Nomoddiy aktivlar harakati bilan bog’liq muomalalar auditi uslubiy muammolari - Экономика - Рефераты

Nomoddiy aktivlar harakati bilan bog’liq muomalalar auditi uslubiy muammolari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

107.5 KB

Nomoddiy aktivlar harakati bilan bog’liq muomalalar auditi uslubiy muammolari Reja : 1.Nomoddiy aktivlar auditini tashkil etish va o`tkazish tartibi 2.Nomoddiy aktivlar harakati bilan bo g`liq muomalalar auditi 3.Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks ettirishningto`g`riligini tekshirish 4.Nomoddiy aktivlar auditining natijalarini umumlashtirish

1. Nomoddiy aktivlar auditini tashkil etish va o`tkazish tartibi Respublikamizda iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o`tishi tufayli subyekt mablag`lari va mablag`lar manbalarini, shuningdek, ularning harakatini buxgalteriya hisobida aks ettirish uslubida ham sezilarli o`zgarishlar ro`y berdi. Buxgalteriya hisobining obyekti bo`lgan va tegishli nazorat o`rnatilishini talab etuvchi xojalik mablag`larining yangi turlari paydo bo`ldi. Bozor islohotlarining chuqurlashtirilishi va iqtisodyotning erkinlashtirilishi tufayli subyektlar, firmalar va aktsiyadorlik jamiyatlarining xojalik yuritish amaliyotida mulkchilik va muomalalarning yangicha turlari kirib kelmoqda. Bulardan biri nomoddiy aktivlardir. «Bozor munosabatlari rivojlanib borgan sari, moddiy aktivlar tashkilotga daromad kelishini ta'minlovchi yagona omil emasligi va ularning ashyoviy negiz kabi klassik belgiga ega bo`lmagan, lekin subyektning foyda olish jarayonida g`oyatda muhim rol o`ynashi mumkin bo`lgan boshqa turlari mavjudligi tobora yaqqol sezilib bormoqda. Nomoddiy aktivlar, bizning fikrimizcha, bugungi kunda milliy buxgalteriya hisobi uslubiyotining eng murakkab muammolaridan biridir. Buxgalterlarning ushbu obyektlar bilan bog`liq kundalik amaliyoti asosan quyidagi holatlar tufayli qiyinlashadi: - buxgalteriya hisobi uslubiyotida ayrim masalalarning ishlab chiqilmaganligi,bunga ko`p jihatdan muomalalarning huquqiy shakli va iqtisodiy mazmuni o`rtasida hamjihatlik konseptsiyasining yo`qligi sabab bo`ladi; - turli me'yoriy hujjatlar o`rtasida qonun chiqarish texnologiyasining o`zidaginuqsonlar tufayli vujudga kelgan ziddiyatlar va nomutanosibliklar. O`zbekiston Respublikasi 7-son BHMS ga ko`ra, nomoddiy aktivlar – korxona tomonidan ulardan ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko`rsatish yoki tovarlarni sotish jarayonida foydalanish maqsadida yoxud ma'muriy va boshqa funksiyalarni amalga oshirish uchun uzoq muddat mobaynida tutib turiladigan, moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo`lmagan mol-mulk obyektlaridir” 2 .

