100 ming so‘mga maxsus uskuna sotib oldi, lekin firmaning qarori o‘zgardi va bu uskuna umuman kerak bo‘lmay qoldi, undan alternativ foydalanish varianti mavjud emas. Firma ushbu uskunani 60 ming so‘mga sotib, 40 ming so‘m zarar ko‘rdi. 40 ming so‘m qaytarilmaydigan xarajat hisoblanadi va firmaning harakatiga ta’sir qilmaydi. 4.Ishlab chiqarishning qisqa muddatli xarajatlari Qisqa muddatli davr mobaynida resurslarning bir qismi o‘zgarmas holatda, boshqa bir qismi ishlab chiqarish xajmining ortishi yoki kamayishi natijasida o‘zgarishi mumkin. Unga mos ravishda qisqa muddatdagi xarajatlar doimiy (o‘zgarmas) va o‘zgaruvchan xarajatlarga bo‘linadi. O‘zgarmas (Doimiy) xarajat ( FC - Fixed cost ) - bu qisqa muddatli oraliqda mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmagan xarajatdir (mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshganda ham, kamayganda ham o‘zgarmaydigan xarajat). O‘zgarmas xarajatlarga binodan, texnikadan, inshootlardan, ishlab chiqarish uskunalaridan foydalanish bilan bog‘liq xarajatlar, ijara haqi, s ug‘urta to‘lovlari , b ank kreditlari bo‘yicha foiz to‘lovlari , amortizasion ajratmalar , kapital ta’mirlash, ma’muriy xarajatlar kiradi. O‘zgaruvchan xarajat ( VC - Variable cost ) - mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lgan xarajat, ya’ni mahsulot hajmi oshganda yoki kamayganda o‘zgaradigan xarajat. O‘zgaruvchan xarajatlarga xom ashyoga, elektroenergiyaga, gazga, yordamchi materiallarga bo‘lgan xarajatlar hamda ish haqi kiradi. Doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlarning yig‘indisi yalpi xarajatlarni keltirib chiqaradi.

Y alpi xarajatlar ( TC - Total cost ) - qisqa muddatli oraliqda ma’lum miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan o‘zgarmas va o‘zgaruvchan xarajatlarning yig‘indisiga teng: TC=FC+VC(Q) bu yerda FC - o‘zgarmas xarajat, VC (Q) - o‘zgaruvchan xarajat. Yalpi doimiy xarajatlar ( TFC – total fixed cost ) – barcha doimiy ishlab chiqarish omillariga bo‘lgan yalpi xarajatlar. TFC = p 1 q 1 +p 2 q 2 +...+p n q n p 1 , p 2, p n - doimiy ishlab chiqarish omillarining narxlari, q 1, q 2, q n - doimiy ishlab chiqarish omillarining soni. Yalpi o‘zgaruvchan xarajatlar ( TVC – total variable cost ) – barcha o‘zgaruvchan ishlab chiqarish omillariga bo‘lgan yalpi xarajatlar. TVC = p 1 q 1 +p 2 q 2 +...+p n q n p 1 , p 2, p n - o‘zgaruvchan ishlab chiqarish omillarining narxlari, q 1, q 2, q n - o‘zgaruvchan ishlab chiqarish omillarining soni. TC = TFC+TVC Chekli xarajatlar (MC - Marginal cost ) – firma bir-birlik qo‘shimcha ishlab chiqarish xajmi ortirishi evaziga qiladigan xarajati. MC = d TC/ dQ = TC’(Q)= TVC’(Q) O‘rtacha yalpi xarajatlar ( ATC - Average total cost ) - yalpi xarajatni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan aniqlash mumkin: ATC = TC /Q, ATC = AFC+ AVC=(FC+VC)/Q

O‘rtacha doimiy xarajatlar ( AFC – Average fixed cost ) - yalpi doi miy xarajatni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan aniqlash mumkin: AFC = TFC/Q O‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatlar ( AVC – Average variable cost ) - yalpi o‘zgaruvchan xarajatni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan aniqlash mumkin: AVC = TVC/Q Qisqa muddatli ishlab chiqarish sharoitida AVC=P bo‘lsa, firma ma’lum muddat ishlab chiqarishni davom ettirishi hamda kutilgan foydani olishi mumkin, chunki u nafaqat o‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatlar balki hamma xarajatlarni qoplay oladi. Agar AVC>P bo‘lsa firma tarmoqdan chiqib ketishga majbur bo‘ladi, agar AVC<P bo‘lsa firma yuqori foyda oladi.

Tavsiya etiladigan umumiy adabiyotlar ro‘yhati 1. Pindayk Robert. Mikroiqtisod: Inglizchadan qisqartirib tarjima qilingan/ Pindayk Robert, Rubinfeld Daniel. – T.; 2002. 2. E.Egamberdiev. Mikroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. T.: 2005 y. 3. Экoнoмическaя теoрия: учебник / И.К. Стaнкoвскaя, И.A. Стрелец.- 5-е изд., перерaб. и дoп.–М.:Эксмo, 2010.- 480 стр.- (Пoлный курс MBA) 4. To‘xliev N., Xaqberdiev Q., Ermamatov Sh., Xolmatov N. Iqtisodiy bilim asoslari. Qo‘llanma. T. O‘zME. 2004, 96 b. 5. Abulqosimov H va boshqalar. Iqtisodiy bilim asoslari. O‘quv qo‘llanma. T.: Akademiya, 2010.-304 b. 6. Вечкaнoв Г.С. Экoнoмическaя теoрия. – спб.: Питер, 2009. – 448 с. 7. Курс микроэкономики: учебник/ Р.М.Нуреев. – 2-е изд., изм. – М.: Норма: Инфра-М, 2010. – 576 с. 8. Сбoрник зaдaч пo микрoэкoнoмике./ к “Курсу микрoэкoнoмики” Р.М. Нуреевa – М.: Нoрмa, 2008. – 432 с. 9. Микроиқтисодиёт: Олий ўқув юртлари учун дарслик / С.С.Ғуломов, Р.Х.Алимов, Б.Т.Салимов ва бошқ.- Т.: “Шарқ”, 2001.-320 б.

Похожие

Ishlab chiqarish xarajatlari

Ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili

Boshqaruv hisobini ishlab chiqarish xarajatlari bilan bog'liqligi

Tovar (ish, xizmat) lar ishlab chiqarish xarajatlari hisobi

Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi