Pul mablag’lari harakati bilan bog’liq muomalalar auditining uslubi - Экономика - Рефераты

Pul mablag’lari harakati bilan bog’liq muomalalar auditining uslubi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

107 KB

Pul mablag’lari harakati bilan bog’liq muomalalar auditining uslubi Reja: 1. Auditning maqsadi, vazifalari va ma'lumot manbalari 2. Kassa, kassa muomalalari va pul hujjatlari auditi. 3. Bankdagi schyotlarga doir muomalalar auditi 4. Valuta schyotlariga doir muomalalar auditi.

1. Auditning maqsadi, vazifalari va ma'lumot manbalari Kassa muomalalarini yuritish O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki Boshqaruvining 1998 - yil 24 - yanvardagi 376-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari» bilan tartibga solinadi. Ushbu qoidaga muvofiq, barcha yuridik shaxslar, mulkchilik shaklidan qat'iy nazar, o`zlarining pul mablag`larini bank muassasalarida saqlashlari shart. «Yuridik shaxslar o`rtasidagi hisob-kitoblar hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bog`liq fuqarolar ishtirokidagi hisob-kitoblar bank muassasalari orqali faqat naqd pulsiz amalga oshiriladi. Tashkilotlar tomonidan bank muassasalaridan olingan naqd pullar qanday maqsadlar uchun olingan bo`lsa, faqat shunga sarflanadi. Tashkilotlar o`z kassasida kassadagi naqd pullar qoldig`i limitlari doirasida naqd pullarga ega bo`lishlari mumkin. Kassalardagi naqd pullar qoldig`i limitlari va tushumni ishlatish me'yorlarini bank muassasalari ushbu tashkilotlar rahbarlari bilan kelishgan holda belgilaydi. Ichki ishlar vazirligi, Mudofaa vazirligi, Milliy xavfsizlik xizmati va Favqulodda vaziyatlar vazirligi organlari bundan mustasno. Zarur bo`lgan hollarda ko`rsatilgan limitlar qayta ko`rib chiqilishi mumkin. Mulkchilik shaklidan qat'iy nazar savdo va maishiy xizmatlar sohasi tashkilotlarining tushumdan ish haqi, pensiya va nafaqalar to`lashga foydalanishlari man etiladi» 1 . Kassa muomalalarini yuritish uchun korxona shtatidan kassir ajratiladi. U o`zi qabul qilib olgan pul va boshqa boyliklarni but saqlashi uchun to`liq moddiy javobgar shaxs hisoblanadi. Pul mablag`larini auditorlik tekshiruvidan o`tkazishning asosiy maqsadi: korxona kassasidagi milliy (5010) va xorijiy valutadagi (5020) naqd pul mablag`larini, bankdagi hisob-kitob (5110), valuta (5200) schyotlari va boshqa maxsus (5500), pul ekvivalentlari (5610) hamda yo`ldagi pul (o`tkazmalari) mablag`lari (5710) schyotlariga doir muomalalarni auditorlik tekshiruvidan 1

o`tkazib, moliyaviy hisobotning «Pul mablag`lari» bo`limi bo`yicha ma'lumotlarning ishonchliligi va bankdagi schyotlarda pul mablag`larini hisobga olish uslubiyotining O`zbekiston Respublikasida amal qilayotgan me'yoriy hujjatlarga muvofiqliligi to`g`risida xulosa bildirish, ularni saqlanishi va ishlatilishining maqsadga muvofiqligi, buxgalteriya hisobida to`g`ri aks ettirilishi hamda qonuniyligini ta'minlashdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni hal etish zarur: - inventarizatsiya o`tkazish yo`li bilan kassadagi mavjud pul mablag`lari,qimmatli qog`ozlar miqdori va summalarining haqiqiy qoldig`ini aniqlash; - kassa muomalalarini hisobga olishda «Yuridik shaxslar tomonidan kassamuomalalarini amalga oshirish qoidalari» ga rioya qilinayotganligini aniqlash; - bank muassasasidagi hisob-kitob, valuta va boshqa maxsus schyotlar bo`yichaamalga oshirilgan muomalalarni tekshirib chiqish; - o`tkazilgan tekshirish asosida oraliq dalolatnoma tuzish va xulosa qilish. Fanga oid o`quv adabiyotida pul mablag`lari auditorlik tekshiruvini o`tkazishning maqsadi quyidagicha ifodalangan: «Tekshiruvning asosiy maqsadi - pul mablag`lari oqimini aks etuvchi schyotlarda amalga oshirilgan operatsiyalarning qonuniyligi, ishonchliligi va xojalikni samarali yuritish maqsadlariga muvofiqligini aniqlashdir. Tekshirish maqsadlari va foydalanadigan ma'lumot manbalari pul mablag`lari turlaridan kelib chiqqan holda farqlanadi. Chunonchi, kassa operatsiyalari auditi o`tkazilganda tekshiruv maqsadi quyidagilarga rioya qilinganligini aniqlashdan iborat: - naqd pul va boshqa boyliklar kassada but saqlanishi, ularni bankdan olibkelishda saqlash sharoitlari; - chek daftarchalari belgilangan tartibda saqlanishi, chekdan ko`chirmalar va ularbo`yicha pul olish tartibi;