O`zbekiston Respublikasi 21-son BHMS ga muvofiq, «Subyektga tegishli bo`lgan nomoddiy aktivlarning mavjudligi va harakati to`g`risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 0410-“Patentlar, litsenziyalar va nou-xaular”; 0420-“Savdo markalari, tovar belgilari va sanoat namunalari”; 0430-“Dasturiy ta'minot”; 0440-“Erdan va tabiiy resurslardan foydalanish huquqi”; 0450-“Tashkiliy xarajatlar”; 0460-“Franchayz”; 2 7-сон “Номоддий активлар” номли Ўзбекицон Республикаси БҲМС. Ўзбекистон Республикаси А 2005- й и л 27- и ю н д а 1485-с о н б и л а н р ў й х а т г а . о л и н г а н 0470-“Mualliflik huquqlari”; 0480-«Gudvill»; 0490-“Boshqa nomoddiy aktivlar”» 1 . Nomoddiy aktivlarning asosiy vositalardan farqi – moddiy-ashyoviy qiymatga ega emasligi. Subyektning barcha aktivlari bilan nomoddiy aktivlarni birlashtiradigan ularning foyda keltira olishidir. Bizningcha, umumiy holda nomoddiy aktivlar deganda, qiymatga ega bo`lgan intellektual mulk obyektlari va shu kabi boshqa aktivlardan foydalanish huquqi nazarda tutiladi. Xususan, quyidagi tavsiflarga javob beradigan har qanday intellektual mulk obyektlari buxgalteriya hisobi maqsadlari uchun nomoddiy aktivlar deb e'tirof etilishi mumkin: - moddiy-ashyoviy shaklga ega bo`lmagan yoki moddiy-ashyoviy shaklifoydalanish uchun muhim ahamiyatga ega bo`lmagan yohud moddiy- ashyoviy shakli me'yoriy-huquqiy cheklashlar sababli e'tiborga olinmaydigan obyektlar; 1 21-с о н “Хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий-хўжалик уни қўллаш тўғрисида йўриқнома” Ўзбекистон Республикаси Бухгалтерия ҳис.

- mahsulot ishlab chiqarishda, ish bajarish yoki xizmat ko`rsatish mobaynidafoydalanishga yoki tashkilotni boshqarish uchun mo`ljallangan obyektlar; - uzoq vaqt davomida, ya'ni kamida bir yildan oshadigan vaqt davomidafoydalanish niyatida sotib olingan obyektlar; - bir maromli sharoitda qaytadan sotish niyati bo`lmagan obyektlar” 2 . Nomoddiy aktivlarning o`ziga xos turi – «gudvill» (firmaning narxi) tushunchasidir. Ushbu atama asosan subyektning ishbilarmonlik nufuzini aks ettiradi va u subyekt o`z aktivlarining qiymatidan yuqori narxga sotib olinganda namoyon bo`ladi. Jumladan, ular (yoki ularning bir qismi) ni baholangan sotish narxdan farqli ravishda kimoshdi savdosida amalga oshiriladi. Bunday hollarda to`langan narx obyektning baholangan narxidan yuqori bo`lgan qismi “firmaning narxi” ni tashkil qiladi va haridor tomonidan nomoddiy aktivlar tarkibida hisobga olinadi. “Firmaning narxi” tushunchasining o`lchamiga turli omillar ta'sir qiladi, jumladan: subyektning joylashgan o`rni; subyekt faoliyatining samaradorligi; mahsulotning raqobatbardoshligi va h.k. Nomoddiy aktivlarning qiymatga egaligidan tashqari, ularni subyektning boshqa aktivlari bilan hisobda birlashtiradigan yana bir xususiyati shuki, ularning o`zi alohida bir obyekt bo`lib, mulk egasidan yoki boshqa xojalik birligidan ajratib, boshqa foydalanuvchilarga berib yuborish mumkinligidir. Biroq “firmaning narxi”, savdo markasi va belgilar hamda shu kabi boshqa aktivlar bunday sifatga ega emaslar. Subyekt tomonidan sotib olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki harid qiymati sotuvchilarning to`langan yoki to`lov uchun qabul qilingan schyotlari asosida qayd qilinib, hisobga olingandan so`ng 0830 - “Nomoddiy aktivlarni sotib olish” schyotida aks ettiriladi. Subyektlar nomoddiy aktivlarni sotib olish bosqichida agar, ulardan foydalanish sharoitlari buni talab qilsa, ularni inventar qiymatini aniqlash va 2 И л х а м о в . И н в е с т и ц и я Ш. И ф а о л и я т и д а б у х г а л т е р и я / Д и с с. и . ф .. - Т.:н 2005. 55-59 ҳ и с о б и б. в а а у д