- kassaga pul kirim qilish va undan pul berish operatsiyalarini hujjatlirasmiylashtirish qoidalari; - kassada naqd pul limit chegarasida saqlanishi hamda xizmat safarlari, xojalikxarajatlari va boshqa ehtiyojlar uchun hisobotli pul berilishi; - banklardan, yuridik va jismoniy shaxslardan naqd pul va tushumlar o`z vaqtidava to`liq kirim kilinishi; - kassa operatsiyalarini amalga oshirishda kassa intizomiga rioya qilinishi; - kassa operatsiyalari hisobi va kassa daftarini yuritish, kassada saqlanayotganboshqa boyliklar bo`yicha tahliliy hisob daftarlari yuritilishi; - jo`natilgan mahsulot (ishlar, xizmatlar) va boshqa moddiy boyliklar uchunyuridik shaxslar bilan naqd pul orqali hisob-kitob qilish tartibi; - banklardan chek orqali olingan naqd pul maqsadga muvofiq ishlatilishi; - ish kuni yakunlangandan keyin limitdan ortiq bo`lgan naqd pul banklarga to`liqqaytarilishi; - ishonch qog`ozlari rasmiylashtirilmasdan turib begona shaxslarga naqd pulberish holatlari mavjudligi. Kassa operatsiyalarini tekshirishda ma'lumot manbasi quyidagilar hisoblanadi: - naqd pullarni kirim qilish va berish bo`yicha dastlabki hujjatlarnirasmiylashtirish (kirim va chiqim kassa orderlari KO-1, KO-2); - kassa daftari (KO-4 shakli), kirim va chiqim kassa hujjatlarini ro`yxatga olishdaftari (KO-3, KO-Za); - kassa hujjatlariga oid dastlabki tasdiqlovchi hujjatlar; - 5010 - «Milliy valutadagi pul mablag`lari», 5110 - «Hisob-kitob schyoti», 5610 - «Pul ekvivalentlari» (turlari bo`yicha), schyotlari, 006 - «Qat'iy hisobot blankalari» balansdan tashqari schyoti va boshqa hisob-kitob schyotlari bilan korrespondentlangan schyotlar bo`yicha hisob registrlari, balanslar va boshqa hisobot shakllari»1. Yana bir guruh olimlarning fikrlariga ko`ra, ushbu muomala bo`yicha auditning birinchi galdagi vazifasi quyidagicha, «Kassada amalga oshirilgan xojalik operatsiyalari audit nazoratida birinchi bajariladigan vazifa kassadagi naqd

pullar holatini nazorat o`tkazilayotgan kun holatiga dalolatnoma bilan rasmiylashtirishdir. Kassadagi pul mablag`larining audit uchun asosiy manba bo`lib kirim-chiqim kassa orderlari, kassa kirim-chiqim orderlarini ro`yxatga olish daftari, kassa daftari, kassir hisoboti sanaladi». Kassadagi pul mablag`larini hisobga olish audit obyektini quyidagi 8.1-jadval ma'lumotlari asosida guruhlashtirish mumkin. 1-jadval Kassadagi pul mablag`lari hisobiga oid muomalalarni audit obyektlari Ko`rsatkichlar nomi Sch yotla r raqami Moliyaviy hisobot shakllaridagi ko`rsatkichlar 1- shakl 4- shakl Satr raqami Sat r raqami 1 2 3 4 Kassadagi pul mablag`lari 500 0 330 010 -240 Hisob-kitob schyotidagi pul mablag`lari 510 0 340 010 -240 Chet el valutasidagi pul mablag`lari 520 0 350 250 -280 Bankdagi maxsus schyotlardagi pul mablag`lari 550 0 360 Pul ekvivalentlari 560 0 360 Yo`ldagi pul mabalag` (o`tkazma) lari 570 0 360 Xulosa qilib aytganda, auditor (auditorlar guruhi) kassadagi pul mablag`lari va kassa muomalalarini hujjatli tekshirishni boshlashdan oldin, odatda, kassadagi naqd pullar, qimmatli qog`ozlar va qat'iy hisobot blanklarini inventarizatsiyadan

o`tkazishlari shart. Bunda pul mablag`larini hisobga olishga doir respublikamizdagi qonunlar va me'yoriy hujjatlarga asoslanish zarur. 2. Kassa, kassa muomalalari va pul hujjatlari auditi Kassa muomalalari odatda, kassir, bosh buxgalter yoki unga vakolatli shaxs ishtirokida kassadagi pul mablag`larini inventarizatsiya qilishdan boshlanadi. Korxonada bir nechta kassa mavjud bo`lgan hollarda pul qoldig`ining kamomadi bo`lgan taqdirda, uni boshqa kassa hisobidan qoplanishi, kassa daftaridagi qoldiqni o`zgartirish mumkinligini oldini olish maqsadida auditor boshqa kassa eshiklarini muhrlab qo`yadi. Auditor kassirdan inventarizatsiya o`tkazish vaqtigacha bo`lgan kassa muomalalari bo`yicha kassa hisobotini talab qiladi. Shuningdek, barcha kirim va chiqim hujjatlari uning tomonidan hisobotga kiritilganligi va inventarizatsiya vaqtiga kelib kassaga kirim qilinmagan va hisobdan chiqarilmagan pul mablag`lari yo`qligi to`g`risida tilxat berishi lozim. Shundan keyin kassir, pul kupuralarini guruhlashtirishni boshlaydi hamda auditor va bosh buxgalter ishtirokida ularni to`la hisob-kitobini o`tkazadi, bank muassasasidan olingan muhrlangan pul mablag`lari ham sanovdan o`tkazilishi kerak. Auditor shunga ahamiyat berishi kerakki, kassa chiqim orderida yoki uning o`rnini bosadigan boshqa hujjatda pul oluvchining tilxati bilan tasdiqlanmagan kassa pullarini berish, kassadagi naqd pul qoldig`ini qoplashga qabul qilinmaydi. Kassa kirim orderlari bilan tasdiqlanmagan naqd pullar ortiqcha pul sifatida kirim qilinadi. Xojalik yurituvchi subyekt rahbari va bosh buxgalteri imzosi bilan tasdiqlanmagan kassa chiqim hujjatlari, kassadan vaqtinchalik pul olinganligini bildiruvchi tilxat va shunga o`xshash boshqa hujjatlar inobatga olinmaydi va kamomad deb hisoblanadi. Auditor to`g`ri rasmiylashtirilgan kassa hujjatlarini kassirga hisobot tuzish va unda tekshiruv paytida bo`lgan qoldiqni ko`rsatish uchun beradi. Tekshiruv paytida kassada ish haqi to`liq tarqatilib ulgurmagan vedomostlar bor bo`lsa, auditor bosh buxgalter va kassirga vedomostlarni belgilangan tartibda hisobotga qo`shishni

taklif etadi. Agarda kassani tekshirish, ish haqi tarqatish davriga to`g`ri kelib, ko`p xodimlarga ish haqi tarqatilmagan vedomostlar bo`lsa, bunday vedomostlar kassir hisobotiga qo`shilmasdan, dalolatnomada kassa hisobotiga kiritilmagan, qisman to`langan chiqim hujjatlari (to`lov vedomostlari) sifatida yozib qo`yilishi mumkin. Bu holda har bir to`lov vedomostida qaysi tartib raqami bo`yicha ish haqi berilganligi va uning jami summasi ko`rsatiladi. Ushbu yozuv kassir, bosh buxgalter va auditor imzolari bilan tasdiqlanadi. Shuningdek, kassani tekshirishda kassada saqlanayotgan qimmatli qog`ozlar (aksiyalar, obligatsiyalar, sertifikatlar va boshqalar), qatiy hisobot blankalari, sanatoriya va dam olish uylari yo`llanmalari, aviachiptalar va boshqa qimmatli qog`ozlar ham tekshirilib, ularning mavjudligi dalolatnomada ko`rsatiladi. Auditor kassadagi pul mablag`larini tekshirish bilan birga ayni paytda seyflar (yonmaydigan shkaflar), kassaning jihozlanishi, ish kunining oxirida kassa eshiklariga seyflar (shkaflar) muhrlanishi, signalizatsiya o`rnatilganligi va uning ishlashi, kassani qo`riqlishning tashkil etilishi, kassir «olindi», «to`landi» degan shtamplar bilan ta'minlanganligi ham tekshiriladi. Auditor bankdagi hisob-kitob schyotidan olingan pullarni to`liq va o`z vaqtida kirim qilinganligini tekshirishda muomalalarni o`zaro taqqoslash usulini qo`llaydi. Bunda, I-sonli jurnal orderining vedomost tomonida 5010 - «Milliy valutadagi pul mablag`lari» schyotining debeti bo`yicha aks ettirilgan summalarni 22-sonli jurnal orderda aks ettirilgan 5110 - «Hisob-kitob schyoti» ning kredit oborotlari bilan solishtiriladi ular bir-biriga to`g`ri kelishi shart. To`g`ri kelmaslik hollari uchraganda summalar kassa kirim orderlari, bank ko`chirmalari, kassir hisobotlari, cheklar koreshoklari bilan solishtiriladi, zarur hollarda esa bevosita bank muassasasida tekshiriladi. Agar bank ko`chirmalarida o`chirilgan, to`g`rilangan, shuningdek qoldiqlar to`g`ri kelmasa, bankdagi hisob-kitob schyotidan ishonchli ko`chirmani olish zarur. Kassa muomalalarini tekshirishda kassa hisobotiga ilova qilingan hujjatlarning quyidagi shakllaridan foydalaniladi: KO-3 yoki KO-3a shakl. «Kirim va chiqim