foydalanishga yaroqli holatga keltirish zaruratiga duch keladilar. Shuning uchun nomoddiy aktivlarning inventar qiymati ularni yaratish yoki sotib olish hamda foydalanishga yaroqli holatga keltirish xarajatlaridan tashkil topadi. Nomoddiy aktivlar buxgalteriya balansi (1-shakl) ning aktiv qismidagi «Uzoq muddatli aktivlar» bo`limida «Nomoddiy aktivlar» nomli modda bo`yicha (boshlang`ich qiymati (020-satr), eskirishi (021-satr), qoldiq qiymati (022-satr) aks ettiriladi (3.1jadval). 1-jadval Nomoddiy aktivlar audit obyektlari Ko`rsatkichlar nomi Schy otlar raqami Moliyaviy hisobot shakllaridagi ko`rsatkichlar 1- shakl 4- shakl Satr raqami Satr raqami 1 2 3 4 Nomoddiy aktivlar: Boshlang`ich qiymati 0400 020 Amortizatsiya summasi 0500 021 Qoldiq qiymati (satr. 020-021) 022 Nomoddiy aktivlarni sotib olish va sotish 070 Hisobotga beriladigan tushuntirishlarda quyidagi axborotlarning mohiyati bayon qilinishi lozim: - nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddatlari to`g`risidagi (ayrim guruhlaribo`yicha); - qiymati qoplanmaydigan (eskirish hisoblanmaydigan) nomoddiy aktivlar to`g`risidagi; - amortizatsiya ajratmalarini hisoblash usullari to`g`risidagi.

2. Nomoddiy aktivlar harakati bilan bo g`liq muomalalar auditi Tekshiruv jarayonida nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog`liq muomalalar buxgalteriya hisobiga doir me'yoriy hujjatlar va soliqqa tortishga doir qonunchilik talablariga muvofiq hisobga olinganligi aniqlanadi. Nomoddiy aktivlar kirimiga doir muomalalarni hisobda aks ettirish uslubi ularning olinish manbalariga bog`liq. Agar nomoddiy aktivlar pul o`tkazish yo`li bilan sotib olinsa yoki subyektning o`zida yaratilsa, 21-son BHMS 3 ga muvofiq, 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish» schyoti qo`llaniladi. Nomoddiy aktivlar inventar qiymatiga qo`shiladigan xarajatlar tarkibi, ularning mazkur obyektni yaratishga aloqadorligi tekshiriladi. Nomoddiy aktivlarning hisobdan chiqarilishi bilan bog`liq muomalalarni hisobda aks ettirish uslubini tekshirish yoppasiga amalga oshirilishi maqsadga muvofiq. 21-sonli BHMS talablariga muvofiq nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarish bilan bog`liq barcha muomalalar hisobdan chiqarilish sabablaridan qatiy nazar (sotilishi, tekinga berilishi, yaroqsizligi va h.k) 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqimi» schyotida aks ettiriladi. Aniqlangan moliyaviy natija, agar zarar ko`rilsa: - Debet 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar», - Kredit 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqimi. Agar foyda olinsa: - Debet 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqimi», - Kredit 9320 - «Boshqa aktivlarning chiqimidan olingan foyda» buxgalteriyao`tkazmalari bilan aks ettiriladi. Nomoddiy aktivlar kirimi va chiqimini soliqqa tortishning to`g`riligini tekshirish. O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi va boshqa tegishli me'yoriy hujjatlarga muvofiq nomoddiy aktivlarning ayrim turlari qo`shimcha qiymat solig`i (QQS) dan ozod etilgan. Auditor bunga alohida e'tibor berishi zarur. 3 21-с о н “Хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий-хўжалик уни қўллаш тўғрисида йўриқнома” Ўзбекистон Республикаси Бухгалтерия ҳис (БҲМС).