kassa hujjatlarini ro`yxatga olish jurnali», ordersiz rasmiylashtiriladigan pul kirimi hujjatlari, KO-4 shakl «Kassa daftari», KO-5 shakl «Kassir tomonidan qabul qilingan va berilgan pullarni hisobga olish daftari», 5010 - «Milliy valutadagi pul mablag`lari», 5020 «Xorijiy valutadagi pul mablag`lari», 5520 - «Chek daftarchalari», 5610-«Pul ekvivalentlari», 5710-«Yo`ldagi pul mablag`lari» va 58I0-«qimmatli qog`ozlar» schyotlari yuritiladigan hisob registrlari (Jurnal- orderlar, vedomostlar, daftarlar, Bosh daftar, tegishli sanaga tuzilgan balanslar va boshqalar). Bunda kassa hujjatlarini rasmiylashtirishga ham e'tibor berish zarur, xususan har bir hujjatda oluvchilar imzosi borligi; kirim hujjatlariga «olindi» degan, chiqim hujjatlariga esa «to`landi» degan shtamplar bosilganligi hamda ularning sanasi ko`rsatilganligi, shuningdek ularda o`chirilgan va tuzatilgan izlar yo`qligi aniqlanishi lozim. «Kassa operatsiyalarini tekshirayotganda auditor kassa operatsiyalari tartibiga qanday rioya qilinayotganini, kassa intizomini, naqd pul bilan amalga oshirilgan operatsiyalar qonuniyligi va maqsadga muvofiqligini aniqlashi lozim. Naqd pullarni olish va berishda amalga oshirilgan operatsiyalar bilan bog`liq bo`lgan hujjatlar to`g`ri rasmiylashtirilganligini tekshirish, barcha kirim va chiqim kassa orderlari, to`lov qaydnomalari va boshqa hujjatlar aniq, o`chirilmasdan va to`g`rilanmasdan to`ldirilganligi, barcha orderlar va ularning ilovalari operatsiya sodir etilgan sana va kassirning imzosi qayd etilgan holda, «olingan» yoki «to`langan» degan tamg`alar bilan tasdiqlanganligiga ishonch hosil qilish lozim. Chiqim orderlarida (qaydnomalarida) «to`langan» degan tamg`a bosilmaganligi ayrim holatlarda ulardan qayta foydalanishga olib keladi» 2 . Amaliyotda kassa muomalalariga doir suiste'mol qilishlar asosan ish haqi va hisobdor summalar bo`yicha ko`p uchraydi. Bunda vedomostlarga «o`lik jonlar» ni kiritish, berilishi lozim bo`lgan jami summani oshirib ko`rsatish, kassa hisobotiga qayta qo`shish maqsadida chiqim hujjatlarini oldingi kassa hisobotlaridan chiqarib 2

olib, sanasini o`zgartirish va tuzilayotgan kassa hisobotiga kiritib, undagi summani ikkinchi marta hisobdan chiqarish hollari ham uchraydi. Auditor bulardan tashqari kassa muomalalarini tekshirish jarayonida quyidagilarga ham alohida e'tibor berishi lozim: - kassani har oyda to`satdan tekshirilishi; - kassirning kassa hisobotlarini o`z vaqtida buxgalteriyaga topshirishi; - kassa hisobotlarida va kassa daftarida hisobotlarni hamda unga ilova qilingan hujjatlarni tekshirishga qabul qilinganligi to`g`risida bosh buxgalter yoki bosh buxgalter o`rinbosarining imzosi borligi; - mehnatga haq to`lash, xizmat safari, xojalik sarflari va boshqa maqsadlar uchun bankdan olingan naqd pullarning maqsadga muvofiq ishlatilishi; - kassadagi naqd pul qoldiqlarining korxona uchun bank tomonidan belgilangan limitga to`g`ri kelishi; - deponent qilingan mehnat haqi summalari va realizatsiyadan tushgan naqd pul mablag`larining bankka o`z vaqtida topshirilishi; - kassadan naqd pullarni begona shaxslarga berish hollari va shunga o`xshashlar; - naqd pul olish uchun to`ldirilmagan cheklarga rahbar va bosh buxgalter tomonidan imzo qo`yilishi va cheklarni kassirga bankdan pul olish mobaynida mustaqil to`ldirish uchun berish hollari; - naqd pul olish uchun chek daftarchasi bosh buxgalter seyfida saqlanishi holati; - korxonada «Kassa kirim va chiqim hujjatlarini qayd qilish daftari» (KO-Z shakl) va «Kassa daftari» (KO-4 shakl) ning mavjudligi, daftarlarning barcha varaqlari raqamlanib, oxirgi betida varaqlar soni ko`rsatilganligi, ip o`tkazib bog`langanligi hamda rahbar va bosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanib, muhrlanganligi; - kassa chiqim orderlari, to`lov vedomostlari va boshqa chiqim pul hujjatlarida tegishli mansabdor shaxslar va pul oluvchilar imzolarining mavjudligi va ularning haqiqiyligi;

- kassa hujjatlariga maxsus «so`ndirilgan» (pogasheno) shtamp bosilishi; - pul mablag`lari, xarajatlar va boshqa balans schyotlariga olib borilib hisobot takdim etilmaydigan muomalalarning qonuniyligi; - kassa muomalalariga oid schyotlar bog`lanishlari (korrespondentsiyalari) ning to`g`riligi; - to`lanmagan summalarning o`z vaqtida deponentga o`tkazilishi va h.k. Auditor yuqoridagi faktlarga rioya qilinmaganligi to`g`risida buzilish hollari mavjud bo`lganda bu muomalalarning sababini, ular kimnning farmoyishi bilan amalga oshirilganligi va buning orqasida suiiste'mol, tovlamachilik holatlari berkitilmaganligini ham aniqlashi lozim. 3. Bankdagi schyotlarga doir muomalalar auditi Yuridik va jismoniy shaxslar o`zlariga hisob-kitob va kassa xizmatlarini ko`rsatish uchun banklarni mustaqil ravishda tanlaydilar hamda bir yoki bir necha banklarda milliy va xorijiy valutadagi talab qilib olinguncha depozit schyotlar hamda depozit schyotlarning boshqa turlarini ochish huquqiga egalar. Banklarda schyotni ochish O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki boshqaruvining 2001 - yil 6 -oktyabrdagi 25G`4-son (1-son) qarori bilan tasdiqlangan «O`zbekiston Respublikasi banklarida ochiladigan bank schyotlari to`g`risida yo`riqnomaga (O`zR AV 29.09.2003 y. 1080-1-son bilan ro`yxatga olingan O`zR MB Boshqaruvi qaroriga muvofiq o`zgartirishlar kiritilgan) asosan amalga oshiriladi. Ushbu yo`riqnomaga muvofiq, bank (schyoti) schyoti deganda, bank schyoti shartnomasini tuzish orqali bank mijoz (schyot egasi) schyotiga kelib tushgan pul mablag`larini qabul qilish va kiritib qo`yish, mijozning schyotidagi tegishli mablag`larni o`tkazish va berish hamda schyot bo`yicha boshqa operatsiyalarni amalga oshirish to`g`risidagi farmoyishlarni bajarish vazifasini o`z zimmasiga olishi natijasida bank bilan mijoz o`rtasida vujudga keladigan munosabatlar tushuniladi. Bank schyotlari quyidagi turlarga bo`linadi: a) talab qilib olinguncha (asosiy va ikkilamchi) depozit schyotlar;