Sotib olingan nomoddiy aktivlar bo`yicha QQS summasi quyidagi hollarda budjetga o`tkaziladi. - sotib olingan nomoddiy aktivlar qiymati mol yetkazib beruvchilargato`langanida; - nomoddiy aktivlar hisobga qabul qilinganida; - nomoddiy aktivlar ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilganida. Agar dastlabki hujjatlarda QQS summasi ajratib ko`rsatilgan bo`lmasa, u holda hisob-kitob hujjatlarida QQS ajratib ko`rsatilmaydi. Nomoddiy aktivlar hisobdan chiqarilganda dastlabki qiymatiga 0410-0490 schyotlar kredit va 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti debetlanadi. Hisoblangan eskirish summasiga esa 0510-0590 schyotlar debet va 9220 schyot kreditlanadi. Hisobdan chiqarish natijasi (foyda yoki zarar 9220 schyotdan 9900 «Yakuniy moliyaviy natija (daromadlar va xarajatlarni jamlash)» schyotiga o`tkaziladi. Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxi, foyda, budjet bilan hisob-kitob ko`rsatkichlari, shuningdek xususiylashtirilayotgan davlat subyektlari mulklarini baholashning asoslanganligi ko`p jihatdan nomoddiy aktivlarning mavjudligi va baholanishi, ular eskirishlari to`g`risidagi ma'lumotlarning haqqoniyligiga bog`liq. Shunga ko`ra, nomoddiy aktivlarni hisobda ro`yxatga olishning texnik jihatlarini tekshirish juda muhim hisoblanadi. Nomoddiy aktivlar o`z nomiga ko`ra moddiy negizga ega bo`lmaganligi uchun subyektda u yoki bu obyektning haqiqiy kirimi va ishlatilishi ustidan buxgalteriya nazoratini tashkil etish muammosi tez-tez vujudga keladi. Buxgalteriya hisobining umumiy prinsiplariga ko`ra har qanday nomoddiy aktiv kirimi tegishli dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtiriladi. Bunday dastlabki hujjatlashtirish o`zining mazmuni va tavsifiga ko`ra, asosiy vositalarni qabul qilishtopshirish dalolatnomasi (AV-1) kabi hujjatlarga o`xshash bo`lishi lozim. Hujjatlarda obyektlarning batafsil xususiyatlari, dastlabki qiymati, foydalanishga topshirilgan vaqti, eskirish normasi va xarajatga olib borish kodi, nomoddiy aktiv foydalanadigan bo`linma va boshqa ma'lumotlar ko`rsatilishi lozim.

Nomoddiy aktivlarni kirim qilishda dastlabki hujjatlar bilan birga ularni identifikatsiyalovchi (aynan o`xshatuvchi) hujjatlar ham bo`lishi zarur. Bunday hujjatlarga nomoddiy aktivlarning o`zlarini yoki ulardan foydalanishni tavsiflovchi hujjatlar, shuningdek, subyektning u yoki bu mulkiy huquqini tasdiqlovchi hujjatlar kiradi. Boshqacha qilib aytganda, buxgalteriya hisobda aks ettiriladigan nomoddiy aktivlarning istalgan obyekti obyektiv shaklda mavjud bo`lishi lozim. Sanoat namunalari va kashfiyot huquqlarini sotib olish patentlar, guvohnomalar bilan tasdiqlanadi. Subyekt tomonidan har qanday mualliflik huquqlarini sotib olish faqat ushbu mualliflik huquqlarini sotuvchilar jismoniy yoki yuridik shaxslar bilan tuzilib, yuridik jihatdan kuchga kirgan to`laqonli shartnomaga asosan amalga oshirilishi mumkin. Subyekt «nou-xau» sotib olishni rasmiylashtirishi uchun uning og`zaki (matnli) yoki tasviriy tavsifiga ega bo`lishi lozim. Subyekt raqobat sharoitida sanoat va intellektual mulklarni muhofaza qilish uchun chora-tadbirlarni ko`rishi lozim. Bu nomoddiy aktivlar obyektlarning har biri uchun konkret xodimlarni javobgarlikka tortish va ko`rilgan zararni to`liq qoplash uchun imkon yaratadi. Subyektlar nomoddiy aktivlarni har xil yo`llar bilan sotib oladilar va shunga ko`ra ularning kirimi ham hisobda turlicha aks ettiriladi. Nomoddiy aktivlar subyekt ustav kapitaliga ishtirokchilarining hissasi sifatida qo`shilishi mumkin. Bunda ular imkon qadar haqiqiy bozor bahosiga yaqinlashgan va subyekt aksiyadorlar kengashi (boshqaruvi) va aksiyadorlar tomonidan belgilangan shartnoma bahosida kirimga olinadi. «Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga kiritiladigan mahsulot ishlab chiqarish (ish, xizmat) va realizatsiya xarajatlarining tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi haqida Nizom»ga muvofiq texnologiyalarni takomillashtirish va yangilarini yaratish, shuningdek, ilmiy-tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlarini o`tkazish bilan bog`liq mahsulotlar sifatini yaxshilash, xomashyo va materialllarning yangi turlarini yaratish, ishlab chiqarishni qayta jihozlash xarajatlari 9420-«Ma'muriy xarajatlar» schyotida aks ettiriladi. Agar subyekt qandaydir ishlab chiqarish va intellektual mulk (patentlar, guvohnomalar) yaratsa,