b) jamg`arma depozit schyotlar; v) muddatli depozit schyotlar; g) depozit schyotlarning boshqa turlari (akkreditivlar bo`yicha muddatsiz foizsiz depozitlar va shu kabilar); d) ssuda schyotlari. Mijoz tomonidan har qanday schyot ochilayotganda bank schyotiga xizmat ko`rsatish shartnomasi tuziladi. Bank schyoti shartnomasi bo`yicha yuzaga keladigan munosabatlar Fuqarolik kodeksi va boshqa qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi. Xojalik yurituvchi subyektning birinchi marta milliy valutada ochgan talab qilib olinguncha depozit schyoti uning asosiy schyoti hisoblanadi. Mijozlar qonunchilik asosida bir yoki bir necha banklarda ikkilamchi talab qilib olinguncha depozit schyotlari ochishlari mumkin. Mijozlar tomonidan schyotlar ochish uchun bankka ushbu Yo`riqnomada ko`zda tutilgan zaruriy hujjatlar taqdim qilingan kundan boshlab, banklar ikki bank ish kuni mobaynida ularga schyotlar ochishi shart (O`zR AV 29.09.2003 y. 1080- 1-son bilan ro`yxatga olingan O`zR MB Boshqaruvi qarori tahriridagi xat boshi). «Auditor bankdagi schyotlarga doir muomalalar auditini bankdagi milliy va chet el valutasidagi pul mablag`lari to`g`risidagi ma'lumotlarni hamda ularga ilova qilingan soliq hisobotini tekshirishdan boshlaydi. Bunda dastavval bankda ochilgan schyotlar soni va raqami hamda qaysi bankda ochilganligi aniqlanadi. Bu ma'lumotlar auditorga barcha schyotlar bo`yicha bank ko`chirmalarini va har bir schyot bo`yicha hisob registrlarini tekshirish uchun kerak bo`ladi. So`ngra auditor korxona va bank o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning yuridik asoslarini aniqlaydi, bank xizmati ko`rsatish to`g`risidagi shartnomaning O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi normalariga muvofiqligini tekshiradi. Bankdagi schyotlar bo`yicha pul mablag`lari kirimi va chiqimiga doir muomalalar bankda tegishli dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu dastlabki hujjatlarning shakllari va to`ldirish tartibi O`zbekiston Respublikasi

Markaziy Banki yo`riqnomalarida belgilangan. Bunday hujjatlarga quyidagilar kiradi: - bank ko`chirmalari (bank tomonidan tasdiqlanib ilova qilingan hisob-kitob to`lov hujjatlarining shakllari bilan); - to`lov topshiriqnomasi; - to`lov talabnomasi; - to`lov orderi; - inkassa topshiriqnomasi (farmoyishi); - hisob-kitob schyotiga naqd pul topshirish uchun ariza; - valutani majburiy sotish uchun topshiriqnoma; - valuta sotib olish uchun topshiriqnoma; - rezidentning sotib olingan valutani so`mga aylantirish to`g`risidagi farmoyishi va boshqalar; - bank hisob-kitob hujjatlariga ilova qilinadigan va amalga oshirilgan muomalalarning qonuniyligini asoslovchi dastlabki hujjatlar» 3 . Yuqoridagilarga asoslanib, auditor hujjatlarning to`g`ri rasmiylashtirilishini tekshiradi, hujjatlarni arifmetik tekshiruv va bankdagi schyotlar bo`yicha amalga oshirilgan muomalalarning qonuniyligini tekshiruvdan o`tkazadi. «Bank operatsiyalarini tekshirishda auditor banklarda hisob-kitob va boshqa schyotlar mavjudligi va bank operatsiyalarini amalga oshirishda amaldagi qonunchilikka rioya qilinishini tekshiradi. Tekshiruv korxona tomonidan banklarda ochilgan barcha schyotlar bo`yicha amalga oshiriladi. Tegishli schyotlar bo`yicha ko`chirmalarda qayd etilgan mablag`lar qoldig`i hisobda mavjud bo`lgan mablag`lar qoldig`i bilan solishtiriladi. Ko`chirmalarni rasmiylashtirilishida suiste'molchiliklarni yashirish maqsadida schyotning debeti va krediti bo`yicha oborot atayin bir xil summaga kamaytirilishi mumkin. Shuning uchun, auditor bank ko`chirmalariga muvofiq schyotning debeti va krediti bo`yicha oborot hisob registrlaridagi ko`rsatkichlar bilan muvofiqligini tekshirishi lozim» 4 . 3 Д ў с м у р а т о в . А у д и т Ра с о с л а р и. Д а р с л и к.-Т.: 2003., 207- б. 4 Т у л а х о д ж а е в а . в а б о ш қ а л а рМ.. А у д и тМ . Ў қ у в қ ў л л а н м а.-Т.: 2004., 66-67 б.

Hisob-kitob schyotiga doir muomalalarni tekshirish mobaynida aniqlangan kamchiliklarni auditor ish hujjatlarida qayd qilib boradi va auditorlik tekshiruvining mazkur bo`limi bo`yicha tuziladigan oraliq dalolatnoma bilan rasmiylashtiradi hamda auditorlik hisobotida aks ettiradi. 4. Valuta schyotlariga doir muomalalar auditi Bozor iqtisodiyoti sharoitida xojalik yurituvchi subyektlar nafaqat milliy valutadan, balki O`zbekiston qonunchiligiga muvofiq, chet el valutasidagi pul mablag`laridan ham foydalanishlari mumkin. Xojalik subyektlari O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki boshqaruvining qarori 5 bilan tasdiqlangan «O`zbekiston Respublikasi banklarida ochiladigan bank schyotlari to`g`risida» yo`riqnoma ga muvofiq xorijiy valutada talab qilib olinguncha depozit schyotlarini hamda ikkilamchi talab qilib olinguncha, jamg`arma, muddatli va boshqa depozit schyotlarning xorijiy va milliy valutadagi turlarini ochishi mumkin. Mijozlar tomonidan xorijiy valutada talab qilib olinguncha depozit schyotlarini hamda ikkilamchi talab qilib olinguncha, jamg`arma, muddatli va depozit schyotlarning xorijiy va boshqa milliy valutadagi turlarini ochish uchun bankka quyidagi hujjatlar taqdim qilinadi: 1) tadbirkorlik subyektlari tomonidan: a) schyot ochish to`g`risida ariza; b) davlat ro`yxatidan o`tganligi to`g`risidagi guvohnomaning nusxasi; v) imzolar namunalari va muhr izi qo`yilgan varaqcha. 2) tadbirkorlik subyekti bo`lmagan rezident yuridik shaxslar, jumladan budjet tashkilotlari tomonidan: a) schyot ochish to`g`risida ariza; b) soliq organlari tomonidan soliq to`lovchining identifikatsiya raqami berilganligi to`g`risidagi guvohnomaning nusxasi; v) imzolar namunalari va muhr izi qo`yilgan varaqcha. 3) norezidentlar (jismoniy shaxslar bundan mustasno) tomonidan: a) schyot ochish to`g`risida ariza; 5 2001 -yil 6 -oktabrdagi 5/4-son (1-son) qarori.

b) agar qonunchilikda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, soliq organlari tomonidan soliq to`lovchining identifikatsiya raqami berilganligi to`g`risidagi guvohnomaning nusxasi; v) imzo namunalari va muhr izi qo`yilgan varaqcha; 4) rezident va norezident jismoniy shaxslar tomonidan: a) schyot ochish to`g`risida ariza; b) shaxsini tasdiqlovchi hujjat (pasport yoki unga tenglashtirilgan hujjatlar) taqdim qilinadi. Hujjatdagi ma'lumotlar schyot ochish to`g`risidagi arizaga yoziladi. Mazkur bankda mijoz tomonidan ilgari ochilgan schyot mavjud bo`lsa, faqat schyot ochish to`g`risida (belgilangan shaklda) ariza taqdim qilinadi. Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) lar to`lovi uchun quyidagi xorijiy valutalar qabul qilinishi mumkin: - AQSh dollari; - Ingliz funt sterlingi; - YEVRO; - Shveytsariya franki;- Yapon ienasi. «Xojalik yurituvchi subyektlar tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda mahsulotni (ish va xizmatlar) xorijga sotishdan tushumni xorijiy valutada oladilar. Chet eldan mahsulotni sotib olish ham xorijiy valutada amalga oshiriladi. Ushbu operatsiyalarni amalga oshirish uchun ular O`zbekiston va chet el banklarida valuta schyotlarini ochadilar. Xorijiy valuta bilan amalga oshirilgan operatsiyalarni aks etish O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat Soliq qo`mitasi va Markaziy bank qarori bilan tasdiqlangan va Adliya vazirligi tomonidan 2001- yil 16 -noyabrda 1085son bilan ro`yxatga olingan «Chet el valutasidagi operatsiyalarni buxgalteriya hisobi, statistika va boshqa hisobotlarda aks ettirish tartibi to`g`risida Nizom» bilan tartibga solinadi. Valuta operatsiyalarining buxgalteriya hisobi chet el valutasining har bir turi (AQSh dollari, funt sterling, nemis markasi va boshqalar) bo`yicha alohida olib boriladi va xojalik operatsiyalari amalga oshirilgan sanasidagi O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki belgilagan kurs bo`yicha «Mamlakat ichidagi valuta