ushbu «Nizom» dan kelib chiqqan holda, ularni mulk sifatida hisobga olib bo`lmaydi, chunki ularni yaratish bilan bog`liq xarajatlar kapitallashmaydi. 3. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks ettirishning to`g`riligini tekshirish Nomoddiy aktivlar bo`yicha amortizatsiya hisoblash va amortizatsiya ajratmalarining mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga to`g`ri olib borilishini tekshirish mobaynida auditor nomoddiy aktivlarning ishlab chiqarish faoliyatida foydalanilayotganligi va daromad keltirayotganligi to`g`risida isbotga ega bo`lishi lozim. Nomoddiy aktivlar bo`yicha amortizatsiya ajratmalari baholash miqdori bo`lib, taxmin qilinayotgan foydali xizmat qilish davriga asoslanib hisob-kitob qilinadi. Shuning uchun auditor o`rnatilgan foydali xizmat qilish muddatlari va amortizatsiya ajratmalari normalarining xosligini 7-son BHMS 7-§ ga muvofiq tekshirib ko`rishi lozim. Bunday tekshiruvni amalga oshirish uchun 1-sonli NMA shakldagi kartochka va nomoddiy aktivlar obyektlarini hisobga qabul qilishda asos bo`lgan dastlabki hujjatlardan foydalaniladi. Audit jarayonida nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddati to`g`ri belgilanganligiga e'tibor berish kerak. 7-son BHMS ga muvofiq, nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini belgilashda quyidagi omillarni e'tiborga olish lozim: a) nomoddiy aktivning kutilayotgan foydali xizmat muddati; b) ishlab chiqarishni o`zgartirish va yaxshilash natijasida yoki mazkur aktivtomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) larga nisbatan bozor talablarining o`zgarishi natijasida texnika jihatidan eskirish; v) aktivdan foydalanishdagi yuridik va boshqa cheklovlar, (masalan, foydalanish muddati tugashi bilan bog`liq bo`lgan cheklovlar). Nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddati korxona tomonidan nomoddiy aktiv buxgalteriya hisobiga qilinish chog`ida belgilanadi.

Nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddatini belgilash quyidagilardan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi: a) patent, guvohnomaning amal qilish muddati va O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq nomoddiy aktivlardan foydalanish muddatining boshqa cheklanishi; b) ushbu obyektdan foydalanish ko`zda tutilayotgan muddat, ya'ni korxona iqtisodiy foyda (daromad) olishi mumkin bo`lgan muddat. Nomoddiy aktivlarning alohida guruhlari uchun foydali xizmat muddati ushbu nomoddiy aktivdan foydalanish natijasida olinishi kutilayotgan mahsulotlar miqdori yoki ishlar hajmining boshqa moddiy ko`rsatkichidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Foydali xizmat ko`rsatish muddatlarini aniqlash imkoni bo`lmagan nomoddiy aktivlar bo`yicha besh yil hisobida (lekin bu muddat xojalik yurituvchi subyektning faoliyat ko`rsatish muddatidan oshmasligi lozim). Amortizatsiya hisoblanadigan nomoddiy aktivlar bo`yicha auditor quyidagilarni tekshiradi: - qo`llanilayotgan amortizatsiya hisoblash usullari subyekt hisob siyosatiga moskelishi; - tanlangan amortizatsiya hisoblash usuli nomoddiy aktivlar obyektlari qiymatiniqolgan foydali xizmat qilish muddati davomida ishlab chiqarish sarflarini hisobga oladigan schyotlarga to`g`ri o`tkazilishini. 7-son BHMS da nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblashning quyidagi usullarini qo`llash nazarda tutilgan. Ular: a) amortizatsiyani teng maromli (to`g`ri chiziqli) hisoblash. Amortizatsiyani teng maromli (to`g`ri chiziqli) hisoblash usulida amortizatsiya teng maromda, nomoddiy aktivlarni foydali xizmat muddati mobaynida ularning amortizatsiyalanadigan qiymatidan kelib chiqqan holda teng ulushlarda hisoblanadi.

b) bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda amortizatsiyani hisoblash (ishlab chiqarish) usuli. Amortizatsiya hisoblashning ishlab chiqarish usuli har bir muayyan yilda nomoddiy aktivdan foydalanishdan olinadigan mahsulotlarni hisobga olishga asoslangan. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash usullarining mohiyati, subyekt moliyaviy holatiga ta'sirini bilish va shu asosda malakali auditorlik xulosasi shakllantirish maqsadga muvofiq. Teng maromli hisoblash usuliga ko`ra nomoddiy aktivlarning amortizatsiyalanadigan qiymati uning xizmat muddati davomida tegishli xarajatlarga teng maromda hisobdan chiqariladi. Usul amortizatsiya me'yori foydali xizmat muddatining davom etish vaqtiga bog`liqligiga asoslangan. Ishlab chiqarish usulida yillik amortizatsiya ajratmalari summasi hisobot davridagi mahsulot (ish, xizmat) lar hajmining natural ko`rsatkichidan hamda amortizatsiyalanadigan qiymatni nomoddiy aktivning butun foydali xizmat muddatida nazarda tutilayotgan mahsulot (ish, xizmat) lar hajmiga nisbatidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Nomoddiy aktivlardan intensiv foydalanilganda, shuningdek, ilmiy-texnikaviy jarayonning katta ta'sirida nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi quyidagi usullarda hisoblanadigan jadallashtirilgan amortizatsiya yo`li bilan ifodalanadi: a) ikki baravar amortizatsiya me'yori bilan qoldiqni kamaytirish usuli; b) yillar summasi usuli (kumulyativ usul). Auditor quyidagilarni bilishi kerak: 1. Ikki baravar amortizatsiya me'yori bilan qoldiqni kamaytirish usuliga ko`raamortizatsiya ajratmalarining yillik summasi hisobot yili boshidagi nomoddiy aktivning qoldiq qiymatidan va mazkur nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatidan kelib chiqqan holda hisoblangan amortizatsiyaning ikki baravar me'yoridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Ikki baravar amortizatsiya me'yori bilan qoldiqni kamaytirish usuli

bo`yicha amortizatsiyani hisoblashda faraz qilinayotgan tugatish qiymati boshlang`ich (tiklash) qiymatidan chegirilmaydi. 2. Yillar summasi usuliga (kumulyativ usul) ga ko`ra har yili amortizatsiyame'yori amortizatsiya muddati oxiriga qadar qoladigan amortizatsiyalanadigan qiymatga ulush sifatida aniqlanadi. Ulush amortizatsiya ajratmalari tugaguniga qadar qoladigan to`liq yillar sonini amortizatsiya muddatini tashkil qiladigan yillar tartib sonlari yig`indisiga bo`lish orqali aniqlanadi. 4. Nomoddiy aktivlar auditining natijalarini umumlashtirish Nomoddiy aktivlarni hisobga olishga doir muomalalarni tekshirish natijalari auditorlik hisobotida umumlashtiriladi. Har bir yo`l qo`yilgan xato-kamchilik bo`yicha: qaysi me'yoriy hujjatning qaysi talabi buzilganligi; yetkazilgan zarar summasi; aniqlangan xatoning subyekt faoliyati va moliyaviy hisobot ko`rsatkichlarining ishonchliligiga ta'sir ko`rsatish darajasi, jiddiyligi va hokazolar aniqlanadi. Moliyaviy hisobot ma'lumotlarining buzib ko`rsatilishi va balansning «Nomoddiy aktivlar» moddasi ishonchliligini tasdiqlash imkoni yo`qligi quyidagi sabablardan kelib chiqadi: - 0400 - «Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schyotlar» - (0410- 0490) daasossiz ravishda nomoddiy aktivlar qatoriga olib borilganligi; - obyektlar tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilmaganligi; - nomoddiy aktivlarning inventar (balans) qiymatiga ularni sotib olish yokiyaratish bilan bog`liq bo`lmagan xarajatlarning qo`shilganligi; - analitik hisob yuritilmasligi va h.k. Quyidagi faktlar subyektda ichki nazoratning past darajada ekanligidan dalolat beradi: - yillik buxgalteriya hisobotini tuzishdan oldin nomoddiy aktivlar inventarizatsiyaqilinmasligi;