schyotlari» va «Chet eldagi valuta schyotlari» schyotlarida so`m ekvivalentida aks ettiriladi» 6 . Bankdagi valuta schyotlari bo`yicha muomalalarni tekshirish mobaynida auditor quyidagilarga alohida e'tibor qaratishi lozim (8.3-jadval). 3-jadval Valuta schyoti bo`yicha muomalalarni tekshirishdagi auditorlik muolajalari № Auditorlik muolajalari 1 . Joriy valuta muomalalari va kapitalning harakati bilan bog`liq valuta muomalalari huquqiy rejimiga rioya qilinishini tekshirish 2 . Valuta muomalalarini amalga oshirish uchun O`zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining litsenziyasiga ega bo`lgan, vakolatli banklar orqali valuta muomalalarini amalga oshirishni tekshirish 3 . Vakolatli banklarda ayrim valuta muomalalarini amalga oshirish uchun O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan beriladigan ruxsatnomalar va litsenziyalarning mavjudligini tekshirish. 4 . Yuridik shaxs-rezidentlar tomonidan ular ixtiyorida mavjud bo`lgan, legal kelib chiqishga ega valuta mablag`lari chegarasida chet el valutasidagi hisob- kitoblarni amalga oshirilganligini tekshirish Valuta schyotlari bo`yicha muomalalarni auditorlik tekshiruvidan o`tkazish bankda ochilgan, shu jumladan chet ellardagi ham har bir valuta schyoti bo`yicha amalga oshiriladi. Bunda shuni e'tiborga olish kerakki, agar O`zbekiston korxonasining xorijiy bankda, O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki litsenziyasi bo`yicha ochilgan schyoti bo`lsa, bu litsenziya unga valuta tushumini qabul qilish uchun asos bo`la olmaydi. Shuning uchun O`zbekiston Respublikasi Markaziy Bankida xorijiy bankdagi schyotga valutani har bir kirimi uchun maxsus ruxsatnoma bo`lishi lozim. Audit jarayonida, rezident bo`lib hisoblangan, eksport qiluvchi tashkilotlar valuta tushumi qabul qilinishining to`liqligi va to`g`piligini tekshirishda, auditor vakolatli banklardagi ularning valuta schyotlari bo`yicha quyidagilarni aniqlashi kerak: 6 Т у л а х о д ж а е в а . в а б о ш қ а л а рМ.. А у д и тМ . Ў қ у в қ ў л л а н м а.-Т.: 2004. 68 б.

- tashkilot valuta tushumini chet ellik hamkorining reklamatsiyasini qoniqtirishhisobiga jarima to`lash yoki zararlarni qoplash, ya'ni o`zaro talablarni hisobga olish to`g`risidagi talablarni; - eksport kontraktlari kabi, import kontraktlarini bajarish mobaynida ham o`zaroqarz surishish hollariga yo`l qo`yilmaganligi; - O`zbekiston Respublikasiga o`tkazilishi lozim bo`lgan va xorijdagi rezidentningixtiyoriga yoki mulki qatoriga o`tgan tushumdan to`lovlar amalga oshirilmaganligini.

Adabiyotlar ro’yxati: 1.O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni - Toshkent 1996 y. 30 avgust. 2.O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. (Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o’zgartirishlar kiritilgan: O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR 04.04.2006 y. O’RQ-28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR 09.09.2009 y. O’RQ-216-son Qonuni asosida) 3. Аудит, Дарслик. 1 ж и л д. М.М.Туложоджаева, Ш.И.Илхомо, К.Б.Ахмаджонов ва бошқалар.Ўз.Р. Олий ва ўрта махсус т, Тошкент давлат иқтисодиёт университети.-Тошкент: NORMA/ 2008/-320 б. 4. А у д и т, Д а р с л и к. 11 ж и л д. М. М. Т у л о ж о д ж а е в а, Ш. И . И л х о м о, К.Б.Ахмаджонов ва бошқалар.Ўз.Р. Олий ва ўрта махсус т, Тошкент давлат иқтисодиёт университети.-Тошкент: NORMA/ 2008/-320 б. 5. Аудиторлик фаолияти буйича услубий к./ Х.Косимо, Л . Юг а й, А . Х о ш и м о в, Б . П а р д а е в, Б . А б д у н а з а р о в.-Т о ш к е н т, 2010.-320 б. 6. Сборник методических / указаний Х . К о с ы м о в, Л . Юг а йпо , А . Х о ш и м о в, Б . П а р д а е в, С о с т а в и т е л ь: Б . А б д у н а з а р о в.-Т а ш к е н т, 2009.-304 с. 7. А у д и т: у ч е б н и к / п о д . Б у л ы г и р е д . – М.:Р . “ЮН И Т ИП – Д А Н А”, - 2009 г. – 431 с т р. 8. Аудит: учебник для студентов , обучающихся по эковузов с п е ц и а л ь н о с т я м / п о д . В .р е дИ П о д о л ь с к о г о. М.: – “ ЮН И Т И – ДАНА”, – 2009 г. – 744 с т р. 9. Бычкова С., Итыгилова Е. А у д и т: учебное пособие. – М.: “Ма г и с т р”, 2009 г. - 463 с т р.

Похожие

Nomoddiy aktivlar harakati bilan bog’liq muomalalar auditi uslubiy muammolari

Asosiy vositalar harakati bilan bog’liq muomalalar auditi uslubiy muammolari

Pul mablag’lari auditi

Mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarish, tannarx hisoblash va sotish bilan bog’liq muomalalar auditining uslubiy muammolari

Pul mablag’lari va hisob–kitoblar hisobi