- hisob siyosatida belgilangan inventarizatsiya o`tkazish muddatlariga rioyaqilinmasligi; - inventarizatsiya natijalari tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilmaganligi; - inventarizatsiya natijalari yillik buxgalteriya hisobotida o`z vaqtida aks ettirilmasligi; - nomoddiy aktivlarning foydali xizmat qilish muddatlarini noto`g`ri (noqonuniy) belgilash oqibatida subyekt xojalik faoliyatining moliyaviy natijalari buzib ko`rsatishi; - amortizatsiya hisoblanmaydigan toifaga kiruvchi nomoddiy aktivlarga hamamortizatsiya hisoblanishi; - noishlab chiqarish sohasida ishlatiladigan nomoddiy aktivlar bo`yichahisoblangan amortizatsiya ajratmalarini mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borish; - nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarishga doir muomalalarni hisobda aksettirish uslubiyotining buzilishi. Nomoddiy aktivlar harakatiga doir muomalalarni hisobda aks ettirish uslubiyotiga rioya qilmaslik soliq bilan bog`liq noxush holatlarni keltirib chiqaradi. Jumladan: - to`lanmagan va hisobga olinmagan nomoddiy aktivlar bo`yicha qo`shilganqiymat solig`ini budjetga taqdim qilish; - nomoddiy aktivlarni sotish va shartnomaga asosan bepul berish mobaynida QQShisoblamaslik va noto`g`ri aniqlash; nomoddiy aktivlar hisobdan chiqarilishi natijasida ko`rilgan zararlar summasiga soliqqa tortiladigan foydaning kamaytirilishi; nomoddiy aktivlar jismoniy shaxslar tomonidan sotib olinganida daromad solig`i ushlamaslik.

Adabiyotlar ro’yxati: 1.O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni - Toshkent 1996 y. 30 avgust. 2.O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. (Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o’zgartirishlar kiritilgan: O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR 04.04.2006 y. O’RQ-28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR 09.09.2009 y. O’RQ-216-son Qonuni asosida) 3. Аудит, Дарслик. 1 ж и л д. М.М.Туложоджаева, Ш.И.Илхомо, К.Б.Ахмаджонов ва бошқалар.Ўз.Р. Олий ва ўрта махсус т, Тошкент давлат иқтисодиёт университети.-Тошкент: NORMA/ 2008/-320 б. 4. А у д и т, Д а р с л и к. 11 ж и л д. М. М. Т у л о ж о д ж а е в а, Ш. И . И л х о м о, К.Б.Ахмаджонов ва бошқалар.Ўз.Р. Олий ва ўрта махсус т, Тошкент давлат иқтисодиёт университети.-Тошкент: NORMA/ 2008/-320 б. 5. Аудиторлик фаолияти буйича услубий к./ Х.Косимо, Л . Юг а й, А . Х о ш и м о в, Б . П а р д а е в, Б . А б д у н а з а р о в.-Т о ш к е н т, 2010.-320 б. 6. Сборник методических / указаний Х . К о с ы м о в, Л . Юг а йпо , А . Х о ш и м о в, Б . П а р д а е в, С о с т а в и т е л ь: Б . А б д у н а з а р о в.-Т а ш к е н т, 2009.-304 с. 7. А у д и т: у ч е б н и к / п о д . Б у л ы г и р е д . – М.:Р . “ЮН И Т ИП – Д А Н А”, - 2009 г. – 431 с т р. 8. Аудит: учебник для студентов , обучающихся по эковузов с п е ц и а л ь н о с т я м / п о д . В .р е дИ П о д о л ь с к о г о. М.: – “ ЮН И Т И – ДАНА”, – 2009 г. – 744 с т р. 9. Бычкова С., Итыгилова Е. А у д и т: учебное пособие. – М.: “Ма г и с т р”, 2009 г. - 463 с т р.

Похожие

Asosiy vositalar harakati bilan bog’liq muomalalar auditi uslubiy muammolari

Nomoddiy aktivlar auditi

Nomoddiy aktivlar auditi

Pul mablag’lari harakati bilan bog’liq muomalalar auditining uslubi

Nomoddiy aktivlar hisobi